Hoofdstuk 2 De verlichting in theorie en praktijk (1650-1900)
2.1 Verlichte denkbeelden (1650-1789)
Ideeën over godsdienst
In 1780 maakt Léonard Defrance het ‘schild van Minerva’. De boodschap was kennis leidt tot
verdraagzaamheid en gelijkheid.
De Duitse filosoof Immanuël Kant schreef in 1784: verlichting is de bevrijding van de mens uit de
onmondigheid (onvermogen je verstand te gebruiken zonder leiding van anderen) waaraan hij zelf
schuldig is. “Durf te denken, heb de moed je eigen verstand te gebruiken”. Is dus het motto van de
verlichting. Kant schreef ook over het belang van vrijheid die voortdurend werd bedreigd.
In 1780 was de verlichting in Europa en Noord-Amerika al meer dan een eeuw aan de gang. Als sinds
het eind van de middeleeuwen werden christelijke denkbeelden ter discussie gesteld. Humanisten
bestudeerde teksten uit de oudheid, ontdekkingsreizigers vergrootten de kennis van de wereld en
door de verbetering van ambachtelijke technieken kregen Europeanen ook de natuur beter onder
controle.
In de 17e eeuw stelden 2 filosofische stromingen:
- Rationalisme: traditie en geloof moesten plaatsmaken voor waarnemingen en rede. René
Descartes (1596-1650) was hiervan de belangrijkste denker. Volgens hem zat de
werkelijkheid logisch in elkaar en kon de mens de werkelijkheid doorgronden met verstand
en logica.
- Empirisme: kennis komt voor uit waarnemingen en ervaringen. De belangrijkste denker
hiervan is John Locke (1632-1704).
Rationalisme en empirisme droegen bij aan de wetenschappelijke revolutie van de 17 e eeuw die een
doorbraak bereikte een hoogtepunt met de natuurwetten van Isaac newton.
De wetenschappelijke revolutie leidde vanaf het eind van de 17 e eeuw tot optimisme over de
mogelijkheden en zo ontstond de verlichting, de beweging om het gebruik van het verstand, de ratio,
toe te passen op alle terreinen van de maatschappij.
Een onderwerp waar vaak over gedebatteerd werd was de plaats van godsdienst in de samenleving.
Vanouds werd er gedacht dat de staat het ware geloof moest beschermen en de kerk moest helpen
om naleving van de godsdienstige wetten af te dwingen. Onder invloed van de reformatie kwam de
nadruk meer te liggen op het individuele geweten. Verlichte denkers stelde dat het geloof puur een
zaak was van het individu en dat mensen zelf moesten kunnen kiezen wat ze geloofde.
John Locke pleitte voor een scheiding van kerk en staat. De staat moest zich niet met het geloof van
zijn onderdanen bemoeien, omdat de staat niet uit kon maken wat het ware geloof is. Zelfstandig
denkende mensen konden alleen zelf bepalen wat ze geloofden en moesten dat niet aan iemand
anders overlaten.
Ideeën over de samenleving
Volgens traditionele christelijke opvattingen was de mens van nature zondig. Verlichte denkers
toetsen deze opvatting aan criteria van de redelijkheid.
- Jean Jacques Rousseau zei dat de mens van nature goed was, maar de maatschappij slecht.
Hij beschreef hij in de roman Émile, ou De l’éducation de ideale opvoeding. Dat was een
opvoeding in de natuur, zonder straf of dwang en zonder godsdienstonderwijs en andere
‘kletspraatjes’.
- Locke zei dat de mens bij geboorte een ‘onbeschreven blad’ was. Opvoeding en
omstandigheden bepaalden of het kind later goed of slecht was.
, Veel verlichte denkers hingen de vooruitgangsgedachte aan en geloofden in maatschappelijke
vooruitgang.
Ideeën over politiek
Traditionele opvatting: een rechtvaardige samenleving is geordend naar Gods wil. Verschillende
groepen hebben verschillende rechten en iedereen heeft eigen plaats. God had de koning droit divin
(goddelijk recht) gegeven. Lodewijk XIV vindt dat dit hij hierdoor absolute macht had.
Locke en Rousseau: gingen uit van natuurrechten (rechten ontleend aan de natuur). Mensen zijn vrij
en gelijk geboren en natuurlijk recht hebben op leven. Een rechtvaardige samenleving is een die deze
rechten respecteert. Macht van de staat is gebaseerd op sociaal contract (= deel vrijheid inleveren in
ruil voor overheid, niet goed mochten burgers andere regering aanstellen).
- Rousseau; voorstander directe democratie op basis opvatting volkssoevereiniteit. Vond ook
sociaaleconomische gelijkheid belangrijk, democratie kon alleen werken met gelijkheid.
“Geen enkel mens heeft natuurlijk gezag” en “macht bracht geen enkel recht voort”. Bron
van kwaad is privébezit.
- Locke; alle mensen zijn van nature gelijk en individuen moeten niet over elkaar heersen.
Montesquieu: invloedrijk vanwege trias politica, niet tegen monarchie, maar wel minder macht
koning. Rechtvaardige samenleving bij 3 gescheiden machten. Tegen directe democratie, omdat volk
niet intelligent mee kon praten.
Adam Smith: Schotse econoom. Zorgde met ideeën over vrije economie voor een herwaardering van
verhoudingen tussen overheid en economie. Overheid moest alleen regels voor eco opstellen en
naleving controleren. Marktmechanisme werkte het best als werkenden vrijgelaten werden om zich
te laten leiden door rationeel eigenbelang.
Politieke cultuur
In de 2e helft veranderde de politieke cultuur door de verspreiding van verlichte ideeën op
pamfletten etc. Hier moesten vorsten ook rekening mee gaan houden. Sommige vorsten lieten zich
beïnvloeden (koning Frederik II de Grote van Pruisen en keizer Jozef II van Oostenrijk) en kozen voor
verlicht absolutisme.
Lodewijk XIV zag het als een bedreiging en breidde de centrale macht uit gerechtvaardigd door het
droit divin. Dit leidde tot spanningen. Er kwam censuur, maar dit was niet effectief.
2.2 Revoluties in Amerika en Frankrijk (1776-1813)
De Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog
Vanaf 1607 waren 13 Britse koloniën gesticht in Amerika die in 1775 tot 2,5 miljoen inwoners waren
uitgegroeid, waarvan de meeste Britse voorouders hadden. De Amerikanen waren op de hoogte van
de verlichtingsideeën en radicale verlichte denkers voedden in Amerika het wantrouwen tegen de
Britse regering en het verlangen naar meer zelfbeschikking, aangezien ze nu ondergeschikt waren
aan de Britse koning.
Toen de Britten belasting wilde heffen in Amerika ontstonden spanningen die leidde tot verzet,
gouverneurs reageerden door samenkomsten van koloniale parlementen te verbieden. Dit leidde tot
protesten en in 1770 liep dat in Boston uit de hand en werden 5 mensen doodgeschoten door Britse
soldaten (boston massacre).
In 1772 werd het committee of correspondence gevormd door verzetsleiders. Zij zette zich af tegen
het Britse bestuur in de koloniën. Dit soort organisaties kwamen in elke kolonie.
In 1773 kwam er een belasting op thee, waartegen in Boston opnieuw verzet ontstond. Britse
schepen werden overvallen en thee in het water gegooid. Koning George III was woedend over deze
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller merelvandersluijs04. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $4.29. You're not tied to anything after your purchase.
