Superdiversiteit - Dirk Geldof
Inleiding
Diversiteit is niet in de eerste plaats een normatief ideaal, maar een reeds bestaande
conditie van stadsbewoners en hun stad (Ruth Soenen, 2006).
In Brussel, Amsterdam of Rotterdam vormen inwoners met wortels in migratie al de
meerderheid van de stadsbewoners. Volgend decennium is dat ook in Antwerpen een
realiteit. De 21ste eeuw is een eeuw van superdiversiteit. Hoe meer de diversiteit groeit,
hoe meer we terug lijken te vallen in verouderde, nationalistische denkkaders.
Weinig onderwerpen polariseren een samenleving zo hard als migratie. In die polarisatie
bevestigen en versterken we voortdurend het denken in termen van wij-en-zij. Tegelijk
groeit een hybride werkelijkheid met vele gezichten tussen wij-en-zij. De wederzijdse
polarisatie maakt dat we amper ruimte vinden voor dialoog.
Hoofdstuk 1 Van gastarbeid tot superdiversiteit
Onze bevolking nu is het resultaat van de migraties en het migratiebeleid de voorbije
halve eeuw, in de periode na de 2e WO. Het is de geschiedenis van Belgen en
Nederlanders die hun straat, wijk of hun stad zagen veranderen.
De impact van migratie op onze samenleving was aan het begin van de 20ste eeuw
beperkt. Voor de 1e WO kende België amper 3,5% inwoners met een andere nationaliteit.
Het merendeel onder hen was afkomstig uit de buurlanden. Onmiddellijk na de 2e WO
had België nood aan arbeidskrachten voor de heropbouw. De Belgische regering maakte
afspraken met Italië en Polen voor georganiseerde migratie. Na de periode van
heropbouw braken in West-Europa economisch voorspoedige tijden aan. In Frankrijk
spreekt men van ‘Les trenteglorieuses’: de dertig glorieuze jaren tussen 1945 en de
eerste oliecrisis van 1973. Ongekende economische groei ging samen met een ongeziene
technologische ontwikkeling.
De gouden jaren 1960, met nog steeds een sterke economische groei, zorgden voor een
versnelling van de migratie. De nood aan arbeidskrachten bleef. De (her)intrede van
vrouwen op de arbeidsmarkt was een eerste antwoord. Tegelijk maakte de doorbraak
van de consumptiemaatschappij en de ongekende toename van consumptiegoederen in
vele gezinnen ook een tweede inkomen noodzakelijk om mee te kunnen met het modale
bestedingspatroon. Deze samenloop van factoren zette de evolutie in gang van een
mannelijk kostwinnersmodel naar een samenleving van tweeverdienersgezinnnen.
Toch bleef er in de jaren 1960 krapte op de arbeidsmarkt, vooral voor het zware en
laagbetaalde werk. België zocht in die periode vooral in Marokko en Turkije goedkope
arbeidskrachten. In feite zorgde dat voor velen voor een dubbel migratieproces: ze
migreerden van een plattelandssamenleving naar een stedelijke samenleving, en van
hun land van herkomst naar het westen. Ook in de volgmigratie vandaag speelt deze
dubbele migratiestap nog steeds een rol.
Toen kwam de eerste oliecrisis in 1973. De explosieve politieke situatie in het Midden-
Oosten leidde tot duurdere olie en enkele symbolische autoloze zondagen. Die eerste
oliecrisis markeerde ook het einde van de gouden naoorlogse periode. Het
vooruitgangsoptimisme maakte plaats voor een discours van economische crisissen, dat
we sindsdien haast onafgebroken hanteren. De oliecrisis veranderde ook de situatie op
de arbeidsmarkt. De vraag naar arbeidskrachten nam af en de werkloosheid begon
langzaam te stijgen. In 1974 stelde de Belgische overheid een einde aan de
georganiseerde arbeidsimmigratie met een zogenaamde migratiestop. De
immigratiestop betekende allesbehalve dat mensen niet meer naar België konden komen
(het daalde maar stopte niet). De beperking van de arbeidsmigratie zorgde voor een
verschuiving naar andere migratiekanalen. Aangezien de poort voor officiële
, arbeidsmigratie gesloten was, probeerden mensen zich via gezinshereniging en politiek
asiel in België te vestigen. Dit zorgde voor een logische volgmigratie. Daarnaast
huwden alleenstaande gastarbeiders meestal nog met partners uit hun land van
herkomst, waardoor deze het recht kregen om zich in België te vestigen. De
belangrijkste legale migratiekanalen binnen de Europese Unie: asielaanvragen en
migratie. De geleidelijke uitbreiding van de EU maakte ook meer migratie binnen de EU
mogelijk op basis van het vrij verkeer van werknemers.
De jaren 1990 (scharnierperiode 1998-2001): ze zorgen voor een nieuwe stijging
van de immigratie en een groeiende diversiteit (superdiversiteit) in de landen van
oorsprong door drie ontwikkelingen.
1. De globalisering nam toe
2. Oorlogen en conflicten jagen vluchtelingenstromen aan
3. De val van de muur in 1989 en de uitbreiding van de Europese Unie
Er is in de jaren 2000 een stijging van (r)emigratie dat wijst op een verandering in de
migratiepatronen: meer migranten die maar tijdelijk verblijven, in het kader van het vrij
verkeer van werknemers binnen de EU of als transmigrant. Het saldo is een migratie-
overschot, omdat de immigraties sterker zijn gestegen dan de emigraties. België en
Nederland zijn vandaag de facto immigratielanden.
Hoofdstuk 2 De superdiversiteit van de 21ste eeuw
In de 20ste eeuw sprak men lange tijd over multiculturele samenlevingen. Multicultureel
was daarbij meer dan een neutrale, beschrijvende term. Multiculturalismeverwijst ook
naar vormen van beleid die probeerden het samenleven tussen de oorspronkelijke
bewoners en de migranten te organiseren.
In steeds meer Europese steden maken inwoners met een migratie-achtergrond stilaan
de meerderheid van de stadsbewoners uit. Wereldsteden als New York en Sao Paolo zijn
al langer majority-minoritycities: steden waar de meerderheid van de bewoners uit
een brede waaier van minderheden bestaat. Deze verandering betekent volgens
socioloog Maurice Crul dat we ons denken over wie geïntegreerd is en wie niet in de
nieuwe meerderheids-minderheden stad ingrijpend moeten bijstellen. Diversiteit wordt
de nieuwe norm. Dat vergt wellicht één van de grootste psychologische omschakelingen
van onze tijd.
In een artikel in 2007 gebruikte Steven Vertovec voor het eerst het begrip
‘superdiversiteit’: de veranderde migratiepatronen en hun impact op de Britse
samenleving. De groeiende diversiteit binnen de diversiteit. De hedendaagse
superdiversiteit vloeit voort uit een verandering van het basispatroon van migratie. De
nieuwe migraties van de voorbije twee tot drie decennia komen steeds meer uit de hele
wereld. Omgekeerd kennen ook landen van herkomst een veel meer diverse uitstroom,
gericht op een groter aantal gastlanden. Het resultaat van deze veel meer diverse
migratie is een groeiende versnippering in de achtergronden van migranten, onder meer
op etnisch, taalkundig, juridisch, cultureel, religieus of economisch vlak. Een goede
kennis van (het snel veranderende) vreemdelingenrecht wordt alsmaar belangrijker voor
sociaal werkers.
Cruciale kenmerken van superdiversiteit:
1) Toename van het aantal nationaliteiten in de steden
2) Toename van religieuze diversiteit
3) Toename van de diversiteit van migratiemotieven
4) Toename van de diversiteit van verblijfsstatuten
5) Groeiende verschillen in sociaaleconomische posities
6) Groei van de diversiteit zowel tussen als binnen groepen en gemeenschappen
Inleiding
Diversiteit is niet in de eerste plaats een normatief ideaal, maar een reeds bestaande
conditie van stadsbewoners en hun stad (Ruth Soenen, 2006).
In Brussel, Amsterdam of Rotterdam vormen inwoners met wortels in migratie al de
meerderheid van de stadsbewoners. Volgend decennium is dat ook in Antwerpen een
realiteit. De 21ste eeuw is een eeuw van superdiversiteit. Hoe meer de diversiteit groeit,
hoe meer we terug lijken te vallen in verouderde, nationalistische denkkaders.
Weinig onderwerpen polariseren een samenleving zo hard als migratie. In die polarisatie
bevestigen en versterken we voortdurend het denken in termen van wij-en-zij. Tegelijk
groeit een hybride werkelijkheid met vele gezichten tussen wij-en-zij. De wederzijdse
polarisatie maakt dat we amper ruimte vinden voor dialoog.
Hoofdstuk 1 Van gastarbeid tot superdiversiteit
Onze bevolking nu is het resultaat van de migraties en het migratiebeleid de voorbije
halve eeuw, in de periode na de 2e WO. Het is de geschiedenis van Belgen en
Nederlanders die hun straat, wijk of hun stad zagen veranderen.
De impact van migratie op onze samenleving was aan het begin van de 20ste eeuw
beperkt. Voor de 1e WO kende België amper 3,5% inwoners met een andere nationaliteit.
Het merendeel onder hen was afkomstig uit de buurlanden. Onmiddellijk na de 2e WO
had België nood aan arbeidskrachten voor de heropbouw. De Belgische regering maakte
afspraken met Italië en Polen voor georganiseerde migratie. Na de periode van
heropbouw braken in West-Europa economisch voorspoedige tijden aan. In Frankrijk
spreekt men van ‘Les trenteglorieuses’: de dertig glorieuze jaren tussen 1945 en de
eerste oliecrisis van 1973. Ongekende economische groei ging samen met een ongeziene
technologische ontwikkeling.
De gouden jaren 1960, met nog steeds een sterke economische groei, zorgden voor een
versnelling van de migratie. De nood aan arbeidskrachten bleef. De (her)intrede van
vrouwen op de arbeidsmarkt was een eerste antwoord. Tegelijk maakte de doorbraak
van de consumptiemaatschappij en de ongekende toename van consumptiegoederen in
vele gezinnen ook een tweede inkomen noodzakelijk om mee te kunnen met het modale
bestedingspatroon. Deze samenloop van factoren zette de evolutie in gang van een
mannelijk kostwinnersmodel naar een samenleving van tweeverdienersgezinnnen.
Toch bleef er in de jaren 1960 krapte op de arbeidsmarkt, vooral voor het zware en
laagbetaalde werk. België zocht in die periode vooral in Marokko en Turkije goedkope
arbeidskrachten. In feite zorgde dat voor velen voor een dubbel migratieproces: ze
migreerden van een plattelandssamenleving naar een stedelijke samenleving, en van
hun land van herkomst naar het westen. Ook in de volgmigratie vandaag speelt deze
dubbele migratiestap nog steeds een rol.
Toen kwam de eerste oliecrisis in 1973. De explosieve politieke situatie in het Midden-
Oosten leidde tot duurdere olie en enkele symbolische autoloze zondagen. Die eerste
oliecrisis markeerde ook het einde van de gouden naoorlogse periode. Het
vooruitgangsoptimisme maakte plaats voor een discours van economische crisissen, dat
we sindsdien haast onafgebroken hanteren. De oliecrisis veranderde ook de situatie op
de arbeidsmarkt. De vraag naar arbeidskrachten nam af en de werkloosheid begon
langzaam te stijgen. In 1974 stelde de Belgische overheid een einde aan de
georganiseerde arbeidsimmigratie met een zogenaamde migratiestop. De
immigratiestop betekende allesbehalve dat mensen niet meer naar België konden komen
(het daalde maar stopte niet). De beperking van de arbeidsmigratie zorgde voor een
verschuiving naar andere migratiekanalen. Aangezien de poort voor officiële
, arbeidsmigratie gesloten was, probeerden mensen zich via gezinshereniging en politiek
asiel in België te vestigen. Dit zorgde voor een logische volgmigratie. Daarnaast
huwden alleenstaande gastarbeiders meestal nog met partners uit hun land van
herkomst, waardoor deze het recht kregen om zich in België te vestigen. De
belangrijkste legale migratiekanalen binnen de Europese Unie: asielaanvragen en
migratie. De geleidelijke uitbreiding van de EU maakte ook meer migratie binnen de EU
mogelijk op basis van het vrij verkeer van werknemers.
De jaren 1990 (scharnierperiode 1998-2001): ze zorgen voor een nieuwe stijging
van de immigratie en een groeiende diversiteit (superdiversiteit) in de landen van
oorsprong door drie ontwikkelingen.
1. De globalisering nam toe
2. Oorlogen en conflicten jagen vluchtelingenstromen aan
3. De val van de muur in 1989 en de uitbreiding van de Europese Unie
Er is in de jaren 2000 een stijging van (r)emigratie dat wijst op een verandering in de
migratiepatronen: meer migranten die maar tijdelijk verblijven, in het kader van het vrij
verkeer van werknemers binnen de EU of als transmigrant. Het saldo is een migratie-
overschot, omdat de immigraties sterker zijn gestegen dan de emigraties. België en
Nederland zijn vandaag de facto immigratielanden.
Hoofdstuk 2 De superdiversiteit van de 21ste eeuw
In de 20ste eeuw sprak men lange tijd over multiculturele samenlevingen. Multicultureel
was daarbij meer dan een neutrale, beschrijvende term. Multiculturalismeverwijst ook
naar vormen van beleid die probeerden het samenleven tussen de oorspronkelijke
bewoners en de migranten te organiseren.
In steeds meer Europese steden maken inwoners met een migratie-achtergrond stilaan
de meerderheid van de stadsbewoners uit. Wereldsteden als New York en Sao Paolo zijn
al langer majority-minoritycities: steden waar de meerderheid van de bewoners uit
een brede waaier van minderheden bestaat. Deze verandering betekent volgens
socioloog Maurice Crul dat we ons denken over wie geïntegreerd is en wie niet in de
nieuwe meerderheids-minderheden stad ingrijpend moeten bijstellen. Diversiteit wordt
de nieuwe norm. Dat vergt wellicht één van de grootste psychologische omschakelingen
van onze tijd.
In een artikel in 2007 gebruikte Steven Vertovec voor het eerst het begrip
‘superdiversiteit’: de veranderde migratiepatronen en hun impact op de Britse
samenleving. De groeiende diversiteit binnen de diversiteit. De hedendaagse
superdiversiteit vloeit voort uit een verandering van het basispatroon van migratie. De
nieuwe migraties van de voorbije twee tot drie decennia komen steeds meer uit de hele
wereld. Omgekeerd kennen ook landen van herkomst een veel meer diverse uitstroom,
gericht op een groter aantal gastlanden. Het resultaat van deze veel meer diverse
migratie is een groeiende versnippering in de achtergronden van migranten, onder meer
op etnisch, taalkundig, juridisch, cultureel, religieus of economisch vlak. Een goede
kennis van (het snel veranderende) vreemdelingenrecht wordt alsmaar belangrijker voor
sociaal werkers.
Cruciale kenmerken van superdiversiteit:
1) Toename van het aantal nationaliteiten in de steden
2) Toename van religieuze diversiteit
3) Toename van de diversiteit van migratiemotieven
4) Toename van de diversiteit van verblijfsstatuten
5) Groeiende verschillen in sociaaleconomische posities
6) Groei van de diversiteit zowel tussen als binnen groepen en gemeenschappen
