Bloed en Bloedsomloop :
Morfologische Aspecten
PROF. DR. PETER VERBRUGGHE
,Inhoudsopgave
Inleiding ....................................................................................................................................... 5
1 Bloed .................................................................................................................................... 6
1.1 Morfologie van het bloed ...........................................................................................................6
1.1.1 Inleiding: samenstelling van bloed ....................................................................................6
1.1.2 Het beenmerg ....................................................................................................................8
1.1.2.1 Morfologie van het beenmerg .......................................................................................8
1.1.2.2 Bloedcelvorming in het beenmerg: hematopoiëse .......................................................9
1.1.3 De milt ............................................................................................................................. 10
1.1.3.1 Macroscopisch uitzicht ............................................................................................... 10
1.1.3.2 Opbouw ....................................................................................................................... 11
1.1.3.3 Integratie ..................................................................................................................... 13
1.1.4 De rode bloedcellen (erytrocyten) .................................................................................. 14
1.1.4.1 De rijpe erytrocyt ........................................................................................................ 14
1.1.4.2 De levenscyclus van de erytrocyt: “erytropoïese”...................................................... 15
1.1.4.3 Termen betreffende afwijkende morfologie van rode bloedcellen ........................... 17
1.1.5 De bloedplaatjes (trombocyten) ..................................................................................... 18
1.1.5.1 De rijpe trombocyt ...................................................................................................... 18
1.1.5.2 De levenscyclus van de trombocyt: “megakaryopoïese” ........................................... 19
1.2 Fysiologische aspecten van het bloed ..................................................................................... 21
1.2.1 Inleidende begrippen ...................................................................................................... 21
1.2.2 Processen van bloedstolling............................................................................................ 22
1.2.2.1 Vasoconstrictie ............................................................................................................ 22
1.2.2.2 Aggregatie: ‘Primaire hemostase’ ............................................................................... 23
1.2.2.2.1 Adhesie ................................................................................................................. 23
1.2.2.2.2 Activatie ............................................................................................................... 23
1.2.2.2.3 Aggregatie ............................................................................................................ 23
1.2.2.3 Coagulatie: ‘secundaire hemostase’ ........................................................................... 24
1.2.2.3.1 Extrinsieke stollingspathway ................................................................................ 25
1.2.2.3.2 Intrinsieke stollingspathway ................................................................................ 25
1.2.2.3.3 Common stollingspathway................................................................................... 25
1.2.3 Processen van anti-stolling ............................................................................................. 27
1.2.3.1 Natuurlijke anti-stolling als controle mechanisme tijdens stolling ............................ 27
1.2.3.2 Afbraak van een bloedklonter: fibrinolyse ................................................................. 28
1.2.3.3 Toepassingen: therapie ............................................................................................... 28
1.2.3.3.1 Antiplaatjesmiddelen ........................................................................................... 28
1.2.3.3.2 Antistolling ........................................................................................................... 29
2 Het hart (cor) ...................................................................................................................... 31
2.1 Uitwendige bouw van het hart ............................................................................................... 32
2.2 Het pericard............................................................................................................................. 36
2.3 Inwendige bouw van het hart ................................................................................................. 42
2.3.1 Ventriculi, valvae ............................................................................................................. 46
2.3.1.1 Ventriculus dexter, valva tricuspidalis, valva trunci pulmonalis ................................. 47
2.3.1.2 Ventriculus sinister, valva mitralis, valva aortae ........................................................ 52
2.3.1.3 Septum interventriculare ............................................................................................ 56
2.3.2 Atria ................................................................................................................................. 57
2.3.2.1 Atrium dextrum, septum interatriale ......................................................................... 57
2.3.2.2 Atrium sinistrum ......................................................................................................... 60
2.3.3 Geleidingsweefsel ........................................................................................................... 61
2.3.3.1 Sino-atriale knoop ....................................................................................................... 61
2
, 2.3.3.2 Atrioventriculaire knoop en Hiss-bundel .................................................................... 62
2.3.3.3 Geleiding in de kamers ................................................................................................ 63
2.4 Histologie ................................................................................................................................ 64
2.4.1 Myocard .......................................................................................................................... 66
2.4.2 Kleppen ........................................................................................................................... 69
2.4.3 Geleidingsweefsel ........................................................................................................... 69
2.5 Integratie................................................................................................................................. 71
2.5.1 Arteriële toevoer ............................................................................................................. 71
2.5.1.1 A. coronaria dextra ..................................................................................................... 71
2.5.1.2 A. coronaria sinistra .................................................................................................... 71
2.5.2 Veneuze drainage............................................................................................................ 73
2.5.3 Lymfatische drainage ...................................................................................................... 74
2.5.4 Innervatie ........................................................................................................................ 74
3 Het vaatstelsel .................................................................................................................... 77
3.1 Anatomie ................................................................................................................................. 77
3.1.1 Arteries van de systeemcirculatie ................................................................................... 80
3.1.1.1 Aorta ascendens en takken ......................................................................................... 81
3.1.1.2 Arcus aortae en takken ............................................................................................... 82
3.1.1.2.1 A. carotis communis ............................................................................................. 83
3.1.1.2.2 A. subclavia .......................................................................................................... 92
3.1.1.2.3 A. axillaris ............................................................................................................. 96
3.1.1.2.4 A. brachialis en verder : zie andere cursussen..................................................... 98
3.1.1.3 Aorta descendens thoracalis ....................................................................................... 98
3.1.1.3.1 Viscerale takken ................................................................................................... 99
3.1.1.3.2 Parietale takken ................................................................................................... 99
3.1.1.4 Aorta abdominalis ..................................................................................................... 101
3.1.1.4.1 Pariëtale takken ................................................................................................. 101
3.1.1.4.2 Viscerale takken ................................................................................................. 102
3.1.1.5 A. iliaca communis .................................................................................................... 106
3.1.1.6 A. iliaca interna ......................................................................................................... 106
3.1.1.7 A. iliaca externa ......................................................................................................... 111
3.1.1.8 A. femoralis en verder: zie andere cursussen ........................................................... 112
3.1.2 Venen van de systeemcirculatie ................................................................................... 112
3.1.2.1 Vv. cordis ................................................................................................................... 112
3.1.2.2 V. cava superior......................................................................................................... 113
3.1.2.2.1 Vv. Jugulares....................................................................................................... 114
3.1.2.2.2 V. subclavia......................................................................................................... 115
3.1.2.2.3 V. azygos............................................................................................................. 117
3.1.2.3 V. cava inferior .......................................................................................................... 118
3.1.2.4 V. iliaca communis, interna en externa .................................................................... 121
3.1.3 Arteries van de longcirculatie ....................................................................................... 123
3.1.4 Venen van de longcirculatie .......................................................................................... 124
3.1.5 Lymfatisch systeem ....................................................................................................... 124
3.1.5.1 Ductus thoracicus ...................................................................................................... 125
3.1.5.2 Ductus lymphaticus dexter ....................................................................................... 125
3.1.5.3 Belangrijkste lymfeklierstations ................................................................................ 127
3.2 Histologie .............................................................................................................................. 128
3.2.1 Capillairen ..................................................................................................................... 128
3.2.2 Grotere bloedvaten ....................................................................................................... 132
3.2.2.1 Arteries ...................................................................................................................... 134
3.2.2.2 Venen ........................................................................................................................ 136
3.2.3 Lymfevaten.................................................................................................................... 137
3
, In dit theoretisch deel van het vak ‘Bloed en Bloedsomloop’ wordt de
morfologie van het bloed en de bloedsomloop besproken. De morfologie omvat zowel
de macroscopische, microscopische als ultrastructurele kenmerken.
Deze cursus vormt de basis voor de hoorcolleges en de blended learning
onderdelen met de kennisclips te vinden op Toledo. In de tekst staan telkens ook links
naar de Ackland video’s ( https://aclandanatomy-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/ .
Aanvullende informatie kan u tevens terugvinden via Toledo.
Ik wens u een leerzame periode toe.
4
, Inleiding
Het cardiovasculaire systeem heeft als voornaamste taak het aanvoeren van
nutriënten naar en verwijderen van catabolieten uit alle organen. Tevens is er een
integratieve functie van het menselijk lichaam door transport van hormonale substanties
en door globale veranderingen van het cardiovasculair systeem onder invloed van het
autonoom zenuwstelsel, aangepast aan de lichamelijke en psychische situatie van de
mens.
Het cardiovasculaire systeem bestaat uit twee in serie geplaatste
bloedsomlopen, welke beide worden aangedreven door eenzelfde pomp, het hart. Het
cardiovasculair systeem is opgevuld met bloed, wat bestaat uit cellulaire elementen en
plasma.
5
,1 Bloed
1.1 Morfologie van het bloed
1.1.1 Inleiding: samenstelling van bloed
De gemiddelde volwassene heeft ongeveer 5 tot 6 liter circulerend bloed (8% van het
totale lichaamsgewicht of ongeveer 75ml/kg lichaamsgewicht). Bloed is samengesteld
uit het plasma (extracellulair vocht met mineralen en eiwitten) en bloedcellen die in het
plasma zijn gesuspendeerd. Bloedcellen omvatten: 1) de rode bloedcellen, ook
erytrocyten genoemd, 2) de bloedplaatjes, ook trombocyten genoemd, en 3) de witte
bloedcellen, ook leukocyten genoemd. In normale omstandigheden bestaat circa 40-
45% van het volume van bloed uit cellen. De grootste hoeveelheid zijn rode
bloedcellen. Het volume van het totaal aantal rode bloedcellen wordt uitgedrukt in
hematocriet. Hematocriet is dus een maat voor de concentratie van rode bloedcellen en
niet voor het totale aantal. Mensen met zeer laag hematocriet lijden aan bloedarmoede
(anemie), wat kan komen bij bepaalde varianten van leukemie of een te hoge afbraak
van rode bloedcellen. Mensen met een zeer hoge hematocriet (polycythemie) hebben
bloed met een hoge viscositeit waardoor er meer risico's zijn op hart- en vaatziekten.
De cellulaire componenten van bloed kunnen microscopisch worden bestudeerd in
uitstrijkpreparaten die gekleurd worden. Hierin kunnen de volgende cellen worden
herkend: erythorcyten, granulocyten (neutrofielen, eosinofielen, basofielen),
lymfocyten, monocyten en bloedplaatjes.
Plasma is een waterige oplossing van electrolyten, plasma proteïnes, koolhydraten en
lipiden. De normale concentratie van proteïnes in plasma is ongeveer 7g/dL en dit
resulteert in een colloïd osmotische druk of oncotische druk van ongeveer 25 mm Hg.
De meest frequente proteïnes zijn albumine, fibrinogeen en globulines. De plasma
concentratie van albumine is ongeveer 3.5-5.5 g/dL en dit proteïne wordt aangemaakt
in de lever. Oorzaken van een tekort kunnen zijn een verminderde aanmaakt
bijvoorbeeld bij lever cirrose of malnutritie of verhoogd verlies bijvoorbeeld bij
bepaalde nierproblemen. Vele plasma eiwitten zijn belangrijk in de bloedstolling maar
het eindproduct van stolling is de splitsing van fibrinogeen in fibrine monomeren die
6
,samen een fibrine polymeer vormen. In dit mazen van dit polymeer worden witte
bloedcellen, bloedplaatjes en wat plasma gevangen. Wanneer bloed dus het lichaam
verlaat, gaat het stollen. Om dit te voorkomen, wordt bloed bij afname opgevangen in
buisjes waarin zich anticoagulantia (bijvoorbeeld: ethyleendiaminetetraazijnzuur
(EDTA), citraat, heparine) bevinden. Het bloed blijft dan als een suspensie van cellen
in plasma. Neemt men bloed af zonder anticoagulans in de buis, dan treedt stolling op.
Wat overblijft is serum, dit is dus verschillend van plasma aangezien er geen
fibrinogeen of andere stollingsfactoren in aanwezig zijn. In serum zijn er evenwel nog
albumine, antilichamen en andere proteïnen aanwezig. De andere proteines naast
albumine en fibrinogeen worden globulines genoemd. Electrophorese kan gebruikt
worden om de plasma eiwitten van elkaar te scheiden. De ‘mobiliteit’ van de eiwitten
is afhankelijk van het moleculair gewicht (grootte en vorm) en de electrische lading.
Figuur 1-1: Plasma versus serum
7
,1.1.2 Het beenmerg
1.1.2.1 Morfologie van het beenmerg
Embryonale hematopoiëse zal eerst plaatsvinden in de dooierzak en nadien in de foetale
lever en milt. Nadien zal in het postnatale leven de bloedcelaanmaak plaatsvinden in
het rode beenmerg dat zich bevindt zich in de botten. Een onderscheid wordt gemaakt
tussen 1) rood, actief, hematogeen beenmerg, wat rood gekleurd is door de
aanwezigheid van grote hoeveelheden erytrocyten en precursoren, en 2) inactief, geel
beenmerg, rijk aan vetcellen. Hoewel bij de neonaat alle beenmerg actief is, gaat
progressief meer beenmerg over naar geel beenmerg, zodat bij de volwassenen er enkel
nog in de axiale beenderen rood beenmerg aanwezig is (sternum, wervels, ribben,
clavicula, bekken, schedel, proximale humerus en femur). Zowel geel als rood
beenmerg is opgebouwd uit een reticulair bindweefsel, dat echter anders is opgevuld.
Het onderscheid tussen beide types is geen alles-of-niets fenomeen, maar wordt
gemaakt naar de overheersende invulling van het reticulair bindweefsel.
Rood beenmerg bevat nesten van voorstadia van de bloedcellen (rode reeks,
granulocyten, megakaryocyten) die zich in de mazen van het reticulair bindweefsel
bevinden (de hematopoietische eilandjes). Ook macrofagen zijn vrij veelvuldig
aanwezig. Ook lymfocyten en plasmacellen kunnen herkend worden, doch ze zijn
aangevoerd vanuit de secundaire lymfoide organen en verblijven slechts transiënt in het
beenmerg. Doordat in de erytrocytaire reeks al vroeg kernpycnose (verdikken of
concentreren van de kern) optreedt, zijn deze in histologische coupes van het beenmerg
goed herkenbaar aan de grote massa donkere kernen. De granulocytaire haarden zijn
veel lichter van kleur doordat verdichting van chromatine pas in de rijpe cel gevonden
wordt. Verder is er een grote hoeveelheid capillairen met een endotheel bekleding.
Voldoende gerijpte bloedcellen gaan vanuit het reticulair beenmerg actief over naar de
sinusoiden, door zich tussen de endotheelcellen door te wringen zodat de uitgerijpte
bloedcellen in het bloedvat terecht komen.
In het geel beenmerg domineren de vetcellen, hoewel er ook hier en daar nog wat
hematopoiëse kan waargenomen worden. Geel beenmerg kan in geval van verhoogde
8
, nood aan hematopoiëse terug overgaan naar rood beenmerg, door innesteling van
hematopoietische stamcellen vanuit het bloed.
Figuur 1-2: Schematische opbouw van het beenmerg
1.1.2.2 Bloedcelvorming in het beenmerg: hematopoiëse
Het prille begin van de bloedcelaanmaak (of hematopoiëse) in het beenmerg vindt
plaats als de zogenaamde ‘hematopoietische stamcel’ zich gaat ontwikkelen richting
bloedcel. De stamcel kan door celdeling vermenigvuldigen naar een nieuwe stamcel of
differentiëren tot een specifieke voorloper cel. Direct in het begin van dit rijpingsproces
wordt de stamcel in een bepaalde richting gedwongen. Afhankelijk van hormoonachtige
stoffen groeit een stamcel uit tot rode bloedcellen (erytrocyten), witte bloedcellen
(leukocyten) of bloedplaatjes (trombocyten). De witte bloedcellen zijn nog onder te
verdelen in lymfocyten, monocyten, granulocyten.
9
Morfologische Aspecten
PROF. DR. PETER VERBRUGGHE
,Inhoudsopgave
Inleiding ....................................................................................................................................... 5
1 Bloed .................................................................................................................................... 6
1.1 Morfologie van het bloed ...........................................................................................................6
1.1.1 Inleiding: samenstelling van bloed ....................................................................................6
1.1.2 Het beenmerg ....................................................................................................................8
1.1.2.1 Morfologie van het beenmerg .......................................................................................8
1.1.2.2 Bloedcelvorming in het beenmerg: hematopoiëse .......................................................9
1.1.3 De milt ............................................................................................................................. 10
1.1.3.1 Macroscopisch uitzicht ............................................................................................... 10
1.1.3.2 Opbouw ....................................................................................................................... 11
1.1.3.3 Integratie ..................................................................................................................... 13
1.1.4 De rode bloedcellen (erytrocyten) .................................................................................. 14
1.1.4.1 De rijpe erytrocyt ........................................................................................................ 14
1.1.4.2 De levenscyclus van de erytrocyt: “erytropoïese”...................................................... 15
1.1.4.3 Termen betreffende afwijkende morfologie van rode bloedcellen ........................... 17
1.1.5 De bloedplaatjes (trombocyten) ..................................................................................... 18
1.1.5.1 De rijpe trombocyt ...................................................................................................... 18
1.1.5.2 De levenscyclus van de trombocyt: “megakaryopoïese” ........................................... 19
1.2 Fysiologische aspecten van het bloed ..................................................................................... 21
1.2.1 Inleidende begrippen ...................................................................................................... 21
1.2.2 Processen van bloedstolling............................................................................................ 22
1.2.2.1 Vasoconstrictie ............................................................................................................ 22
1.2.2.2 Aggregatie: ‘Primaire hemostase’ ............................................................................... 23
1.2.2.2.1 Adhesie ................................................................................................................. 23
1.2.2.2.2 Activatie ............................................................................................................... 23
1.2.2.2.3 Aggregatie ............................................................................................................ 23
1.2.2.3 Coagulatie: ‘secundaire hemostase’ ........................................................................... 24
1.2.2.3.1 Extrinsieke stollingspathway ................................................................................ 25
1.2.2.3.2 Intrinsieke stollingspathway ................................................................................ 25
1.2.2.3.3 Common stollingspathway................................................................................... 25
1.2.3 Processen van anti-stolling ............................................................................................. 27
1.2.3.1 Natuurlijke anti-stolling als controle mechanisme tijdens stolling ............................ 27
1.2.3.2 Afbraak van een bloedklonter: fibrinolyse ................................................................. 28
1.2.3.3 Toepassingen: therapie ............................................................................................... 28
1.2.3.3.1 Antiplaatjesmiddelen ........................................................................................... 28
1.2.3.3.2 Antistolling ........................................................................................................... 29
2 Het hart (cor) ...................................................................................................................... 31
2.1 Uitwendige bouw van het hart ............................................................................................... 32
2.2 Het pericard............................................................................................................................. 36
2.3 Inwendige bouw van het hart ................................................................................................. 42
2.3.1 Ventriculi, valvae ............................................................................................................. 46
2.3.1.1 Ventriculus dexter, valva tricuspidalis, valva trunci pulmonalis ................................. 47
2.3.1.2 Ventriculus sinister, valva mitralis, valva aortae ........................................................ 52
2.3.1.3 Septum interventriculare ............................................................................................ 56
2.3.2 Atria ................................................................................................................................. 57
2.3.2.1 Atrium dextrum, septum interatriale ......................................................................... 57
2.3.2.2 Atrium sinistrum ......................................................................................................... 60
2.3.3 Geleidingsweefsel ........................................................................................................... 61
2.3.3.1 Sino-atriale knoop ....................................................................................................... 61
2
, 2.3.3.2 Atrioventriculaire knoop en Hiss-bundel .................................................................... 62
2.3.3.3 Geleiding in de kamers ................................................................................................ 63
2.4 Histologie ................................................................................................................................ 64
2.4.1 Myocard .......................................................................................................................... 66
2.4.2 Kleppen ........................................................................................................................... 69
2.4.3 Geleidingsweefsel ........................................................................................................... 69
2.5 Integratie................................................................................................................................. 71
2.5.1 Arteriële toevoer ............................................................................................................. 71
2.5.1.1 A. coronaria dextra ..................................................................................................... 71
2.5.1.2 A. coronaria sinistra .................................................................................................... 71
2.5.2 Veneuze drainage............................................................................................................ 73
2.5.3 Lymfatische drainage ...................................................................................................... 74
2.5.4 Innervatie ........................................................................................................................ 74
3 Het vaatstelsel .................................................................................................................... 77
3.1 Anatomie ................................................................................................................................. 77
3.1.1 Arteries van de systeemcirculatie ................................................................................... 80
3.1.1.1 Aorta ascendens en takken ......................................................................................... 81
3.1.1.2 Arcus aortae en takken ............................................................................................... 82
3.1.1.2.1 A. carotis communis ............................................................................................. 83
3.1.1.2.2 A. subclavia .......................................................................................................... 92
3.1.1.2.3 A. axillaris ............................................................................................................. 96
3.1.1.2.4 A. brachialis en verder : zie andere cursussen..................................................... 98
3.1.1.3 Aorta descendens thoracalis ....................................................................................... 98
3.1.1.3.1 Viscerale takken ................................................................................................... 99
3.1.1.3.2 Parietale takken ................................................................................................... 99
3.1.1.4 Aorta abdominalis ..................................................................................................... 101
3.1.1.4.1 Pariëtale takken ................................................................................................. 101
3.1.1.4.2 Viscerale takken ................................................................................................. 102
3.1.1.5 A. iliaca communis .................................................................................................... 106
3.1.1.6 A. iliaca interna ......................................................................................................... 106
3.1.1.7 A. iliaca externa ......................................................................................................... 111
3.1.1.8 A. femoralis en verder: zie andere cursussen ........................................................... 112
3.1.2 Venen van de systeemcirculatie ................................................................................... 112
3.1.2.1 Vv. cordis ................................................................................................................... 112
3.1.2.2 V. cava superior......................................................................................................... 113
3.1.2.2.1 Vv. Jugulares....................................................................................................... 114
3.1.2.2.2 V. subclavia......................................................................................................... 115
3.1.2.2.3 V. azygos............................................................................................................. 117
3.1.2.3 V. cava inferior .......................................................................................................... 118
3.1.2.4 V. iliaca communis, interna en externa .................................................................... 121
3.1.3 Arteries van de longcirculatie ....................................................................................... 123
3.1.4 Venen van de longcirculatie .......................................................................................... 124
3.1.5 Lymfatisch systeem ....................................................................................................... 124
3.1.5.1 Ductus thoracicus ...................................................................................................... 125
3.1.5.2 Ductus lymphaticus dexter ....................................................................................... 125
3.1.5.3 Belangrijkste lymfeklierstations ................................................................................ 127
3.2 Histologie .............................................................................................................................. 128
3.2.1 Capillairen ..................................................................................................................... 128
3.2.2 Grotere bloedvaten ....................................................................................................... 132
3.2.2.1 Arteries ...................................................................................................................... 134
3.2.2.2 Venen ........................................................................................................................ 136
3.2.3 Lymfevaten.................................................................................................................... 137
3
, In dit theoretisch deel van het vak ‘Bloed en Bloedsomloop’ wordt de
morfologie van het bloed en de bloedsomloop besproken. De morfologie omvat zowel
de macroscopische, microscopische als ultrastructurele kenmerken.
Deze cursus vormt de basis voor de hoorcolleges en de blended learning
onderdelen met de kennisclips te vinden op Toledo. In de tekst staan telkens ook links
naar de Ackland video’s ( https://aclandanatomy-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/ .
Aanvullende informatie kan u tevens terugvinden via Toledo.
Ik wens u een leerzame periode toe.
4
, Inleiding
Het cardiovasculaire systeem heeft als voornaamste taak het aanvoeren van
nutriënten naar en verwijderen van catabolieten uit alle organen. Tevens is er een
integratieve functie van het menselijk lichaam door transport van hormonale substanties
en door globale veranderingen van het cardiovasculair systeem onder invloed van het
autonoom zenuwstelsel, aangepast aan de lichamelijke en psychische situatie van de
mens.
Het cardiovasculaire systeem bestaat uit twee in serie geplaatste
bloedsomlopen, welke beide worden aangedreven door eenzelfde pomp, het hart. Het
cardiovasculair systeem is opgevuld met bloed, wat bestaat uit cellulaire elementen en
plasma.
5
,1 Bloed
1.1 Morfologie van het bloed
1.1.1 Inleiding: samenstelling van bloed
De gemiddelde volwassene heeft ongeveer 5 tot 6 liter circulerend bloed (8% van het
totale lichaamsgewicht of ongeveer 75ml/kg lichaamsgewicht). Bloed is samengesteld
uit het plasma (extracellulair vocht met mineralen en eiwitten) en bloedcellen die in het
plasma zijn gesuspendeerd. Bloedcellen omvatten: 1) de rode bloedcellen, ook
erytrocyten genoemd, 2) de bloedplaatjes, ook trombocyten genoemd, en 3) de witte
bloedcellen, ook leukocyten genoemd. In normale omstandigheden bestaat circa 40-
45% van het volume van bloed uit cellen. De grootste hoeveelheid zijn rode
bloedcellen. Het volume van het totaal aantal rode bloedcellen wordt uitgedrukt in
hematocriet. Hematocriet is dus een maat voor de concentratie van rode bloedcellen en
niet voor het totale aantal. Mensen met zeer laag hematocriet lijden aan bloedarmoede
(anemie), wat kan komen bij bepaalde varianten van leukemie of een te hoge afbraak
van rode bloedcellen. Mensen met een zeer hoge hematocriet (polycythemie) hebben
bloed met een hoge viscositeit waardoor er meer risico's zijn op hart- en vaatziekten.
De cellulaire componenten van bloed kunnen microscopisch worden bestudeerd in
uitstrijkpreparaten die gekleurd worden. Hierin kunnen de volgende cellen worden
herkend: erythorcyten, granulocyten (neutrofielen, eosinofielen, basofielen),
lymfocyten, monocyten en bloedplaatjes.
Plasma is een waterige oplossing van electrolyten, plasma proteïnes, koolhydraten en
lipiden. De normale concentratie van proteïnes in plasma is ongeveer 7g/dL en dit
resulteert in een colloïd osmotische druk of oncotische druk van ongeveer 25 mm Hg.
De meest frequente proteïnes zijn albumine, fibrinogeen en globulines. De plasma
concentratie van albumine is ongeveer 3.5-5.5 g/dL en dit proteïne wordt aangemaakt
in de lever. Oorzaken van een tekort kunnen zijn een verminderde aanmaakt
bijvoorbeeld bij lever cirrose of malnutritie of verhoogd verlies bijvoorbeeld bij
bepaalde nierproblemen. Vele plasma eiwitten zijn belangrijk in de bloedstolling maar
het eindproduct van stolling is de splitsing van fibrinogeen in fibrine monomeren die
6
,samen een fibrine polymeer vormen. In dit mazen van dit polymeer worden witte
bloedcellen, bloedplaatjes en wat plasma gevangen. Wanneer bloed dus het lichaam
verlaat, gaat het stollen. Om dit te voorkomen, wordt bloed bij afname opgevangen in
buisjes waarin zich anticoagulantia (bijvoorbeeld: ethyleendiaminetetraazijnzuur
(EDTA), citraat, heparine) bevinden. Het bloed blijft dan als een suspensie van cellen
in plasma. Neemt men bloed af zonder anticoagulans in de buis, dan treedt stolling op.
Wat overblijft is serum, dit is dus verschillend van plasma aangezien er geen
fibrinogeen of andere stollingsfactoren in aanwezig zijn. In serum zijn er evenwel nog
albumine, antilichamen en andere proteïnen aanwezig. De andere proteines naast
albumine en fibrinogeen worden globulines genoemd. Electrophorese kan gebruikt
worden om de plasma eiwitten van elkaar te scheiden. De ‘mobiliteit’ van de eiwitten
is afhankelijk van het moleculair gewicht (grootte en vorm) en de electrische lading.
Figuur 1-1: Plasma versus serum
7
,1.1.2 Het beenmerg
1.1.2.1 Morfologie van het beenmerg
Embryonale hematopoiëse zal eerst plaatsvinden in de dooierzak en nadien in de foetale
lever en milt. Nadien zal in het postnatale leven de bloedcelaanmaak plaatsvinden in
het rode beenmerg dat zich bevindt zich in de botten. Een onderscheid wordt gemaakt
tussen 1) rood, actief, hematogeen beenmerg, wat rood gekleurd is door de
aanwezigheid van grote hoeveelheden erytrocyten en precursoren, en 2) inactief, geel
beenmerg, rijk aan vetcellen. Hoewel bij de neonaat alle beenmerg actief is, gaat
progressief meer beenmerg over naar geel beenmerg, zodat bij de volwassenen er enkel
nog in de axiale beenderen rood beenmerg aanwezig is (sternum, wervels, ribben,
clavicula, bekken, schedel, proximale humerus en femur). Zowel geel als rood
beenmerg is opgebouwd uit een reticulair bindweefsel, dat echter anders is opgevuld.
Het onderscheid tussen beide types is geen alles-of-niets fenomeen, maar wordt
gemaakt naar de overheersende invulling van het reticulair bindweefsel.
Rood beenmerg bevat nesten van voorstadia van de bloedcellen (rode reeks,
granulocyten, megakaryocyten) die zich in de mazen van het reticulair bindweefsel
bevinden (de hematopoietische eilandjes). Ook macrofagen zijn vrij veelvuldig
aanwezig. Ook lymfocyten en plasmacellen kunnen herkend worden, doch ze zijn
aangevoerd vanuit de secundaire lymfoide organen en verblijven slechts transiënt in het
beenmerg. Doordat in de erytrocytaire reeks al vroeg kernpycnose (verdikken of
concentreren van de kern) optreedt, zijn deze in histologische coupes van het beenmerg
goed herkenbaar aan de grote massa donkere kernen. De granulocytaire haarden zijn
veel lichter van kleur doordat verdichting van chromatine pas in de rijpe cel gevonden
wordt. Verder is er een grote hoeveelheid capillairen met een endotheel bekleding.
Voldoende gerijpte bloedcellen gaan vanuit het reticulair beenmerg actief over naar de
sinusoiden, door zich tussen de endotheelcellen door te wringen zodat de uitgerijpte
bloedcellen in het bloedvat terecht komen.
In het geel beenmerg domineren de vetcellen, hoewel er ook hier en daar nog wat
hematopoiëse kan waargenomen worden. Geel beenmerg kan in geval van verhoogde
8
, nood aan hematopoiëse terug overgaan naar rood beenmerg, door innesteling van
hematopoietische stamcellen vanuit het bloed.
Figuur 1-2: Schematische opbouw van het beenmerg
1.1.2.2 Bloedcelvorming in het beenmerg: hematopoiëse
Het prille begin van de bloedcelaanmaak (of hematopoiëse) in het beenmerg vindt
plaats als de zogenaamde ‘hematopoietische stamcel’ zich gaat ontwikkelen richting
bloedcel. De stamcel kan door celdeling vermenigvuldigen naar een nieuwe stamcel of
differentiëren tot een specifieke voorloper cel. Direct in het begin van dit rijpingsproces
wordt de stamcel in een bepaalde richting gedwongen. Afhankelijk van hormoonachtige
stoffen groeit een stamcel uit tot rode bloedcellen (erytrocyten), witte bloedcellen
(leukocyten) of bloedplaatjes (trombocyten). De witte bloedcellen zijn nog onder te
verdelen in lymfocyten, monocyten, granulocyten.
9
