Geschiedeniswerkplaats / tweede fase havo historisch overzicht / deel Handboek
Uitgebreide samenvatting van het themakatern Rechtsstaat en Democratie.
- Alle paragrafen komen aanbod;
- Begrippen met definitie weergegeven;
- Overzichtelijke weergave;
- Overzicht jaartallen met gebeurtenis(sen);
- Voorbeeld volgorde gebeurtenissen volgens examentraining.
Rechtsstaat en democratie
Honderd jaar brandhaard van de wereld politiek
Het ontstaan van vrijheidsrechten en politieke rechten in Nederland
Tot 1800
1.1 – In de tijd van steden en staten
Rechten en waterschappen
Holland en Utrecht waren rond het jaar 100 moersassen. In de volgende eeuwen gingen
boeren grond ontginnen (aanleggen kanalen, dijken en dammen) om het gebied bruikbaar te
maken voor landbouw, zo ontstonden polders.
Het waterbeheer was alleen mogelijk door samenwerking, want het water in het ene gebied
had invloed op het andere gebied. Daarom ontstond de waterschappen. Graven gaven
vrijheidsrechten (eigendom) en politieke rechten (inspraak), omdat ze hun onderdanen
nodig hadden om grond te ontginnen en het water te beheersen.
De organisatie van waterschappen krijgt vorm door een dijkgraaf (voorzitter) en heemraden
(vertegenwoordigers inwoners).
Waterbeheer via dijkgraven en heemraden vergt veel overleg, inspraak en compromissen.
Dat is het begin van ons typerende Democratische poldermodel.
Rechten, steden en staten
In de tijd van steden en staten gaven vorsten, bisschoppen en edelen in heel Europa
vrijheidsrechten en politieke rechten aan steden in ruil voor geld. Zo ontstonden er
duizenden steden met stadsrechten (eigen bestuur, rechtspraak, belasting en stadsmuren).
Dit werd schriftelijk vastgelegd in een keur (niet intrekbaar).
Niet alles stadsbewoners profiteerden van deze rechten, allen de inwoners die het
burgerrecht van hun stad hadden. Dit waren patriciërs, rijke vooraanstaande burgers.
Steden betaalden geld voor de stadsrechten. Vorsten betaalden van dit geld legers, rechters
en ambtenaren. Het gevolg was de uitbreiding van macht, centralisatie en staatsvorming.
Particularisme (steden bepalen zelf) gaat over in centralisatie.
Onderhandelingen over belastingen tussen vorsten en steden zorgen voor overleg in de
staten. Er ontstaat vertegenwoordigers van steden, de adel en geestelijken.
Om met vertegenwoordigers van alle gewesten tegelijk te praten, werden de Staten-
Generaal gevormd. Burgers kregen zo indirect ook invloed op het stadsbestuur.
Vrijheidsrecht: recht waardoor mensen een bepaalde vrijheid hebben.
Politiek recht: recht op deelname aan de politieke besluitvorming.
Inspraak: zeggenschap, je mening mogen geven als een beluit wordt genomen.
Dijkgraaf: voorzitter van een waterschap.
Heemraad: lid van het bestuur van een waterschap.
Poldermodel: overleg gericht op overeenstemming.
Patriciër: lid van een vooraanstaande familie.
, 1.2 – In de tijd van ontdekkers en hervormers
Rechten en het Plakkaat van Verlatinge
In 1581 wordt het Plakkaat van Verlatinge opgesteld door de Staten-Generaal tegen
Philips II. Ze willen de vorst afzweren. De Staten-Generaal baseert zich op het overtreden
van eerdere afspraken, de Charter van Kortenberg en de Blijde Inkomste. De volgende
afspraken zijn geschonden:
Zonder instemming steden geen oorlog voeren.
Zonder instemming steden geen belasting heffen. Alva legde tiende penning op
(belasting nijverheid en handel) en bracht daarmee schade aan de economie.
Geen eerlijke rechtspraak. Alva berechte volgens de Spaanse wetten.
Volk hoeft zich alleen te verantwoorden tegenover God, dus niet tegenover Philips II.
Ook baseerde de Staten-Generaal zich op het geschrift van de Franse calvinist Beza. Die
stelde dat de vorst gezag kreeg van God, maar verzet tegen een tiran was toegestaan.
Rechten, Reformatie en Opstand
In 1464 was de eerste bijeenkomsten van de Staten-Generaal onder de Bourgondiërs. Later
onder de Habsburgers onder Phillips II en Karel V. Karel V versterkte het centrale bestuur en
bestreed protestanten. Dat ging ten koste van de rechten van steden en gewesten. Karels
zoon Philips II zette dit voort, maar onder hem nam het verzet daartegen toe.
In 1566 gingen calvinistische dominees in alle openheid preken buiten de stadsmuren. Na
zo’n hagenpreek brak de Beeldenstorm uit. Philips stuurt de Spaanse hertog van Alva naar
Nederland. Willem van Oranje begon tegen hem de Nederlandse Opstand in 1568. Om zich
te verdedigen vormden de opstandige steden en gewesten in 1579 de Unie van Utrecht. Ze
gingen samenwerken, maar die eenheid mocht niet ten koste gaan van hun rechten,
rijheden en tradities. Een compromis tussen Willem van Oranje en de calvinisten zorgde voor
gewetensvrijheid: niemand mocht vanwege zijn geloof vervolgd worden. Welke rechten de
verschillende geloven verder kregen zouden de regenten overal zelf bepalen.
Na het afzweren van Philips II in 1581 werd er gezocht naar een nieuwe vorst. In 1588 gingen
de opstandige gewesten verder als republiek, de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden.
Plakkaat: een van de overheid uitgaande open brief.
Afzweren: onder ede verwerpen.
Hagenpreek: preek in de openlucht.
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller janneke1401. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $3.20. You're not tied to anything after your purchase.
