PB2102 Ouderenpsychologie
Thema 1 - Inleiding ouderenpsychologie.............................................................................................................................3
1.1 Ouderenpsychologie en beeldvorming over ouder worden......................................................................................3
H1 Ouder worden en ouderenpsychologie (pp. 15-29).............................................................................................3
Opdrachten 1.1..........................................................................................................................................................6
1.2 Levenslooptheorieën.................................................................................................................................................7
H2 Levenslooptheorieën (pp. 31-47).........................................................................................................................7
Opdrachten 1.2........................................................................................................................................................11
1.3 Een sociaal perspectief op veroudering..................................................................................................................13
H3 Sociaal netwerk en persoonlijke relaties (pp. 49-63)........................................................................................13
Opdrachten 1.3........................................................................................................................................................16
Thema 2 - Veroudering vanuit een levensloopperspectief..................................................................................................17
2.1 Zingeving en kwaliteit van leven............................................................................................................................17
H9 Zingeving en levensvragen (pp. 201-220).........................................................................................................17
H13 Kwaliteit van leven (pp. 297-313)...................................................................................................................21
Opdrachten 2.1........................................................................................................................................................25
2.2 Verlies, rouw en levenseinde...................................................................................................................................28
H10 Verlies en rouw (pp. 221-245).........................................................................................................................28
H14 Het levenseinde (pp. 315-333)........................................................................................................................34
Opdrachten 2.2........................................................................................................................................................38
2.3 Ouderen en seksualiteit...........................................................................................................................................41
H12 Seksualiteit (pp. 271-295)...............................................................................................................................41
Opdrachten 2.3........................................................................................................................................................45
Thema 3 - Veroudering vanuit gezondheidspsychologisch perspectief..............................................................................48
3.1 Biologische en gezonde veroudering......................................................................................................................48
H4 Biologische veroudering en leeftijdgerelateerde aandoeningen (pp. 65-79).....................................................48
H1 Optimaal gezonde en minder gezonde veroudering (Reader: ‘Happy and healthy ageing: een
gezondheidspsychologisch perspectief’).................................................................................................................51
Opdrachten 3.1........................................................................................................................................................53
3.2 Leefstijlgedrag en determinanten............................................................................................................................55
H2 Determinanten van ziekte en gezonde veroudering (Reader: ‘Happy and healthy ageing: een
gezondheidspsychologisch perspectief’).................................................................................................................55
Opdrachten 3.2........................................................................................................................................................56
3.3 Gezondheidspsychologische interventies...............................................................................................................57
H3 Interventies ter bevordering van gezondheid en zelfredzaamheid van ouderen (Reader: ‘Happy and healthy
ageing: een gezondheidspsychologisch perspectief’)..............................................................................................57
H15 Preventie (pp. 337-353)...................................................................................................................................59
H23 Mantelzorgers (pp. 469-479)...........................................................................................................................62
Caregivers profiles in dementia related to quality of life, despression and perseverance time in the European
Actifcare study: the importance of social health (Janssen et al., 2017)..................................................................64
Opdrachten 3.3........................................................................................................................................................66
Thema 4 - Veroudering vanuit een arbeidspsychologisch perspectief................................................................................70
4.1 Perspectieven op veroudering in relatie tot werk en pensionering.........................................................................70
Work performance and the older worker (Beier & Kanfer, 2013)..........................................................................70
Moving European research on work and ageing forward: overview and agenda (Schalk & Veldhoven, 2010)....74
Opdrachten 4.1........................................................................................................................................................78
4.2 Vervullen van meerdere rollen in het werk- en privédomein..................................................................................81
Older workers and work-family issues (Allen & Shockley, 2012).........................................................................81
Opdrachten 4.2........................................................................................................................................................85
4.3 Pensionering............................................................................................................................................................86
Stoppen of doorgaan? Theorie en praktijk van pensionering en langer doorwerken (de Lange et al., 2011).........86
Waarom willen gepensioneerden langer doorwerken? De invloed van toekomstperspectief en werkmotieven
, (Michiels & Schalk, 2016)......................................................................................................................................89
Opdrachten 4.3........................................................................................................................................................90
Thema 5 - Veroudering vanuit een klinisch perspectief.....................................................................................................91
5.1 Cognitie en cognitieve training...............................................................................................................................91
H6 Cognitie (pp. 123-155)......................................................................................................................................91
H25 Cognitieve revalidatie (pp. 503-515)...............................................................................................................98
H30 Mensen met dementie (pp. 589-606).............................................................................................................100
Opdrachten 5.1......................................................................................................................................................105
5.2 Stemming en persoonlijkheid................................................................................................................................107
H5 Emotie en stemming (pp. 83-121)...................................................................................................................107
H7 Persoonlijkheid (pp. 157-171).........................................................................................................................115
Opdrachten 5.2......................................................................................................................................................118
5.3 Psychologische interventies..................................................................................................................................121
H17 Mediatieve cognitieve gedragstherapie (pp. 369-385)..................................................................................121
H19 Life review (pp. 399-413)..............................................................................................................................124
H20 Oplossingsgerichte psychotherapie (pp. 415-433)........................................................................................127
Opdrachten 5.3......................................................................................................................................................132
Vink, M., Kuin, Y., Westerhof, G., Lamers, S. & Pot, A.M. (Red.) Handboek Ouderenpsychologie. Utrecht: De
Tijdstroom.
Peels, D.A. & Nijkamp, N. (2017). Reader: “Happy and healthy ageing: een gezondheidspsychologisch perspectief”.
Janssen, E.P.C.J., De Vugt, M., Kohler, S., Wolfs, C., Kerpershoek, L., Handels, R.L.H. (2017). Caregivers profiles in
dementia related to quality of life, despression and perseverance time in the European Actifcare study: the
importance of social health. Aging & Mental Health, 21 (1), 49-57.
Beier, M.E., en Kanfer, R. (2013). Work performance and the older worker. In J. Field, R.J. Burke, en C.L. Cooper
(Eds.), The SAGE handbook of aging, work and society (pp. 97-117). London: SAGE Publications Ltd.
Schalk, R., en van Veldhoven, M.J.P.M. (2010). Moving European research on work and ageing forward: overview and
agenda. The European Journal of Work and Organizational Psychology, 19(1), 76-101.
Allen, T.D., en Shockley, K.M. (2012). Older workers and work-family issues. In J.W. Hedge, en W.C. Borman (Eds.),
The Oxford handbook of work and aging (pp. 520-525 en pp. 526-528). New York: Oxford University Press.
de Lange, A.H., Ybema, J.F., en Schalk, R. (2011). Stoppen of doorgaan? Theorie en praktijk van pensionering en
langer doorwerken (pp. 325-333). Gedrag en Organisatie, 24(4), 323-341.
Michiels, M., en Schalk, R. (2016). Waarom willen gepensioneerden langer doorwerken? De invloed van
toekomstperspectief en werkmotieven. Gedrag en Organisatie, 29(1), 28-43.
, Thema 1 - Inleiding ouderenpsychologie
1.1 Ouderenpsychologie en beeldvorming over ouder worden
Leerdoelen
1. Een beschrijving van de veranderende maatschappelijke visie op gezondheid en zorg van de afgelopen jaren.
2. Waar de ouderenpsychologie zich mee bezig houdt en waarom deze een steeds belangrijke rol zal spelen in onze
samenleving.
3. De factoren die deel uitmaken van het Contextual Lifespan Theory for Adapting Psychotherapy (CALTAP) model.
4. Eigen (voor)oordelen en attitude ten aanzien van ouder worden herkennen.
5. Wat gemeten kan worden met de Aging Perception Questionnaire.
H1 Ouder worden en ouderenpsychologie (pp. 15-29)
Kernboodschappen
1. Wat we verstaan onder ouder worden, ouderen en ouderdom is het resultaat van een maatschappelijk krachtenspel waarin
politiek, belangenorganisaties, media, bedrijven en instellingen, maar ook ouderen zelf een rol spelen.
2. Ouder worden kenmerkt zich door diversiteit: dé oudere bestaat niet.
3. Gezondheid is niet enkel de afwezigheid van ziekte, maar wordt ook gezien als de aanwezigheid van welbevinden, veerkracht en
zingeving.
4. De maatschappelijke relevantie van de ouderenpsychologie in de samenleving neemt toe.
5. Ouderenpsychologie biedt wetenschappelijk gefundeerde psychologische kennis en methoden om ouderen en hun naasten te
begrijpen, problemen te voorkomen en te behandelen en veerkracht te versterken, opdat mensen ook op hoge leeftijd optimaal
tot hun recht kunnen komen.
6. Hulpverlening aan ouderen vraagt om specifieke kennis en vaardigheden, evenals om kritische reflectie op de eigen attitude
tegenover ouderdom.
1.1 Inleiding
Boeken over ouderen en ouder worden zijn populair: nu we een langere levensverwachting hebben, lijkt ouder worden
en oud zijn mensen te intrigeren.
1.2 Wat is oud?
Wat we oud noemen, wordt sociaal en maatschappelijk bepaald, en daarbij spelen demografische ontwikkelingen,
politiek en beleid, media, bedrijven en maatschappelijke organisaties, en ook de ouderen zelf een rol.
1.2.1 Veranderende levensloopindelingen
De kalenderleeftijd speelt een rol in de constructie van de ouderdom, zoals de pensioengerechtigde leeftijd (65-67),
lidmaatschap van een ouderenbond (50+), ouderenbeleid (55+) of seniorenbeleid (40/45+), etc. Mensen zelf vinden 50
worden vaak markerend, omdat men beseft dat de toekomst beperkter is dan het verleden.
Elke grens heeft iets willekeurigs, zeker sinds de levensverwachting toeneemt.
Met de moderne samenleving kwam de driedeling in levensloop: kinderen/jeugdigen (0 tot begin 20 jaar), volwassenen
(begin 20 tot 65 jaar) en ouderen (65+). Vanwege de stijgende levensverwachting ontstond er meer differentiatie. Het
rapport Verkenning levensloop geeft een indeling in vijf fasen: vroege jeugd (0-15), jongvolwassenheid (15-30),
consolidatie en spitsuur (30-60), actieve ouderdom (60-80) en intensieve verzorging (80+). Sommigen spreken bij de
groep 60-80 liever niet van ‘ouderdom’ maar van een ‘verlengde middelbare leeftijd’. Deze periode is ook op te breken
in een fase voor en na het pensioen. Ook 80+ zien als intensieve verzorging is te eenzijdig. Mogelijk moet ook 95+ of
100+ gezien worden als een aparte levensfase.
Belangrijker nog is de vraag wat de betekenis hiervan is: wat verstaan we onder ouder worden, ouderdom en ouderen?
Ook dit wordt beïnvloed door een maatschappelijk proces van beeldvorming.
1.2.2 Beeldvorming
Ouder worden wordt in de media vaak eenzijdig weergegeven, als alarmerend. Maar naast een eenzijdig beeld zien we
ook twee visies tegenover elkaar: aan de ene kant zorg en ondersteuning bieden aan kwetsbare ouderen, aan de andere
kant ouderen aanspreken om te blijven meedoen in de maatschappij.
Commerciële bedrijven zien ook mogelijkheden voor beide kanten: op de 50PlusBeurs het beeld van de vermogende
oudere met veel aanbod voor vrijetijdsbesteding en uiterlijke verfraaiingen, en daarnaast het beeld van de
hulpbehoevende oudere die technologische middelen nodig heeft om onafhankelijk te blijven.
Op het gebied van werk is er aandacht voor loopbaanmanagement en duurzame inzetbaarheid. Toch vinden de meeste
werkgevers het niet belangrijk dat hun werknemers tot hun pensioen door kunnen werken. Ze richten zich niet op
werkzaamheidsbevorderende maatregelen, maar op ontziemaatregelen, zoals leeftijdsvakantiedagen en seniorenverlof.
Ook in de zorg speelt de beeldvorming een belangrijke rol: zelfstandigheid en thuiswonen i.p.v. bejaardentehuizen.
,Alleen de allerkwetsbaarste ouderen verblijven nog in zorginstellingen.
Ook in gesprekken tussen artsen en oudere patiënten is er vaker misinterpretatie van symptomen, minder aandachtige
communicatie en slechtere overeenstemming. Inzicht in vooroordelen en stereotypen is noodzakelijk bij opleidingen.
In de geestelijke gezondheidszorg dacht men lang dat het weinig zin heeft om ouderen te behandelen. Ondanks dat dit
aan het veranderen is, is het nog niet vanzelfsprekend dat de een oudere dezelfde zorg krijgt als jongeren.
1.2.3 Feit en fictie
Onderscheid tussen feit en fictie is belangrijk. Men stelt vaak dat ouderen gezonder zijn dan voorgaande generaties,
maar uit onderzoek blijken ze juist méér gezondheidsproblemen te hebben. Dat heeft gevolgen voor hun
maatschappelijke participatie en voor de zorg die ze geven en krijgen.
Ook pensionering is niet alleen een kwestie van terugtrekken uit de maatschappij of een hedonistisch genieten van de
vrije tijd. Er is eens steeds grotere groep die graag wil door blijven werken.
Anderen zijn blij dat ze geen werkdruk meer hebben en kiezen voor een andere invulling, zoals vrijwilligerswerk.
Vrijwilligers hebben een grote economische waarde; in Nederland zijn de 5,5 miljoen vrijwilligers goed voor 560.000
voltijdsbanen, met een economische waarde van 5 tot 20 miljard euro.
Een derde van de 55-74 jarigen doet vrijwilligerswerk: gem. 6 uur per week. Dit is meer dan de groep van 15-34 jaar en
van 35-54 jaar. Künemund berekende dat ouderen in Duitsland dankzij vrijwilligerswerk goed zijn voor een
economische waarde van min. een vijfde van het bedrag dat zij aan pensioen ontvangen.
1.2.4 Diversiteit in ouder worden
Ouder worden kan dus niet beschreven worden in algemene beelden en gemiddelde cijfers. Er is veel diversiteit.
Volgens kritische wetenschappers moet er meer aandacht gegeven worden aan inhoudelijke aspecten van het ouder
worden als proces, i.p.v. aan ouderdom en kalenderleeftijd. Er moet dus ingespeeld worden op die diversiteit:
Maatschappelijke positie: Individuele verschillen: Verschillen binnen een individu: in een bepaald
cohortverschillen, geslacht, persoonlijkheid, omgang met het domein (bv. gezondheid) verliezen ervaren, maar
sociaal-economische status en ouder worden en individuele tegelijkertijd in een ander domein (bv. sociale relaties,
migratiegeschiedenis. levensgeschiedenis. welbevinden) continuïteit of groei ervaren.
Cohortverschillen. De nieuwe cohorten (babyboomers) worden anders oud dan de vooroorlogse cohorten; zijn hoger
opgeleid en degenen die lid waren van de protestgeneratie zijn mondiger. Ze willen graag als volle gesprekspartners
gezien worden en zelf kunnen meebepalen. Ze hebben vaak ook duidelijke ideeën over hoe ze níet oud willen worden.
Geslacht. Vrouwen hebben een hogere levensverwachting dan mannen, maar hebben vaak gezondheidsproblemen in
deze extra jaren, en zijn vaker weduwe. Vrouwen die niet gewerkt hebben, hebben alleen aow (Algemene Ouderdomswet).
Sociaal-economische status. Hoogopgeleiden hebben bij geboorte 6-7 jaar hogere levensverwachting dan
laagopgeleiden, en door stapeling van ongelijkheid en tegenslag wordt dit verschil groter gedurende de levensloop.
Migratieachtergrond. Mensen met een migratiegeschiedenis hebben vaak een slechtere gezondheid, mede door de
stress door migratie en uitsluiting. Ook hebben ze heel andere culturele verwachtingen over hun eigen ouderdom, maar
die zijn vaak niet te realiseren omdat ze niet aansluiten op de Nederlandse samenleving.
Individuele verschillen. Men draagt bij aan de eigen levensloopontwikkeling door keuzes en beslissingen te maken,
maar ook door de manier waarop men met gebeurtenissen omgaat, en eerdere keuzes heroverweegt. Ervaringen stapelen
zich gedurende de levensloop op, waardoor de verschillen tussen mensen groter worden.
Veerkracht. Complexe interacties tussen biologische, sociale en psychologische factoren maken dat sommige vitaler
zijn en anderen kwetsbaarder. Maar er is ook variatie binnen een persoon: ondanks gezondheidsproblemen kunnen
ouderen vaak goed omgaan met de problemen en moeilijkheden die ze ervaren. Het welbevinden van ouderen is daarom
niet slechter dan dat van jongeren. Er is de laatste tijd meer aandacht voor veerkracht en vitaliteit.
1.3 Ontwikkelingen in visie op gezondheid en zorgbeleid
Er is een veranderende visie: vroeger zag men gezondheid als de afwezigheid van ziekte, maar tegenwoordig blijft men
ondanks ziekte toch langer leven.
Volgens het ‘healthy ageing’-model van de WHO is gezond ouder worden van belang voor iedereen. Door te
investeren in capaciteiten/functioneren van gezonde en zieke mensen kunnen die zo lang mogelijk die dingen te blijven
doen die bijdragen aan hun welbevinden. Belangrijk hierbij is de toenemende aandacht voor veerkracht om het eigen
functioneren zo optimaal mogelijk te houden, ook bij tegenslagen. Ook in de ggz is er meer aandacht voor veerkracht.
De ‘healthy aging’-benadering past goed bij de ouderenpsychologie, waarin ontwikkeling wordt gezien als groei, maar
ook als behoud van functioneren en omgaan met tegenslagen en verlies. Ook in de geriatrie en ouderenzorg komt meer
aandacht voor veerkracht, zingeving en welbevinden.
Deze nieuwe benadering is ook te zien in het beleid: er wordt niet meer gesproken van verzorgingsstaat, waarin de staat
verantwoordelijk was, maar van participatiesamenleving, waarin burgers zelf verantwoordelijkheid nemen voor hun
gezondheid en welzijn. Daarbij wordt verwacht dat burgers zelf regie voeren over hun leven, hun competenties inzetten
voor zichzelf en anderen, en voor ondersteuning in eerste instantie terugvallen op hun sociale netwerk.
,Dit vraagt om een andere opstelling van hulpverleners: niet meer als probleemoplossers, maar als begeleiders in het
behouden van de regie. Er moet dus meer gevraagd en geluisterd worden naar wat cliënt en naasten willen. Hierdoor
ontstaat er ook meer differentiatie en pluriformiteit in zorgaanbod en uitvoering, waardoor er meer te kiezen valt.
1.3.1 Zorg voor ouderen
Het is de vraag of er niet een té rooskleurig beeld is van de autonomie, competenties en sociale netwerken van
kwetsbare groepen. Zijn ouderen wel bij gebaat bij een eenzijdig focus op autonomie, participatie en zelfbeschikking?
Er kunnen problemen ontstaat voor ouderen die daar minder toe in staat zijn, en dat gebeurt ook te vaak.
Kwetsbare mensen kunnen onvoldoende hun eigen leven vormgeven of hun zorgvragen adequaat formuleren. Daarom
moeten hulpverleners per persoon afwegen waar onnodige betutteling begint en waar belangenbehartiging wel nodig is.
De ouderenpsycholoog beweegt zich binnen de veranderende kaders van gezondheidszorg en zorgbeleid. Het is
belangrijk om niet alleen de autonomie en zelfstandigheid van ouderen te bevestigen, maar juist ook om hen te
ondersteunen in het loslaten van doelen die niet meer haalbaar zijn en in afhankelijk durven zijn van anderen.
1.4 Ouderenpsychologie
1.4.1 Psychologische hulpverlening aan ouderen
Wat maakt psychologische hulpverlening aan ouderen anders dan aan jongere volwassenen? De basisprincipes van
diagnostiek en behandeling zijn grotendeels hetzelfde, maar er zijn ook aspecten die het wezenlijk anders maken.
Leeftijdgerelateerde factoren kunnen invloed hebben op de cliënt, therapeut en therapeutische proces, evenals aspecten
van de werkrelatie tussen de therapeut en de oudere cliënt.
Valkuil is dat problemen vaak worden toegeschreven aan ouderdom, waardoor behandelbare aspecten worden gemist.
Bovendien ontstaat er dan geen hoop op verbetering. Dit kan worden voorkomen door samen te analyseren welke
klachten komen door de leeftijd, en welke door andere oorzaken. Daarnaast belangrijk om uit te leggen dat er vaak wel
iets gedaan kan worden om lijden te verlichten en kwaliteit van leven te verbeteren, ook al kunnen leeftijdgerelateerde
veranderingen of chronische aandoeningen niet worden verholpen.
Vanwege de individuele verschillen is geen eenduidig antwoord op de vraag op
welke wijze aanpassing nodig is aan diagnostiek, behandeling en methoden. Bob
Knight en Nancy Pachana hebben hiervoor een een conceptueel raamwerk
ontwikkeld: Contextual Lifespan Theory for Adapting Psychotherapy
(CALTAP). Het bevat alle factoren die van belang zijn voor aanpassing van
psychologische behandeling aan de individuele oudere cliënt (figuur 1.1 p. 23).
Het model geeft aandacht aan zowel positieve als negatieve biopsychosociale
aspecten van ouder worden, en ook aan ingrijpende veranderingen/aandoeningen
die zich vaak voordoen, maar geen natuurlijk onderdeel van het ouder worden zijn
(specifieke omstandigheden). Knight en Pachana noemen dit specific challenges.
Het model legt ook veel nadruk op de sociale context en op de bredere sociaal-
historische context (cultuur en cohort). Ook worden de cognities en attitudes van de
hulpverlener meegenomen, die hebben vanuit hun cohort vaak (onbewuste) gevoelens en stereotypen over ouderdom.
De cultuur en cohort hebben ook invloed op de manier waarop iemand over problemen denkt en praat. Zo is de
vooroorlogse generatie (de stille generatie) gewend om ‘te dragen in plaats van te klagen’.
Volgens Knight en Pachana kunnen alleen psychologen met kennis van ouderenpsychologie ouderen met evenveel inzet
en resultaat behandelen als jongere volwassenen. Er is specifieke kennis en sensitiviteit nodig voor de beleving van het
ouder worden en de context waarin ouderen leven. Daarnaast is er zelfreflectie en bewustwording nodig van de eigen
beelden, vooroordelen, oordelen en gevoelens van de therapeut over ouder worden.
1.4.2 Kennisdomein
Dit handboek gaat over psychische klachten en stoornissen bij ouderen, normale verouderingsprocessen, krachtbronnen
en adaptatievermogen, en levensloop- en cohortaspecten.
1.5 Professionalisering ouderenpsycholoog
De ouderenpsycholoog is de enige niet-medische academische behandelaar, naast klinisch geriater, ouderenpsychiater
en specialist ouderengeneeskunde. Er zijn 2600 ouderpsychologen werkzaam (2015) in de ggz, VVT (verzorging-,
verpleging en thuiszorgsector), ziekenhuissector en psychologenpraktijken in de eerste lijn.
Het aantal psychologen dat met ouderen te maken krijgt, is nog veel groter en zal alleen maar verder toenemen. Er is
meer onderkenning voor psychische problematiek bij ouderen en het belang van interventies, en bovendien is de
komende generatie ouderen meer vertrouwd met de mogelijkheden van de psychologie.
Vanwege de verwachte toename zullen er meer goed opgeleide ouderenpsychologen moeten komen. Er is toenemende
aandacht voor ouderen in de master klinische psychologie en in de opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog. Sinds
2004 bestaat in Amsterdam de opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog met accent op ouderen. Een opleiding tot
gezondheidszorgpsycholoog moet per definitie generalistisch zijn, zonder uitsluiting van bepaalde leeftijdsgroepen.
Een probleem is dat in de ouderen- en gehandicaptenzorg relatief veel psychologen zijn zonder BIG-registratie. Dit
,komt ook doordat er een zeer beperkt aantal opleidingsplaatsen is in deze sectoren. Men lost dit soms op door
masterpsychologen te laten werken onder supervisie van BIG-geregistreerde psychologen. Positief is wel dat er veel
cursussen en studiedagen zijn waarmee psychologen zich verder ontwikkelen, ook als BIG-registratie onbereikbaar is.
Sinds 2009 bestaat in Amsterdam de Profielopleiding Ouderenpsycholoog, een anderhalf jaar durend leertraject voor
gz-psychologen. Het uitgangspunt is de oudere en diens steunsysteem, ongeacht de behandelcontext van de psycholoog.
De opleiding kan gevolgd worden door alle gz-psychologen die met ouderen werken. Ook psychologen zonder BIG-
registratie kunnen daarvoor in aanmerking komen, zodat ze de mogelijkheid krijgen om hun professionele handelen te
toetsen en zich verder te ontwikkelen. Hoewel dit niet leidt tot BIG-registratie, geeft het wel en een kwaliteitscertificaat.
Ook binnen de opleiding tot klinisch (neuro)psycholoog is enige aandacht voor ouderen. De opleiding in Eindhoven
heeft inmiddels een subspecialisatie ‘Ouderen’ geïntroduceerd.
Dergelijke initiatieven zorgen voor verbetering en ontwikkeling van psychologische hulpverlening aan ouderen.
Opdrachten 1.1
1.1.1 Kennisvragen over ouder worden
Bij gezonde veroudering draait het niet alleen om het behoud van een goede lichamelijk gezondheid. Depressies worden
bij ouderen minder vaak herkend. Het feit dat ouderen trager worden in het verwerken van informatie, kan niet worden
gezien als een voorstadium van dementie. Ouderen zijn gevoeliger voor bijwerkingen van medicijnen dan jongeren. De
werkprestatie neemt niet af naarmate we ouder worden. Oudere werknemers ervaren meer werktevredenheid dan
jongere werknemers. Naarmate men ouder wordt is er niet minder behoefte aan contact met anderen. Diversiteit tussen
ouderen heeft deels te maken met cohortverschillen. Seksuele behoeften en interesses blijven veelal tot op hoge leeftijd
behouden. Een derde van de mensen tussen de 55 en 74 jaar doet vrijwilligerswerk.
1.1.2 Aging Perceptions Questionnaire
Een positieve attitude tegenover de eigen veroudering houdt verband met meer gezondheidsbevorderend gedrag, minder
eenzaamheid, minder depressieve gevoelens, betere functionele gezondheid en een lager sterfteaantal.
De Aging Perceptions Questionnaire (APQ) is een vragenlijst die de attitude tegenover de eigen veroudering meet,
met 32 vragen in zeven dimensies. De verkorte versie (APQ-S) bestaat uit 21 vragen in dezelfde zeven dimensies:
Dimensie Betekenis Vragen
Chronische tijdslijn Het bewustzijn van de eigen Ik ben me altijd bewust van mijn leeftijd
veroudering verloopt chronisch / is Ik zie mezelf altijd als een ouder iemand
altijd aanwezig
Ik ben me altijd bewust van het feit dat ik ouder word
Cyclische tijdslijn Het bewustzijn van de eigen Ik zit in een cyclus waarin ik afwisselend betere en slechtere ervaringen heb met
veroudering verloopt cyclisch ofwel het ouder worden
het komt en gaat in een golfbeweging Er zijn tijden dat ik me oud voel
Van dag tot dag heb ik een ander besef van het ouder worden
Positieve consequenties Iemand koppelt positieve gevolgen Naarmate ik ouder word, word ik wijzer
op verschillende levensdomeinen Naarmate ik ouder word, neemt mijn persoonlijke groei toe
aan het ouder worden
Naarmate ik ouder word, waardeer ik dingen steeds meer
Negatieve consequenties Iemand koppelt negatieve gevolgen Het ouder worden beperkt mijn mogelijkheden
op verschillende levensdomeinen Het ouder worden maakt alles veel moeilijker voor mij
aan het ouder worden
Naarmate ik ouder word, kan ik aan minder activiteiten deelnemen
Emotionele representaties Welke emotionele reactie Denken aan het ouder worden maakt me somber
veroudering bij iemand oproept Ik maak me zorgen over het mogelijke effect van het ouder worden op mijn
relaties met anderen
Denken aan het ouder worden maakt me boos
Positieve controle In hoeverre iemand het gevoel heeft De kwaliteit van mijn sociale leven op latere leeftijd hangt af van mijzelf
zelf controle te kunnen uitoefenen op Of ik nog altijd een volwaardig leven kan leiden, hangt af van mijzelf
positieve ervaringen
Of het ouder worden positieve kanten heeft, hangt af van mijzelf
Negatieve controle In hoeverre iemand het gevoel heeft Trager worden op hogere leeftijd is niet iets wat ik zelf in de hand heb.
geen controle te kunnen uitoefenen Het ligt niet aan mij hoe mobiel ik ben op latere leeftijd
op negatieve ervaringen
Ik kan er zelf niets aan doen als ik later minder vitaal word of levenslust verlies
Slotman, A., Cramm, J. & Nieboer, A. (2015) Validation of the Dutch Aging Perceptions Questionnaire and
development of a short version. Health and Quality of Life Outcomes, 13: 1-13.
,1.2 Levenslooptheorieën
Leerdoelen
1. Onderscheid tussen normatief leeftijdgebonden, normatief historische en niet-normatieve determinanten die het levenspad
kunnen beïnvloeden.
2. Het soc-model (selectie, optimalisatie en compensatie) en de socio-emotionele-selectiviteitstheorie (SEST).
3. Het belang van een brede en persoonsgerichte visie op welbevinden bij ouderen a.d.h.v. het dual-continuamodel.
4. Hoe betekenisgeving en beeldvorming rondom ouder worden het gedrag van hulpverleners en ouderen kan beïnvloeden.
5. De narratieve benadering en hoe deze in de ouderenzorg kan worden toegepast.
H2 Levenslooptheorieën (pp. 31-47)
Kernboodschappen
1. Geestelijke gezondheid van ouderen moet in het kader van de complexiteit van levensloopontwikkeling begrepen worden.
2. Geestelijke gezondheid omvat meer dan de afwezigheid van psychische problemen: het gaat ook om emotioneel, psychologisch
en sociaal welbevinden.
3. Beeldvorming over ouder worden bepaalt mede de manier waarop de maatschappij, professionals en ouderen zelf met hun
geestelijke gezondheid omgaan.
4. De manier waarop het persoonlijke levensverhaal zich gedurende de levensloop ontwikkelt, draagt bij aan de geestelijke
gezondheid van ouderen.
2.1 Inleiding
Ouderenpsychologen houden zich bezig met de geestelijke gezondheid van ouderen → voorkomen en behandelen van
psychische klachten en stoornissen. Deze benadering wordt ondersteund door onderzoek, maar heeft ook het risico dat
er teveel nadruk gelegd wordt op wat er misgaat.
Een bredere, persoonsgerichte visie is belangrijk: rekening houden met het sociale netwerk, ontvangen zorg, manier
van leven, levenservaringen en onomkeerbaar verlies (gezondheid, relaties) waar ouderen vaak mee te maken krijgen.
Vier perspectieven uit de levenslooppsychologie sluiten hierop aan: perspectief van de levensloop, van welbevinden, van
de betekenis van het ouder worden, en van de levensverhalen. Gaat uit van de normale ontwikkeling op latere leeftijd.
Levensloop Welbevinden Betekenis Levensverhalen
Geestelijke gezondheid staat Geestelijke gezondheid als Geestelijke gezondheid binnen Narratieve benadering: manier
niet los van de ontwikkeling in méér dan de afwezigheid van de maatschappelijke context: waarop ouderen hun eigen
andere domeinen, zoals het klachten: het gaat ook om beelden over ouderen bepalen leven tot een verhaal maken
psychologische, biologische en welbevinden en individueel en mee hoe mensen met ouder draagt ook bij aan hun
sociale domein. maatschappelijk functioneren. worden omgaan. geestelijke gezondheid.
2.2 Levenslooppsychologie
De levenslooppsychologie ziet ouderdom niet als een aparte levensfase, maar als een aspect van de ontwikkeling die
tijdens de hele levensloop plaatsvindt. In dat licht moet geestelijke gezondheid ook gezien worden.
Volgens Paul Baltes (1987) is de levensloopontwikkeling multidimensionaal en multidirectioneel: er is onderscheid
tussen fysiek, sociaal en psychologisch functioneren, en binnen die dimensies kunnen ook verschillende aspecten
onderscheiden worden. Voor elk aspect zijn er verschillende ontwikkelingsrichtingen: groei, behoud van functioneren,
en omgaan met verlies. Normale ontwikkeling kan groei zijn, maar ook behoud of achteruitgang. In het algemeen wordt
normale ontwikkeling op oudere leeftijd meer gekenmerkt door behoud en omgang met verlies en minder door groei.
Door deze complexiteit nemen de verschillen tussen mensen alleen maar toe naarmate ze ouder worden, en pas op zeer
hoge leeftijd nemen de verschillen weer af vanwege biologische veroudering.
De uitkomst van processen van levensloopontwikkeling kan pathologisch, normaal, succesvol of optimaal zijn:
Pathologisch: processen Normaal: processen zoals die zich binnen Succesvol: positieve Optimaal: ideaalbeeld van
die fout lopen en een bepaalde groep gemiddeld genomen uitzondering op het ouder worden onder perfecte
resulteren in ziekte. voordoen (statisch verschijnsel). normale proces. omstandigheden.
Gerontologen vragen zich af wat succesvol ouder worden betekent. In jaren 60 tegenstelling: disengagement en activity:
Disengagementtheorie Activitytheorie
Gaat uit van goed ouder worden door langzaam terugtrekken uit de Gaat uit van goed ouder worden als een proces waarbij
samenleving en het leven, als natuurlijke reactie op de verminderde mensen willen blijven deelnemen aan het leven en de
vitaliteit en het naderend levenseinde. samenleving.
Men gaf verschillende invullingen aan succesvol ouder worden, zoals productief, actief, waardig, goed, zinvol of vitaal,
maar bij elke invulling was de kritiek dat er sprake is van normativiteit.
De laatste tijd is er echter meer aandacht voor de multidimensionaliteit, en worden er meer criteria geformuleerd. Meest
,gebruikte model is van Rowe en Kahn: succesvol ouder worden gaat gepaard met kleine kans op ziekte, goed fysiek en
cognitief functioneren, en actieve betrokkenheid bij het leven. Er blijft echter discussie over welke criteria precies.
Een probleem met deze benadering is dat er vaak strenge criteria zijn voor succesvol oud worden. Volgens psychologen
moet succesvol ouder worden niet alleen aan goed functioneren gekoppeld worden, maar aan de manier waarop ouderen
zelf ermee omgaan. Dus geen vaststaande criteria, maar succesvol ouder worden benaderen als een proces.
Paul en Margaret Baltes ontwikkelden het SOC-model over verschillende vormen van ontwikkelingsregulatie:
Selectie Optimalisatie Compensatie
Proces gedurende het hele leven. Op jongere Gedrag met als doel om tot hogere Proces waarbij mensen verlies of
leeftijd gaat het om keuzes maken: ‘waar wil ik niveaus van functioneren te achteruitgang in een bepaald domein
naartoe in het leven?’ Op oudere leeftijd komen, bv. door vaardigheden te opvangen om een bestaand niveau van
selecteren mensen de belangrijkste dingen in hun trainen, of door hulpbronnen op de functioneren zo veel mogelijk te handhaven,
leven waaraan zij tijd en energie willen blijven juiste manier in te zetten. bv. door een rollator te gebruiken om mobiel
besteden. te blijven.
Een goed gebruik van deze verschillende vormen van ontwikkelingsregulatie is volgens Baltes en Baltes een kenmerk
van succesvol ouder worden. De pianist Arthur Rubinstein is een voorbeeld: op oudere leeftijd werd hij selectiever:
speelde minder stukken. Ook nam hij meer tijd om in te studeren: optimalisatie. En compenseerde voor zijn afnemende
vingervlugheid: om snelle passages toch snel te laten lijken, speelde hij de voorafgaande passages extra langzaam.
Volgens de socio-emotionele-selectiviteitstheorie (SEST) van Carstensen kent levensloopontwikkeling twee motieven:
Motief om dingen te leren kennen Motief om emoties te reguleren.
Het hangt af van de levenstijd die mensen nog voor zich hebben welk motief op de voorgrond staat. Bij beperkte
levenstijd (ziekte, verhuizing, ouderdom) richt men zich meer op het tweede motief: emotieregulatie. Dan heeft men
voorkeur voor dingen in hun leven die hen een vertrouwd en positief gevoel geven. Deze selectie draagt bij aan een
positiviteitseffect, waardoor mensen hun functioneren en welbevinden in stand kunnen houden.
De levenslooppsychologie biedt een kader vanwaaruit de ouderenpsycholoog de ouder wordende persoon in diens
individualiteit kan benaderen. Er zijn weinig directe toepassingen, maar de ouderenpsycholoog kan aandacht geven aan
meer of minder effectieve manieren om met groei, behoud en verlies van functioneren om te gaan.
2.3 Welbevinden
Geestelijke gezondheid is een positief begrip, maar wordt vaak negatief gedefinieerd: de afwezigheid van stoornissen
en klachten. De WHO beschrijft het als ‘een hoog niveau van welbevinden in samenhang met een goed individueel en
maatschappelijk functioneren’. Met daarbij als standaarden resp. geluk, zelfrealisatie en maatschappelijke integratie.
In de klassieke filosofische discussies zijn deze standaarden al terug te vinden. Streven naar geluk is hedonistisch,
volgens Aristippus en Epicurus is een goed leven een leven is met veel genot en weinig pijn, en Aristoteles ontwikkelde
een eudemonische visie, met daarin centraal de ontwikkeling van karakter en deugden.
In hedendaags onderzoek worden beide visies naast en door elkaar gebruikt. Tabel 2.1 (p. 36) geeft een overzicht van de
verschillende criteria die hiervoor gebruikt worden.
Emotioneel Levenstevredenheid Gevoel van tevredenheid, vrede en voldoening; wensen en behoeften verschillen weinig van prestaties.
welbevinden
Interesse Gevoel van interesse en betrokkenheid bij het leven.
Positieve gevoelens Gevoel van geluk en plezier in het leven.
Psychologisch Zelfacceptatie Positieve houding t.o.v. jezelf; verschillende aspecten van jezelf erkennen en accepteren.
welbevinden
Persoonlijke groei Gevoel van continue ontwikkeling en mogelijkheden, openstaan voor nieuwe ervaringen.
Doel in het leven Doelen en overtuigingen hebben die het leven zinvol maken.
Omgevingsbeheersing Je in staat voelen om met een complexe omgeving om te gaan en het vorm te geven.
Autonomie Zelfbepalend en onafhankelijk zijn, weerstand kunnen bieden aan sociale druk en jezelf beoordelen
volgens je eigen normen.
Positieve relaties Warme, bevredigende en vertrouwelijke relaties hebben, met wederzijdse betrokkenheid en begrip.
Sociaal Sociale acceptatie Positieve houding t.o.v. anderen, anderen erkennen en accepteren ondanks moeilijk gedrag.
welbevinden
Sociale groei Geloof dat de maatschappij zich op een positieve manier ontwikkelt en mogelijkheden biedt.
Sociale bijdrage Gevoel dat je iets kunt bijdragen aan de maatschappij wat door de gemeenschap geaccepteerd wordt.
Sociale coherentie Je in staat voelen om de sociale wereld te begrijpen.
Sociale integratie Het gevoel dat je deel uitmaakt van een gemeenschap waar je bij hoort.
,2.3.1 Emotioneel welbevinden
Emotioneel welbevinden is aan de ene kant balans tussen positieve en negatieve gevoelens, en aan de andere kant
emotionele beoordelingen van het eigen leven en domeinen ervan, zoals activiteiten, relaties en gezondheid. De verdere
betekenis wordt bewust niet ingevuld door de hedonistische stroming, zodat mensen zelf de normen kunnen bepalen
waarop ze hun gevoelens en oordelen baseren. Zo hebben ouderen een positiever beeld van hun welbevinden als ze
zichzelf vergelijken met het stereotypebeeld, dan als ze zich vergelijken met hun vroegere gezondheid.
2.3.2 Psychologisch welbevinden
Ryff introduceerde het begrip psychologisch welbevinden vanuit zelfrealisatie en zelfactualisatie. Ze vond zes
dimensies die steeds terugkwamen en samen het streven beschrijven om het eigen potentieel te realiseren:
1. Doelgerichtheid 3. Autonomie 5. Zelfacceptatie
2. Persoonlijke groei 4. Omgevingsbeheersing 6. Positieve sociale relaties
2.3.3 Sociaal welbevinden
Volgens Keyes moest niet alleen het functioneren van het individu in kaart gebracht worden, maar ook diens rol in de
maatschappij: sociaal welbevinden. Uit het werk van belangrijke sociaalpsychologen (Durkheim, Marx, Merton, Seeman)
distilleerde hij vijf essentiële dimensies om te beoordelen of iemand goed in de maatschappij functioneert:
1. Sociale acceptatie 3. Sociale groei 5. Sociale integratie
2. Sociale coherentie 4. Sociale bijdrage
2.3.4 Dual continua-model
Er is discussie over het belang van de verschillende vormen van welbevinden. Volgens Keyes zijn alle drie de vormen
belangrijk, omdat ze elkaar wederzijds aanvullen. Een hoog niveau van emotioneel, psychologisch en sociaal
welbevinden noemde hij flourishing: een persoon die floreert heeft een goede positieve geestelijke gezondheid.
Hoewel mensen met hoger welbevinden vaak minder minder psychische symptomen en ziekten hebben, is deze relatie
niet perfect. Er zijn mensen met laag welbevinden die geen psychische ziekte hebben, en vice versa. Afwezigheid van
symptomen en stoornissen is dus niet altijd hetzelfde als de aanwezigheid van welbevinden → dual continua-model.
Onderzoek naar leeftijdsverschillen geeft onderbouwing: gemiddeld hebben ouderen een betere geestelijke gezondheid
dan jongeren als naar de afwezigheid van klachten wordt gekeken, maar niet als welbevinden centraal staat. Geestelijke
gezondheid en geestelijke ziekte zijn dus niet de keerzijde van dezelfde medaille.
Het meeste onderzoek naar welbevinden is crosssectioneel, en er zijn drie verklaringen voor de gevonden verschillen:
Ontwikkelingseffect Cohorteffect Periode-effect
Door de ontwikkeling die mensen Door ervaringen die mensen eerder in hun Door maatschappelijke ontwikkelingen: de
doormaken bij het ouder worden: het leven opdoen: de huidige generatie theorie van structural lag gaat er vanuit dat de
hogere emotionele welbevinden van ouderen had door economische depressie samenleving achterloopt bij de snelle
ouderen zou bv. te maken kunnen en oorlog minder mogelijkheden om zich vergrijzing, waardoor er weinig zinvolle rollen
hebben met het positiviteitseffect dat te ontplooien en kan daardoor minder voor ouderen zijn. Dit beïnvloedt vooral het
optreedt met het ouder worden. psychologisch welbevinden ervaren. sociale welbevinden op latere leeftijd.
De benadering van geestelijke gezondheid in termen van welbevinden biedt een verbreding van de visie op geestelijke
gezondheid. Hierdoor houdt de ouderenpsycholoog zich niet alleen bezig met stoornissen voorkomen en behandelen,
maar ook met welbevinden behouden en bevorderen. Vanwege de twee continua is dit juist ook mogelijk bij psychische
stoornissen. Er zijn diverse interventies ontwikkeld om welbevinden te behouden en bevorderen.
2.4 Betekenis van ouder worden
Beelden over ouderen en ouder worden zijn in onze maatschappij vaak negatief: als proces van fysieke achteruitgang en
verval. Dit wordt veroorzaakt door het doemscenario van de vergrijzing en de lage status van ouderen.
Bij beelden die mensen zelf van ouderen hebben, zijn er positieve en negatieve stereotypen – over twee dimensies:
Stereotypen over de competentie van ouderen zijn negatief: Stereotypen over warmte zijn positief: hun karakter en
ze worden gezien als zwak, ziek en hulpbehoevend. sociale vaardigheden worden als prettig ingeschat.
Dit beeld wordt in verband gebracht met paternalistisch en betuttelend gedrag, en kan het functioneren van ouderen
beïnvloeden. Margret Baltes ontdekte dat in verpleeghuizen afhankelijkheid vaak wordt beloond met aandacht, terwijl
onafhankelijk gedrag leidt tot weinig aandacht → leidt tot vicieuze cirkel van achteruitgang van functioneren. Het
ondersteunen van psychologische behoeften als autonomie, verbondenheid en competentie draagt bij aan welbevinden.
Ouderen hebben dezelfde stereotypen over ouderen als jongeren. Stereotypen worden blijkbaar niet aangepast aan de
eigen ervaringen. Men blijkt in de loop van het leven stereotypen over ouderen steeds meer op zichzelf te betrekken.
Met het ouder worden gaat het zelfbeeld meer op het stereotiepe beeld lijken.
Dit is terug te zien in onderzoek: mensen ervaren fysieke achteruitgang en sociaal verlies als negatieve aspecten, en
psychologische groei en sociale ontwikkeling als positieve aspecten van ouder worden.
, Levy noemt dit stereotype embodiment, en onderzocht het met experimenten: het functioneren van deelnemers die aan
de negatieve stereotypen werden blootgesteld, bleek minder goed dan dat van hen die aan de positieve stereotypen
blootgesteld werden. Stereotypen werken dus als selffulfilling prophecy.
Levy onderzocht het ook met longitudinale surveys: ouderen met positievere percepties van het eigen ouder worden
hadden jaren later beter gezondheidsgedrag, minder chronische ziekten en leefden langer. Ook uit een meta-analyse
blijkt dat de beleving van het eigen ouder worden inderdaad effect heeft op gezondheid en levensduur. Dit effect was
wel minder groot in landen met een sterkere verzorgingsstaat dan in geïndividualiseerde landen.
Voor de ouderenpsycholoog is het dus belangrijk aandacht te hebben voor de betekenis die het ouder worden heeft voor
de oudere cliënt. Stereotiepe beelden als eenzaamheid, depressie, angst en dementie worden vaak gezien als natuurlijk
gevolg van het ouder worden, waardoor ouderen geen hulp zoeken of krijgen. Volgens Freud had psychotherapie bij
ouderen geen zin, en dat zorgde ervoor dat er lange tijd weinig onderzoek en beleid kwam. De onbewuste processen van
stereotypering en zelfstereotypering moeten door de ouderenpsycholoog expliciet gemaakt worden:
1. Ouderenpsychologen moeten zelf ook nagaan of hun eigen handelen door stereotypen bepaald zou kunnen zijn.
2. De psycholoog kan in de sociale omgeving van ouderen stereotiepe beelden aan de orde stellen en nagaan in hoeverre
deze paternalistisch en betuttelend gedrag bevorderen.
3. Er is aandacht nodig voor de eigen beleving van de oudere cliënt: in hoeverre hij daarmee bezig is, welke thema’s een rol
spelen en hoe dit kan bijdragen aan de manier waarop hij omgaat met de geestelijke gezondheid.
Er zijn nog weinig interventies, maar er is evidentie dat aandacht voor de beleving van het ouder worden de effecten
van interventies in de gezondheidszorg sterker kan maken.
2.5 Levensverhalen
De narratieve gerontologie bestudeert hoe ouder wordende mensen betekenis geven aan hun eigen leven door er
verhalen over te vertellen → levensverhaal.
Sommigen stellen zelfs dat de ervaring van het ouder worden en het leven in de biografische tijd alleen gevat kunnen
worden in verhalen. Verhalen verbinden het verleden met het heden en de toekomst, en daarmee brengt men betekenis,
richting en zin in het leven aan. Mensen maken in verhalen ook een beeld van zichzelf → narratieve identiteit.
Op oudere leeftijd heeft het levensverhaal een bijzondere betekenis: opmaken van de levensbalans is de belangrijkste
ontwikkelingstaak in de laatste levensfase. Terugkijken en herinneringen ophalen (reminiscentie) heeft verschillende
functies op verschillende leeftijden: bij ouderen om ervaringen over te dragen om zich voor te bereiden op het
levenseinde, en bij jongeren om een identiteit te vinden en problemen op te lossen.
De manier waarop mensen hun levensverhaal samenstellen, is afhankelijk van de ontwikkeling die ze hierin eerder in
hun leven hebben doorgemaakt. Kinderen leren een coherent verhaal te vertellen over gebeurtenissen, jongeren en
jongvolwassenen leren temporale opeenvolging te schatten, causaliteit te zien, terugkerende thema’s te ontdekken en
deze te plaatsen in het culturele narratief. Mensen construeren dan voor het eerst een rode draad in hun levensverhaal.
In de volwassenheid blijven levensverhalen zich ontwikkelen, waardoor ouderen betere verhalenvertellers worden dan
jongeren. De verhalen van ouderen zijn complexer, hebben een betere structuur, opbouw en ontknoping, zijn positiever
en sterker geïntegreerd en bevatten meer positieve en minder negatieve emotiewoorden en meer inzichtwoorden.
Ook de inhoudelijke aspecten van verhalen verschillen tussen ouderen en jongeren: verschil in agency en communion:
Agency / individualiteit Communion / verbondenheid
Vorm van betekenisverlening die nadruk legt op individuele Betekenisverlening aan de eigen persoon in relatie tot
eigenschappen, zelfreflectie en zelfwaardering, prestaties, doelen en anderen: het in contact zijn met andere mensen, ondernemen
eigen projecten, de ervaring van interne beheersing en welbevinden, van gemeenschappelijke activiteiten, kwaliteit van relaties en
en op de onafhankelijkheid tegenover andere personen. de verbinding tussen de persoon en de samenleving.
In bijna elke beschrijving van de eigen persoon zijn beide thema’s aanwezig. Bij ouderen staat verbondenheid centraler
dan individualiteit, terwijl dit op middelbare leeftijd omgekeerd is. Dit zou kunnen komen doordat ouderen in een
minder individualistische maatschappij zijn opgegroeid.
Met ouder worden passen mensen hun verhaal aan wanneer zijzelf of hun omstandigheden veranderen. Gebeurtenissen
kunnen ook een andere betekenis krijgen. Mensen blijven hun verhaal ‘lezen’ en elke keer opnieuw interpreteren. Het
levensverhaal is nooit af, maar wordt continu herschreven → veerkracht. Belangrijk thema is hoe mensen moeilijke
gebeurtenissen te boven zijn gekomen en hoe die hen gevormd hebben. McAdams noemt dit verhalen van redemption.
Soms kan het echter moeilijk zijn om het verhaal aan te passen: men kan dingen die gebeurd zijn geen nieuwe betekenis
geven en verwacht dat er in de toekomst geen veranderingen of mogelijkheden zijn → narrative foreclosure: voortijdig
afronden van het levensverhaal. De verhalen kunnen worden gedomineerd door één negatief thema of zijn gefragmenteerd,
waardoor het niet lukt om er een geheel van de maken. Ouderen hebben meer narrative foreclosure naar de toekomst maar
iets minder naar het verleden dan mensen van middelbare leeftijd.
De manier waarop mensen verhalen vertellen, is gerelateerd aan hun geestelijke gezondheid en welbevinden. Verhalen met
emotionele openheid, goede balans tussen positieve/negatieve emoties, inzichten en verbanden dragen bij aan de mentale
en fysieke gezondheid. Verhalen met meer coherentie en een sterker gevoel van individualiteit en verbondenheid gaan
vaak samen met een betere geestelijke gezondheid en welbevinden. Dit blijkt ook zo te zijn voor verhalen die open zijn
tegenover zowel verleden als toekomst, of waarin mensen toch een positieve betekenis hebben gevonden.
