Menselijk gedrag
samenvatting
GV
Het doorbreken van gewoontevorming
Verandering van je omgeving betekent niet automatisch verandering van je eigen
gedrag. De moeilijkheid om gedrag te veranderen heeft ook wel te maken met drie
bijkomende factoren:
1. Hoe nieuw een gedrag is
2. Of het gaat om verandering gedurende een beperkte periode dan wel een blijvende
verandering.
3. Of het gaat om het stoppen van een bepaald gedrag.
Bij het veranderen van een bepaald gedrag kan je gebruik maken van
omgevingselementen.
Het Gedragswiel
De determinanten (competenties, drijfveren en context) samen geven een overzicht
van alle mogelijke invloeden op (gezondheids- gerelateerd) gedrag. De verschillende
determinanten interageren met elkaar wanneer ze gedrag beïnvloeden. Ze vormen
een complex samenspel.
Het gedragswiel werd ontwikkeld om gezondheidsbevorderaars te helpen voorspellen
welke verandering nodig is om een bepaald gezond gedrag te bekomen. De
determinanten kunnen gedrag uitlokken, in stand houden, het risico vergroten of
beschermen.
Inwerken op gedragsdeterminanten kan je via gedragsveranderingstechnieken, zoals
nodig en engagerende communicatie.
Pagina 1 van 44
,Invloeden kunnen ontstaan vanuit concrete settings (school, werk, gezin) waarin het
gedrag plaatsvindt of vanuit ruimere systemen (transport, industrie, overheid) die
het gedrag indirect kunnen beïnvloeden.
Daarnaast bestaat er vaak verschil tussen de objectieve en de gepercipieerde of
subjectieve context. Bijvoorbeeld: de objectieve alcoholconsumptie van
medestudenten wordt overschat door de student zelf. Beide kunnen effect hebben op
gedrag en kunnen de focus vormen van de gedragsverandering.
Hoofdcategorie Deelcate- Factor Opmerkingen
gorie
Competenties Fysieke com- Fitheidscomponenten Over de nodige fitheid
De vaardigheden en de petenties beschikken om een
kennis die men nodig heeft bepaald (gezond)
om een bepaald gedrag te stellen.
(gezond)gedrag te stellen
of een (ongezond) gedrag
te veranderen of af te
leren.
Motorische en techni- Het vermogen om
sche vaardigheden bepaalde handelingen
uit te voeren die moto-
riek en coördinatie
vereisen.
Psychische Kennis De mate waarin de doel-
competenties groep over de nodige in-
formatie beschikt
Functionele Het vermogen om te
vaardigheden lezen, schrijven en reke-
nen, aandacht te
richten/verdelen/vast te
houden en informatie te
onthouden.
Kritische vaardighe- Het vermogen om infor-
den matie kritisch te eval-
ueren en op basis daar-
van autonome en be-
wuste beslissingen te
maken.
Interactieve Het vermogen van de
vaardigheden doelgroep om te com-
municeren, sociale con-
tacten te leggen en te
onderhouden, om te
gaan met sociale druk,
sociale steun aan te
wenden, om te gaan
met heersende normen.
Gedragsregulatie Het vermogen van de
doelgroep om het eigen
gedrag te reguleren (im-
pulsen te controleren,
gewoontes te door-
breken, eigen gedrag op
te volgen, acties te plan-
Pagina 2 van 44
,Hoofdcategorie Deelcate- Factor Opmerkingen
gorie
nen etc)
Coping vaardigheden Het vermogen van de
doelgroep om op een
gezonde manier met
tegenslagen of moeili-
jkheden om te gaan.
Drijfveren Automatisch Behoeften en verlan- Een gedrevenheid voor
De reflectieve motieven en drijfveren gens het wel/niet stellen van
automatische processen een bepaald gedrag va-
die een bepaald (gezond/ nuit de wetenschap dat
ongezond) gedrag dit zal gevolgd worden
activeren en richting door iets plezierigs,
geven. zoals een positieve
emotie, beloning of aan-
gename lichamelijke
sensatie of door het ver-
mijden van iets onaan-
genaams, zoals een
negatieve emotie, een
straf of een onaange-
name lichamelijke sen-
satie.
Gewoonten Voorspelbare
gedragspatronen die
doorgaans gelinkt zijn
aan bepaalde situaties
of triggers.
Competenties en drijfveren Reflectieve Eigen- effectiviteit De perceptie van de
vormen samen de drijfveren doelgroep over het kun-
individuele determinanten nen inzetten van de
of invloeden van binnen eigen competenties om
het individu. gewenst gedrag te
stellen.
Attitudes De houding van de doel-
groep of hun evalu-
atieve opvattingen ten
aanzien van bepaalde
onderwerpen of
gedragingen.
Uitkomstverwachting De inschatting van de
uitkomsten van een
bepaald gedrag in een
bepaalde situatie.
Risicoperceptie De inschatting van het
risico dat iemand loopt
en de ingeschatte ernst
daarvan.
Sociale rol en iden- De mate waarin men
titeit vindt dat het gewenste
gedrag past binnen de
eigen identiteit en bin-
nen de typische
gedragingen en ken-
Pagina 3 van 44
, Hoofdcategorie Deelcate- Factor Opmerkingen
gorie
merken die horen bij
een of meerdere (so-
ciale) rollen die men
bekleedt.
Doelen en intenties Mentale voorstellingen
van uitkomsten of ein-
dresultaten die de doel-
groep wil bereiken (en
de intentie om hiervoor
bepaalde stappen te
zetten)
Context Fysieke con- Aanbod Het aanbod aan infras-
Omvat aspecten uit de text tructuur/faciliteiten, pro-
fysieke, sociaal(-culturele), ducten en materialen
economische en politieke (en de bereikbaarheid of
omgeving die gedrag toegankelijkheid daar-
kunnen beïnvloeden vanop van) die het stellen van
een micro-, meso-, gedrag ondersteunen.
macroniveau. Dit zijn
invloeden van buiten het
individu
Een indeling en inricht-
ing van de omgeving die
gezond gedrag mogelijk
maakt, maar ook stim-
Indeling en inrichting uleert
Sociaal-cul- Sociale normen Descriptieve normen:
turele context geven weer welk soort
gedrag wel/niet
aanvaardbaar of
gewenst is, op basis van
wat de meerderheid
effectief doet.
Injunctieve normen:
Geven weer welk soort
gedrag wel/niet
aanvaardbaar of
gewenst is, op basis van
voorgeschreven regels
en wetten.
Gepercipieerde
normen:
Geven weer welke soort
gedrag wel/niet
aanvaardbaar of
gewenst is, op basis van
hoe de doelgroep
groepsnorm aanvoelt.
(Kan dus afwijken van
de descriptieve norm).
Subjectieve normen:
Geven weer welke soort
gedrag wel/niet
Pagina 4 van 44
samenvatting
GV
Het doorbreken van gewoontevorming
Verandering van je omgeving betekent niet automatisch verandering van je eigen
gedrag. De moeilijkheid om gedrag te veranderen heeft ook wel te maken met drie
bijkomende factoren:
1. Hoe nieuw een gedrag is
2. Of het gaat om verandering gedurende een beperkte periode dan wel een blijvende
verandering.
3. Of het gaat om het stoppen van een bepaald gedrag.
Bij het veranderen van een bepaald gedrag kan je gebruik maken van
omgevingselementen.
Het Gedragswiel
De determinanten (competenties, drijfveren en context) samen geven een overzicht
van alle mogelijke invloeden op (gezondheids- gerelateerd) gedrag. De verschillende
determinanten interageren met elkaar wanneer ze gedrag beïnvloeden. Ze vormen
een complex samenspel.
Het gedragswiel werd ontwikkeld om gezondheidsbevorderaars te helpen voorspellen
welke verandering nodig is om een bepaald gezond gedrag te bekomen. De
determinanten kunnen gedrag uitlokken, in stand houden, het risico vergroten of
beschermen.
Inwerken op gedragsdeterminanten kan je via gedragsveranderingstechnieken, zoals
nodig en engagerende communicatie.
Pagina 1 van 44
,Invloeden kunnen ontstaan vanuit concrete settings (school, werk, gezin) waarin het
gedrag plaatsvindt of vanuit ruimere systemen (transport, industrie, overheid) die
het gedrag indirect kunnen beïnvloeden.
Daarnaast bestaat er vaak verschil tussen de objectieve en de gepercipieerde of
subjectieve context. Bijvoorbeeld: de objectieve alcoholconsumptie van
medestudenten wordt overschat door de student zelf. Beide kunnen effect hebben op
gedrag en kunnen de focus vormen van de gedragsverandering.
Hoofdcategorie Deelcate- Factor Opmerkingen
gorie
Competenties Fysieke com- Fitheidscomponenten Over de nodige fitheid
De vaardigheden en de petenties beschikken om een
kennis die men nodig heeft bepaald (gezond)
om een bepaald gedrag te stellen.
(gezond)gedrag te stellen
of een (ongezond) gedrag
te veranderen of af te
leren.
Motorische en techni- Het vermogen om
sche vaardigheden bepaalde handelingen
uit te voeren die moto-
riek en coördinatie
vereisen.
Psychische Kennis De mate waarin de doel-
competenties groep over de nodige in-
formatie beschikt
Functionele Het vermogen om te
vaardigheden lezen, schrijven en reke-
nen, aandacht te
richten/verdelen/vast te
houden en informatie te
onthouden.
Kritische vaardighe- Het vermogen om infor-
den matie kritisch te eval-
ueren en op basis daar-
van autonome en be-
wuste beslissingen te
maken.
Interactieve Het vermogen van de
vaardigheden doelgroep om te com-
municeren, sociale con-
tacten te leggen en te
onderhouden, om te
gaan met sociale druk,
sociale steun aan te
wenden, om te gaan
met heersende normen.
Gedragsregulatie Het vermogen van de
doelgroep om het eigen
gedrag te reguleren (im-
pulsen te controleren,
gewoontes te door-
breken, eigen gedrag op
te volgen, acties te plan-
Pagina 2 van 44
,Hoofdcategorie Deelcate- Factor Opmerkingen
gorie
nen etc)
Coping vaardigheden Het vermogen van de
doelgroep om op een
gezonde manier met
tegenslagen of moeili-
jkheden om te gaan.
Drijfveren Automatisch Behoeften en verlan- Een gedrevenheid voor
De reflectieve motieven en drijfveren gens het wel/niet stellen van
automatische processen een bepaald gedrag va-
die een bepaald (gezond/ nuit de wetenschap dat
ongezond) gedrag dit zal gevolgd worden
activeren en richting door iets plezierigs,
geven. zoals een positieve
emotie, beloning of aan-
gename lichamelijke
sensatie of door het ver-
mijden van iets onaan-
genaams, zoals een
negatieve emotie, een
straf of een onaange-
name lichamelijke sen-
satie.
Gewoonten Voorspelbare
gedragspatronen die
doorgaans gelinkt zijn
aan bepaalde situaties
of triggers.
Competenties en drijfveren Reflectieve Eigen- effectiviteit De perceptie van de
vormen samen de drijfveren doelgroep over het kun-
individuele determinanten nen inzetten van de
of invloeden van binnen eigen competenties om
het individu. gewenst gedrag te
stellen.
Attitudes De houding van de doel-
groep of hun evalu-
atieve opvattingen ten
aanzien van bepaalde
onderwerpen of
gedragingen.
Uitkomstverwachting De inschatting van de
uitkomsten van een
bepaald gedrag in een
bepaalde situatie.
Risicoperceptie De inschatting van het
risico dat iemand loopt
en de ingeschatte ernst
daarvan.
Sociale rol en iden- De mate waarin men
titeit vindt dat het gewenste
gedrag past binnen de
eigen identiteit en bin-
nen de typische
gedragingen en ken-
Pagina 3 van 44
, Hoofdcategorie Deelcate- Factor Opmerkingen
gorie
merken die horen bij
een of meerdere (so-
ciale) rollen die men
bekleedt.
Doelen en intenties Mentale voorstellingen
van uitkomsten of ein-
dresultaten die de doel-
groep wil bereiken (en
de intentie om hiervoor
bepaalde stappen te
zetten)
Context Fysieke con- Aanbod Het aanbod aan infras-
Omvat aspecten uit de text tructuur/faciliteiten, pro-
fysieke, sociaal(-culturele), ducten en materialen
economische en politieke (en de bereikbaarheid of
omgeving die gedrag toegankelijkheid daar-
kunnen beïnvloeden vanop van) die het stellen van
een micro-, meso-, gedrag ondersteunen.
macroniveau. Dit zijn
invloeden van buiten het
individu
Een indeling en inricht-
ing van de omgeving die
gezond gedrag mogelijk
maakt, maar ook stim-
Indeling en inrichting uleert
Sociaal-cul- Sociale normen Descriptieve normen:
turele context geven weer welk soort
gedrag wel/niet
aanvaardbaar of
gewenst is, op basis van
wat de meerderheid
effectief doet.
Injunctieve normen:
Geven weer welk soort
gedrag wel/niet
aanvaardbaar of
gewenst is, op basis van
voorgeschreven regels
en wetten.
Gepercipieerde
normen:
Geven weer welke soort
gedrag wel/niet
aanvaardbaar of
gewenst is, op basis van
hoe de doelgroep
groepsnorm aanvoelt.
(Kan dus afwijken van
de descriptieve norm).
Subjectieve normen:
Geven weer welke soort
gedrag wel/niet
Pagina 4 van 44
