Psychodiagnostiek in de hulpverlening aan volwassenen en ouderen
Samenvatting van het vak Psychodiagnostiek volwassenen, academiejaar , gedoceerd door Prof. Rossi. Er werd gebruik gemaakt van de powerpoints, notities uit de lessen en het boek. (samen gemaakt met een andere student) Er is soms ook extra uitleg bijgevoegd, zodat het minder abstract is. Dit wordt o...
PSYCHODIAGNOSTIEK VOLWASSENEN
Leerdoelen
Vakinhoudelijke competentie
o De student heeft kennis van en inzicht in klinische psychodiagnostiek bij volwassenen.
o De student kan op een wetenschappelijk onderbouwde wijze uitvoering geven aan het psychodiagnostisch
proces (van intake tot rapportage) en psychodiagnostiek van klinische casussen in hun totaliteit
beoordelen.
Meer specifiek:
o Student verwerft voldoende kennis zodat deze inzicht heeft op de voorwaarde voor kwaliteitsvolle
diagnostiek, waarbij rekening wordt gehouden met een evidence-based benadering, een hypothese
toetsend model, en een deontologische kadering
o Aan de hand van casussen op papier kan de student klinische grondvragen (onderkenning, verklaring,
predictie, indicatie) formuleren en beantwoorden.
Hierbij kan de student:
o Een typisch ontwikkelingsverloop van psychologisch functioneren en disfunctioneren op verschillende
domeinen (biologisch, psychologisch, sociaal) beschrijven.
o Hypothesen (onderkenning, verklaring, predictie en indicatie) formuleren.
o Betrouwbare en valide instrumenten selecteren en toetsingscriteria opstellen om de hypothesen te
toetsen.
o Testresultaten interpreteren.
o Hypothesen evalueren in het licht van de testresultaten.
o Het integratieve samenspel van psychologisch (dis)functioneren verschillende domeinen (biologisch,
psychologisch, sociaal) beschrijven.
o Het resultaat van het psychodiagnostisch proces integratief schriftelijk weergeven in een geïntegreerd
besluit en dit mondeling toelichten aan een cliëntsysteem.
Hoofdstuk 2: Het psychodiagnostisch proces ........................................................................................................................ 5
1 De vijf basisvragen in de psychodiagnostiek ................................................................................................................. 5
1.1. De 5 basisvragen ....................................................................................................................................................... 5
2 De pijlers van kwalitatieve (psycho)diagnostiek ........................................................................................................... 6
2.1. Evidence-based ......................................................................................................................................................... 6
2.2. Hypothesegenererend en -toetsend ........................................................................................................................ 6
2.3. Vraaggestuurd en handelingsgericht ........................................................................................................................ 6
2.4. Gebaseerd op een kritisch-reflectieve houding als practitioner-scientist ................................................................ 6
2.5. Een ontmoeting tussen cliënt, zijn/haar context en diagnosticus ............................................................................ 6
2.6. Ethisch en gebaseerd op de deontologische code van de psychodiagnosticus ........................................................ 6
3 Diagnostische cyclus..................................................................................................................................................... 7
3.1. De empirische cyclus (ontwikkeld door De Groot) ................................................................................................... 7
3.2. De diagnostische cyclus (gebaseerd op de empirische cyclus) ................................................................................. 8
4 Diagnostische cyclus in detail: van aanmeling tot verslag ............................................................................................10
4.1. Aanmelding ............................................................................................................................................................. 10
4.1.1. De aanvraag ................................................................................................................................................... 10
4.1.2. De hulpvraag .................................................................................................................................................. 10
4.2. Reflectie van de diagnosticus ................................................................................................................................. 11
4.3. Diagnostisch scenario ............................................................................................................................................. 11
4.3.1. Ordenen van de vragen .................................................................................................................................. 11
4.3.2. Vijf basisvragen .............................................................................................................................................. 11
4.3.3. Formuleren van voorlopige theorie/case formulation .................................................................................. 12
4.4. Toetsen van theorie - Het diagnostisch onderzoek ................................................................................................ 15
4.4.1. Hypothesen .................................................................................................................................................... 15
4.4.2. Keuze instrumentarium ................................................................................................................................. 15
4.4.3. Formuleren van toetsbare voorspellingen o.b.v. het instrumentarium ........................................................ 16
4.4.4. Afname en verwerking van instrumenten ..................................................................................................... 16
4.4.5. Argumentatie ................................................................................................................................................. 16
4.5. Integratie ................................................................................................................................................................ 17
4.6. verslaggeving .......................................................................................................................................................... 17
4.7. Diagnostische cyclus als onderdeel van klinische cyclus ........................................................................................ 17
5 Benaderingen in de actuele psychodiagnostiek ...........................................................................................................18
5.1. Van een categoriaal naar een dimensionaal paradigma......................................................................................... 18
5.1.1. Integratief gebruik van verschillende benaderingen in de praktijk ............................................................... 19
5.2. Transdiagnostische modellen voor diagnostiek...................................................................................................... 19
6 Tot slot: consequentie actuele benaderingen voor psychodiagnostiek ........................................................................21
Hoofdstuk 3: Meetinstrumenten kiezen ..............................................................................................................................22
1 Algemeen kader: kader van de diagnosticus ................................................................................................................22
1.1. Hypothesen............................................................................................................................................................. 22
1.2. Onderzoeksinstrumenten ....................................................................................................................................... 23
Hoofdstuk 5: Psychose, stemming en verslaving ..................................................................................................................70
1 Psychose .....................................................................................................................................................................70
1.1. Kenmerken van een psychose ................................................................................................................................ 70
1.1.1. Definitie.......................................................................................................................................................... 70
1.2. Symptoombeschrijving ........................................................................................................................................... 70
1.3. Ontwikkeling van symptomen ................................................................................................................................ 71
1.4. Categoriale indeling (DSM-V).................................................................................................................................. 72
1.5. Categoriaal of dimensioneel denken? .................................................................................................................... 74
1.6. Prevalentie .............................................................................................................................................................. 75
1.7. Verklaringsmodellen: risicofactoren ....................................................................................................................... 76
1.7.1. Biopsychosociaal model ................................................................................................................................. 76
1.7.2. Een ontstaansmodel ...................................................................................................................................... 77
1.7.3. Verloopmodel ................................................................................................................................................ 77
1.8. Het psychodiagnostisch proces bij psychose .......................................................................................................... 78
1.8.1. Het belang van vroegdetectie ........................................................................................................................ 78
1.8.2. Contact maken ............................................................................................................................................... 78
1.9. Psychodiagnostisch onderzoek bij psychose .......................................................................................................... 79
1.9.1. Multi informant en multi method benadering............................................................................................... 79
2 Stemming....................................................................................................................................................................84
2.1. Terminologie ........................................................................................................................................................... 84
2.1.1. Depressieve stoornis ...................................................................................................................................... 84
2.1.2. Bipolaire stemmingstoornis ........................................................................................................................... 85
2.2. Prevalentie .............................................................................................................................................................. 87
2.3. Beloop ..................................................................................................................................................................... 87
2.4. Verklarings- biopsychosociaal model...................................................................................................................... 87
2.5. Meetinstrumenten ................................................................................................................................................. 88
2.6. Comorbiditeit .......................................................................................................................................................... 91
2.7. Differentiaaldiagnostiek ......................................................................................................................................... 93
2.8. Indicatiestelling ....................................................................................................................................................... 93
3 Middelgerelateerde en verslavingsstoornissen............................................................................................................95
3.1. Conceptualisering doorheen de tijd ....................................................................................................................... 95
3.2. Terminologie ........................................................................................................................................................... 96
3.2.1. Stoornis in het gebruik van een middel ......................................................................................................... 96
, 3.2.2. Stoornis door het gebruik van een middel ..................................................................................................... 96
3.3. Prevalentie en beloop ............................................................................................................................................. 96
3.4. Verklaringsmodellen ............................................................................................................................................... 97
3.4.1. Neurobiologische theorieën .......................................................................................................................... 97
3.4.2. Sociologische theorieën ................................................................................................................................. 97
3.4.3. Psychosociale theorieën ................................................................................................................................ 97
3.5. Meetinstrumenten ................................................................................................................................................. 98
3.6. Comorbiditeit .......................................................................................................................................................... 99
3.7. Indicatiestelling ..................................................................................................................................................... 100
Hoofdstuk 6: Persoonlijkheidsstoornissen ......................................................................................................................... 101
1 Inleiding deel I .......................................................................................................................................................... 101
1.1. Persoonlijkheid en persoonlijkheidspathologie .................................................................................................... 101
1.2. Wat is persoonlijkheid? ........................................................................................................................................ 101
1.3. Hoe in stand houden? ........................................................................................................................................... 102
1.4. Verschillende theorieën over persoonlijkheid ...................................................................................................... 102
2 Inleiding deel II ......................................................................................................................................................... 102
3 Prevalentie................................................................................................................................................................ 102
4 Diagnostiek ............................................................................................................................................................... 103
4.1. Diagnostische criteria volgens DSM-V sectie II ..................................................................................................... 103
4.2. Opbouw ................................................................................................................................................................ 104
4.2.1. Cluster A: de bizarre/excentrieke cluster..................................................................................................... 104
4.2.2. Cluster B: De impulsieve/flamboyante cluster............................................................................................. 105
4.2.3. Cluster C: De angstige cluster ...................................................................................................................... 107
4.2.4. Oefening....................................................................................................................................................... 109
4.3. DSM-V Sectie II kritiek .......................................................................................................................................... 110
4.4. Nieuw model......................................................................................................................................................... 110
4.4.1. DSM-V sectie III: Alternatief Model voor Perssonlijkheidsstoornissen (AMPS) ........................................... 110
4.4.2. Wat is het AMPS? ......................................................................................................................................... 111
4.4.3. Stapsgewijze benadering ............................................................................................................................. 114
4.4.4. Casusvoorbeeld ............................................................................................................................................ 115
4.4.5. Kritiek ........................................................................................................................................................... 116
4.5. LPFS-SR ................................................................................................................................................................. 116
4.6. LPFS-BF 2.0............................................................................................................................................................ 116
4.7. SIPP-118 en SIPP-SF .............................................................................................................................................. 117
4.8. Ontwikkeling naar integratie met ICD-11 ............................................................................................................. 117
Hoofdstuk 7: Stoornissen bij ouderen ................................................................................................................................ 125
1 Neurodegeneratieve stoornissen .............................................................................................................................. 125
1.1. Kenmerken van ouderen met psychopathologie.................................................................................................. 125
1.2. Diagnostische en therapeutische complicaties .................................................................................................... 125
1.3. Problematieken bij ouderen ................................................................................................................................. 125
, 1.4. DSM-V uitgangspunte ........................................................................................................................................... 126
1.4.1. Voor-& nadelen ............................................................................................................................................ 126
1.5. Psychopathologie bij ouderen .............................................................................................................................. 126
1.6. Delier .................................................................................................................................................................... 126
1.6.1. Delier volgens de DSM-V.............................................................................................................................. 126
1.6.2. Risicofactoren en typen delier ..................................................................................................................... 127
1.6.3. Differentiaaldiagnostiek ............................................................................................................................... 127
1.6.4. Predisponerende en precipiterende factoren.............................................................................................. 128
1.6.5. Oorzaken en behandeling delier .................................................................................................................. 128
1.7. Dementie .............................................................................................................................................................. 128
1.7.1. Dementie volgens DSM-IV ........................................................................................................................... 128
1.7.2. Enkele cijfers over dementie........................................................................................................................ 129
1.7.3. Neurocognitieve stoornissen (NCS) ............................................................................................................. 129
1.7.4. Diagnostische informatiebronnen ............................................................................................................... 129
1.7.5. Neurodegeneratieve stoornissen................................................................................................................. 130
1.7.6. Corticale versus subcorticale dementie ....................................................................................................... 130
1.7.7. Vasculaire etiologie ...................................................................................................................................... 130
1.7.8. Behandeling van dementie .......................................................................................................................... 130
2 Psychische stoornissen bij ouderen ........................................................................................................................... 131
2.1. Schizofreniespectrum- en andere psychotische stoornissen................................................................................ 131
2.2. Depressieve en bipolaire stemmingsstoornissen ................................................................................................. 131
2.3. Bipolaire stemmingsstoornissen ........................................................................................................................... 132
2.4. Cyclothyme stoornis ............................................................................................................................................. 132
2.5. Angststoornissen .................................................................................................................................................. 132
2.6. Aan middel gerelateerde en verslavingsstoornissen ............................................................................................ 133
2.7. Persoonlijkheidsstoornissen ................................................................................................................................. 133
2.7.1. Clusterindeling ............................................................................................................................................. 134
2.7.2. Andere persoonlijkheidsstoornissen ............................................................................................................ 135
2.7.3. Prevalentie ................................................................................................................................................... 136
2.7.4. Beloop .......................................................................................................................................................... 137
2.7.5. Behandeling ................................................................................................................................................. 137
,HOOFDSTUK 1: HEURISTIEKEN IN KLINISCH-DIAGNOSTISCH REDENEREN
1 Inleiding “psychodiagnostiek”
1.1. Definitie
In het dagelijks leven gaan we het gedrag van mensen observeren, begrijpen en op basis hiervan gedrag proberen
voorspellen. Dit gebeurt vaak onbewust, intuïtief en niet-systematisch, gekleurd door onze eigen emoties en
stereotiepen. In de psychodiagnostiek gaan we gedrag, gedachten en emoties systematisch analyseren met als
doel te begrijpen en te voorspellen.
Psychodiagnostiek
= “Is de oordeelsvorming aangaande psychische disfuncties of gedragsmoeilijkheden en sterktes, waarbij de
benadering van het probleem op de wetenschappelijke psychologie gebaseerd is en waarbij het essentieel is de
persoon (of het systeem) zodanig te begrijpen dat uit de structurering van diens probleem relevante aanwijzingen
voor de therapie voortvloeien.
Deze oordeelsvorming is een procesmatig gebeuren dat plaatsvindt en evolueert in de interactie tussen cliënt en
clinicus.” (Houben, 1986)
2 Oordeelsfouten
2.1. Oordelen en beslissen
Het doel van psychodiagnostisch onderzoek is te begrijpen wat er aan de hand is met de cliënt. De clinicus maakt
daarbij vanaf het begin al beslissingen en oordelen over volgende vragen:
‘Vertoont de cliënt problematisch gedrag? Is er sprake van een specifieke stoornis? Is het een goed idee deze
behandeling aan te bieden?’
Dus: “hoe kan diagnostisch onderzoek zo vorm gegeven worden dat de kans op verloop zo groot mogelijk is?”
o Daniël Kahneman ging na hoe een diagnostisch onderzoek zo vorm gegeven kan worden zodat de kans op een
goed verloop zo groot mogelijk is. Zijn bevindingen over oordelen/beslissen waren:
1. Mensen zijn niet altijd consistent
2. Mensen nemen vaak irrelevante informatie mee
3. Mensen gaan relevante informatie niet altijd correct meewegen
4. Experts afwijkende groepen zien en weten niet meer wat ‘normaal’ is
5. Mensen worden beïnvloed door recente ervaringen
6. Mensen worden moe en verveeld
o Oordelen en klinische beslissingen nemen gebeurt vaak in situaties met veel onzekerheid/onvolledigheid:
- Een cliënt kan of zal niet altijd objectief rapporteren
- Psychologische tests zijn geen waarheden maar waarschijnlijkheden
→ Om het hoofd te bieden aan dit soort onzekerheden worden bepaalde heuristieken gehanteerd
Heuristiek = “Op ervaring gebaseerde verkorte beslissingsroutes die vaak wel maar niet altijd tot correcte
uitkomsten leiden.” Dit komt ten goede aan de efficiëntie van het beslissen.
Satisficen* Maximizen**
1
,*Satisficen = Wanneer mensen stoppen met zoeken naar informatie, omdat het resultaat strookt met hun eigen
ideeën en de uitkomst goed genoeg vinden. (gebeurt wanneer mensen heuristieken gebruiken)
**Maximizen = Wanneer mensen blijven zoeken naar informatie en de juiste waarheid om te zorgen voor een
maximaal correcte beslissing (vaak onmogelijk in de klinische setting)
Maar dat gebeurt niet altijd zonder fouten. We spreken van biases of oordeelsfouten wanneer er vertekeningen
zitten in de (voor)oordelen of oordelen geveld voordat alle relevante info bekend is.
1. Geheugenheuristieken
2.2. Twee types (oordeelsfouten/heuristieken) A. Beschikbaarheidsheuristiek
B. Simulatieheuristiek
1. Geheugenheuristieken C. Verankering en aanpassingsheuristiek
D. Positieve teststrategie
= Denkroutes die gebruik maken van wat je je herinnert E. confirmation bias
2. Aandachtsheuristieken
A. Beschikbaarheidsheuristiek A. Representativiteitsheuristiek
B. Prototypes
= Hoe gemakklijk informatie voor jou beschikbaar is, hoe makkelijker
het is om je iets te herinneren (bv. door net een artikel over te lezen), hoe makkelijker je het meeneemt
in je beslissingsproces
v Bekendheid of vertrouwdheid
Bv. Een arts gespecialiseerd in ADHD (die zelf ook de diagnose ADHD heeft) pikt bij elke cliënt
kenmerken van ADHD op, verklaart daaruit de klachten en vormt die diagnose zonder naar andere
mogelijkheden te kijken.
v Opvallendheid of levendigheid (salliantie)
Uitzonderlijke, moeilijke cliënten zal je je makkelijker herinneren
v Recency effect
= iets wat je recent gehoord hebt (bv. in de media) krijgt meer gewicht en stuurt de interpretaties
→ Gevolg: die diagnose zal overgediagnosticeerd worden en stoornissen die al lang niet gezien werden zullen
ondergediagnosticeerd worden
B. Simulatieheuristiek
= Iets gemakkelijker mentaal voor de geest kunnen halen (simuleren), zorgt ervoor dat je dit ook
waarschijnlijker vindt
C. Verankering van aanpassingsheuristiek
= Het verschijnsel dat van een willekeurige beginwaarde te weinig afgeweken wordt in een eindoordeel.
Deze beginwaarde wordt een ankerpunt genoemd (bv. verwijsbrief huisarts)
→ Komt vooral voor in de diagnostische fase wanneer de beschikbare informatie wordt gecombineerd
D. Positieve teststrategie (= Falsifiëren)
= Enkel die testen afnemen waarvan men verwacht dat de uitkomst de hypothese bevestigt
v Gevaar: overconfidence (overmoedig worden)
E. Confirmation bias
= alleen die info zien die bij het eigen idee past en niet diegene die tegen de hypothese pleit.
Op basis van 1 idee iets vaststellen
→ Gevolg: atypische presentaties van klachten worden dan vaak niet gezien of opgespoord omdat de focus ligt op
bevestigende informatie terwijl de contra-elementen net belangrijke falsifiërende informatie inhouden
2
,! Het is belangrijk om jezelf steeds in vraag te stellen ‘waarom zou ik ongelijk kunnen hebben?’ en dus je eigen
advocaat van de duivel te spelen. Dit noemen we falsifiëren. Hoe minder argumenten je kan vinden om je
hypothese te ontkrachten, hoe meer je erop kan vertrouwen dat ze klopt.
2. Aandachtsheuristieken
= Denkroutes die gebruik maken van wat je aandacht trekt
A. Representativiteitsheuristiek
= het oordeel over de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis hangt af van hoe vergelijkbaar die
gebeurtenis wordt gevonden met een prototype dat werd gevormd van dat soort gebeurtenissen.
Vb “Linda probleem”
Linda is 31, single, heeft een uitgesproken mening, is erg intelligent. Ze is afgestudeerd in de filosofie. Als studente
was ze zeer betrokken bij de issues als discriminatie en sociale rechtvaardigheid en ze nam deel aan anti-
kernenergie demonstraties.
Wat is waarschijnlijker?
- Linda is bankbediende
- Linda is bankbediende en actief feministe ˜ (antwoord zie einde hoofdstuk)
B. Prototypes
= prototypes zijn gebaseerd op eerdere ervaringen en zijn een soort grootste gemene deler van
kenmerken van cliënten met die stoornis, de typsiche representatie
Bv. “Jonge mannen die geen oogcontact maken en in de ICT werken, worden vaak gezien als prototypische
mensen met autisme.”
→ Dit is oke als je er vervolgens even de DSM-criteria bijneemt en overloopt
v Gevaar: elke psycholoog ziet andere cliënten en zal dus andere prototypes ontwikkelen. Dat kan
ertoe leiden dat verschillende clinici verschillende stoornissen zien in vergelijkbare cliënten, omdat
ze in die cliënten prototypes herkennen. (Differentiaaldiagnose)
→ Het is belangrijk om je eigen prototypes in vraag te stellen! ‘Zou het ook iets anders kunnen zijn?’
o Andere typische oordeelsfouten:
- Recency-effect = het laatst gehoorde krijgt meer gewicht en stuurt de interpretaties
- Primacy effect = het eerst gehoorde krijgt meer gewicht en stuurt de interpretaties
- Halo-effect = een globale indruk kleurt de overige observaties
Conclusie: Het is nuttig om heuristieken toe te passen. Het maakt het behapbaar MAAR we moeten waakzaam
blijven voor mogelijke oordeelsfouten
o Van klinische intuïtie naar beter beoordelen en beslissen:
Bij ervaren clinici is intuïtie soms goed en leidt het tot efficiënt beslissen, maar soms is intuïtie ook fout
- Beter oordelen en beslissen:
v Systematisch werken: ken wetenschappelijk onderzoek en methoden, werk evidence-based
v Logica en kansrekening: Kom tot een optimale beslissing door zoveel mogelijk informatie te
verzamelen en op een logisch correcte wijze een conclusie te nemen uit informatie die je weegt en
combineert op een volgens de kansrekening correcte wijze:
ü Sensitiviteit: De kans de test positief is bij wie de stoornis heeft
ü Specificiteit: De kans de test negatief is bij wie de stoornis niet heeft
3
, o 3 manieren om te waken over oordeelsfouten:
1. Voorlichting
- Bekend worden met literatuur over oordelen en beslissen
- Eigen oordelen en beslissingen vergelijken met standaardcriteria (bv. DSM)
- Kennis van psychometrische kwaliteit van gebruikte testen
2. Kritische houding aannemen
- Advocaat van de duivel spelen
- ‘Consider the opposite’
= hypothesen overwegen die lijnrecht tegenover je eerste vermoeden staat. Dit moet natuurlijk
wel nog plausibel zijn.
- ‘Rule out the worst case scenario’s’
= proberen te voorkomen dat je een belangrijke of mogelijke ernstige diagnose over het hoofd
ziet.
3. Argumentaties laten expliciteren en externe hulpmiddelen gebruiken
- Verantwoordingen afleggen aan anderen (mondeling, schriftelijk)
- Geen lastige domeinen overslaan (bv. SCID, gestructureerd interview)
o En ook:
- Ervaring verruimen (praktijk en theorie)
v Werken vanuit een theoretisch kader op een kwaliteitsvolle manier
- Feedback
v Supervisie, intervisie
v Met verschillende disciplines
v Gevaar: groupthinking
- Bewust zijn van je eigen persoonlijke stijl die beslissingen kan kleuren
Antwoord:
“Linda probleem”
Wat is waarschijnlijker?
- Linda is bankbediende = correct antwoord
- Linda is bankbediende en actief feministe = feitelijke antwoorden 90%
4
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller maudleq. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $5.42. You're not tied to anything after your purchase.
