03
Examen HAVO
20
Biologie (nieuwe stijl en oude stijl)
Hoger
Algemeen
Voortgezet
Onderwijs Tijdvak 1
Vrijdag 16 mei
13.30 – 16.30 uur
Als bij een open vraag een verklaring, uitleg
of berekening wordt gevraagd, worden aan
het antwoord meestal geen punten toegekend
als deze verklaring, uitleg of berekening
ontbreekt.
Voor dit examen zijn maximaal 86 punten te
behalen; het examen bestaat uit 52 vragen. Geef niet meer antwoorden (redenen,
Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd.
punten met een goed antwoord behaald kunnen Als er bijvoorbeeld twee redenen worden
worden. gevraagd en je geeft meer dan twee redenen,
Voor de uitwerking van vraag 12 is een bijlage dan worden alleen de eerste twee in de
toegevoegd. beoordeling meegeteld.
300011 23 Begin
, Tenzij anders vermeld, is er sprake van normale situaties en gezonde organismen.
Duiken naar een koude dis
tekst 1 Duikeenden (zoals kuifeenden) beoefenen topsport. De op het IJsselmeer
overwinterende vogels leven van driehoeksmosselen. Het opduiken en verteren van
de mosselen legt een zo groot beslag op wat de vogels fysiek aankunnen, dat het
een topprestatie is dat zij de winter overleven.
Duikeenden foerageren voornamelijk ’s nachts. Ze duiken drie- tot vijfhonderd keer
per nacht om hun dagelijks rantsoen te verzamelen en slikken de mosselen in hun
geheel door. Bij elke duik hebben de eenden slechts kort de tijd om onder water
mosselen te vinden die bovendien vaak losgerukt moeten worden. Voor de
duikeend zijn daarom de diepte waarop de mosselen zich bevinden, het gemak
waarmee ze zijn te vinden en de snelheid waarmee ze zijn door te slikken, van het
allergrootste belang.
bewerkt naar: J. de Leeuw, Overwinterende duikeenden, Natuur & Techniek 1, januari 2000
De lichaamsbouw van duikeenden is niet geschikt voor langdurig verblijf onder water.
1p 1 Welk organenstelsel van duikeenden is met name niet aangepast aan leven onder water?
Het bewerken en verteren van de ingeslikte mosselmaaltijd kost veel energie. In de maag
kraken en bewerken twee ’molenstenen’ in de vorm van verhoornde platen voorzien van
stevige spierbundels, de mosselen tot gruis. Er ontstaat een schelpenbrij die verder het
darmkanaal in gaat.
Enkele processen die een rol spelen bij de vertering in het menselijk lichaam zijn:
1 de werking van het gebit in de mond;
2 de werking van enzymen in de maag;
3 de werking van zoutzuur in de maag;
4 de werking van gal in de twaalfvingerige darm.
2p 2 Met welk proces of met welke processen komt het verbrijzelen van mosselen in de maag
overeen?
A alleen met proces 1
B alleen met de processen 1 en 2
C alleen met de processen 2 en 3
D alleen met de processen 3 en 4
E alleen met de processen 1, 2 en 4
F met alle genoemde processen
Duikeenden hebben een lichaamstemperatuur van rond de 40 °C. Voor het handhaven van
die temperatuur beschikken de vogels over een verenpak dat een isolerende luchtlaag
vasthoudt. Die laag zorgt ervoor dat het eendenlijf niet te snel afkoelt, maar werkt tijdens
het duiken tegelijk als een ballon. De eenden peddelen dan ook stevig om hun voedsel te
bereiken.
afbeelding 1
300011 23 2 Lees verder
, Hoe dieper een eend onder water komt, hoe groter de druk wordt van het water op de
luchtlaag.
1p 3 Leg uit waardoor een luchtlaag in het verenpak minder gunstig is als isolatiemiddel dan
bijvoorbeeld een vetlaag, wanneer de druk tijdens het duiken toeneemt.
Doordat de isolerende luchtlaag onder water niet perfect werkt, koelen de vogels toch wat
af. Bovendien zijn duikeenden klein, waardoor zij relatief gezien meer moeite hebben om
hun lichaamstemperatuur op peil te houden.
1p 4 Leg uit waardoor het handhaven van de lichaamstemperatuur een klein dier relatief meer
energie kost dan een groot dier.
Hieronder zijn vier verschillende vormen van vogelpoten weergegeven.
2p 5 Welke poten zijn voor duikeenden het meest gunstig, gelet op de manier waarop ze hun
voedsel verzamelen?
In afbeelding 2a is het energieverbruik van duikeenden weergegeven. In afbeelding 2b is de
energieopname van twee duikeenden (P en Q) in een diagram getekend.
afbeelding 2a 3000 afbeelding 2b 3000 P
energie- energie- Q
verbruik opname
(kJ) 2500 (kJ) 2500
2000 2000
1500 1500
1000 1000
500 500
0
0 2 4 6 8 0
0 2 4 6 8
aantal uren duiken
aantal uren duiken
De energiebalans is de verhouding tussen de hoeveelheid opgenomen energie en de
hoeveelheid energie die verbruikt wordt.
Energieopname
Energiebalans =
Energieverbruik
1p 6 Na hoeveel uur duiken komt bij eend P de energiebalans boven 1? Geef je antwoord in hele
uren.
300011 23 3 Lees verder
, Duikeenden gaan efficiënt met hun energie om. Het zoeken naar mosselen in ondiep water
heeft dan ook de voorkeur boven duiken in dieper water. Daar komt bij dat de kwaliteit van
de mosselen afneemt met de diepte. Op een diepte van vijf meter zijn de mosselen bijna
tweemaal zo mager als op twee meter diepte.
In afbeelding 2b is de energieopname van twee duikeenden (P en Q) uitgezet tegen het
aantal uren duiken.
1p 7 - Welke grafiek, die van P of die van Q, geeft de situatie weer bij de lagere
mosselkwaliteit?
- Leg je antwoord uit.
Slechts een klein deel van de mosselvoorraad komt op ondiepe plekken voor. In de meeste
winters zijn de goede voedselgronden langs de IJsselmeerkust al vóór de jaarwisseling
grotendeels uitgeput.
Kuifeenden rusten veelal in de luwte van de kust. Soms echter ook in groepen op het open
water als het heen en weer vliegen teveel energie kost.
Met radar zijn de vliegtrajecten van de kuifeenden langs het IJsselmeer vastgelegd. In
afbeelding 3 (R en S) zijn deze trajecten met lijntjes aangegeven. Ook is aangegeven waar
zich op het IJsselmeer groepen rustende kuifeenden bevinden. De ene kaart geeft de situatie
vroeg in de winter weer, de andere laat in de winter.
afbeelding 3 Legenda:
radar en visuele
td ijk td ijk waarnemingen
lui lui
afs afs groepen rustende
eenden
0 10 20 km 0 10 20 km
R S
In de staafdiagrammen T en U (afbeelding 4) is weergegeven hoe ver de dieren vliegen
vroeg en laat in de winter.
afbeelding 4 16 16
percentage percentage
vluchten 14 vluchten 14
12 12
10 10
8 8
6 6
4 4
2 2
0 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
afstand vlucht (km) afstand vlucht (km)
T U
3p 8 - Welke kaart geeft de situatie weer van laat in de winter en welk staafdiagram hoort
daarbij?
- Geef voor de keuze van de kaart twee argumenten.
300011 23 4 Lees verder
Examen HAVO
20
Biologie (nieuwe stijl en oude stijl)
Hoger
Algemeen
Voortgezet
Onderwijs Tijdvak 1
Vrijdag 16 mei
13.30 – 16.30 uur
Als bij een open vraag een verklaring, uitleg
of berekening wordt gevraagd, worden aan
het antwoord meestal geen punten toegekend
als deze verklaring, uitleg of berekening
ontbreekt.
Voor dit examen zijn maximaal 86 punten te
behalen; het examen bestaat uit 52 vragen. Geef niet meer antwoorden (redenen,
Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd.
punten met een goed antwoord behaald kunnen Als er bijvoorbeeld twee redenen worden
worden. gevraagd en je geeft meer dan twee redenen,
Voor de uitwerking van vraag 12 is een bijlage dan worden alleen de eerste twee in de
toegevoegd. beoordeling meegeteld.
300011 23 Begin
, Tenzij anders vermeld, is er sprake van normale situaties en gezonde organismen.
Duiken naar een koude dis
tekst 1 Duikeenden (zoals kuifeenden) beoefenen topsport. De op het IJsselmeer
overwinterende vogels leven van driehoeksmosselen. Het opduiken en verteren van
de mosselen legt een zo groot beslag op wat de vogels fysiek aankunnen, dat het
een topprestatie is dat zij de winter overleven.
Duikeenden foerageren voornamelijk ’s nachts. Ze duiken drie- tot vijfhonderd keer
per nacht om hun dagelijks rantsoen te verzamelen en slikken de mosselen in hun
geheel door. Bij elke duik hebben de eenden slechts kort de tijd om onder water
mosselen te vinden die bovendien vaak losgerukt moeten worden. Voor de
duikeend zijn daarom de diepte waarop de mosselen zich bevinden, het gemak
waarmee ze zijn te vinden en de snelheid waarmee ze zijn door te slikken, van het
allergrootste belang.
bewerkt naar: J. de Leeuw, Overwinterende duikeenden, Natuur & Techniek 1, januari 2000
De lichaamsbouw van duikeenden is niet geschikt voor langdurig verblijf onder water.
1p 1 Welk organenstelsel van duikeenden is met name niet aangepast aan leven onder water?
Het bewerken en verteren van de ingeslikte mosselmaaltijd kost veel energie. In de maag
kraken en bewerken twee ’molenstenen’ in de vorm van verhoornde platen voorzien van
stevige spierbundels, de mosselen tot gruis. Er ontstaat een schelpenbrij die verder het
darmkanaal in gaat.
Enkele processen die een rol spelen bij de vertering in het menselijk lichaam zijn:
1 de werking van het gebit in de mond;
2 de werking van enzymen in de maag;
3 de werking van zoutzuur in de maag;
4 de werking van gal in de twaalfvingerige darm.
2p 2 Met welk proces of met welke processen komt het verbrijzelen van mosselen in de maag
overeen?
A alleen met proces 1
B alleen met de processen 1 en 2
C alleen met de processen 2 en 3
D alleen met de processen 3 en 4
E alleen met de processen 1, 2 en 4
F met alle genoemde processen
Duikeenden hebben een lichaamstemperatuur van rond de 40 °C. Voor het handhaven van
die temperatuur beschikken de vogels over een verenpak dat een isolerende luchtlaag
vasthoudt. Die laag zorgt ervoor dat het eendenlijf niet te snel afkoelt, maar werkt tijdens
het duiken tegelijk als een ballon. De eenden peddelen dan ook stevig om hun voedsel te
bereiken.
afbeelding 1
300011 23 2 Lees verder
, Hoe dieper een eend onder water komt, hoe groter de druk wordt van het water op de
luchtlaag.
1p 3 Leg uit waardoor een luchtlaag in het verenpak minder gunstig is als isolatiemiddel dan
bijvoorbeeld een vetlaag, wanneer de druk tijdens het duiken toeneemt.
Doordat de isolerende luchtlaag onder water niet perfect werkt, koelen de vogels toch wat
af. Bovendien zijn duikeenden klein, waardoor zij relatief gezien meer moeite hebben om
hun lichaamstemperatuur op peil te houden.
1p 4 Leg uit waardoor het handhaven van de lichaamstemperatuur een klein dier relatief meer
energie kost dan een groot dier.
Hieronder zijn vier verschillende vormen van vogelpoten weergegeven.
2p 5 Welke poten zijn voor duikeenden het meest gunstig, gelet op de manier waarop ze hun
voedsel verzamelen?
In afbeelding 2a is het energieverbruik van duikeenden weergegeven. In afbeelding 2b is de
energieopname van twee duikeenden (P en Q) in een diagram getekend.
afbeelding 2a 3000 afbeelding 2b 3000 P
energie- energie- Q
verbruik opname
(kJ) 2500 (kJ) 2500
2000 2000
1500 1500
1000 1000
500 500
0
0 2 4 6 8 0
0 2 4 6 8
aantal uren duiken
aantal uren duiken
De energiebalans is de verhouding tussen de hoeveelheid opgenomen energie en de
hoeveelheid energie die verbruikt wordt.
Energieopname
Energiebalans =
Energieverbruik
1p 6 Na hoeveel uur duiken komt bij eend P de energiebalans boven 1? Geef je antwoord in hele
uren.
300011 23 3 Lees verder
, Duikeenden gaan efficiënt met hun energie om. Het zoeken naar mosselen in ondiep water
heeft dan ook de voorkeur boven duiken in dieper water. Daar komt bij dat de kwaliteit van
de mosselen afneemt met de diepte. Op een diepte van vijf meter zijn de mosselen bijna
tweemaal zo mager als op twee meter diepte.
In afbeelding 2b is de energieopname van twee duikeenden (P en Q) uitgezet tegen het
aantal uren duiken.
1p 7 - Welke grafiek, die van P of die van Q, geeft de situatie weer bij de lagere
mosselkwaliteit?
- Leg je antwoord uit.
Slechts een klein deel van de mosselvoorraad komt op ondiepe plekken voor. In de meeste
winters zijn de goede voedselgronden langs de IJsselmeerkust al vóór de jaarwisseling
grotendeels uitgeput.
Kuifeenden rusten veelal in de luwte van de kust. Soms echter ook in groepen op het open
water als het heen en weer vliegen teveel energie kost.
Met radar zijn de vliegtrajecten van de kuifeenden langs het IJsselmeer vastgelegd. In
afbeelding 3 (R en S) zijn deze trajecten met lijntjes aangegeven. Ook is aangegeven waar
zich op het IJsselmeer groepen rustende kuifeenden bevinden. De ene kaart geeft de situatie
vroeg in de winter weer, de andere laat in de winter.
afbeelding 3 Legenda:
radar en visuele
td ijk td ijk waarnemingen
lui lui
afs afs groepen rustende
eenden
0 10 20 km 0 10 20 km
R S
In de staafdiagrammen T en U (afbeelding 4) is weergegeven hoe ver de dieren vliegen
vroeg en laat in de winter.
afbeelding 4 16 16
percentage percentage
vluchten 14 vluchten 14
12 12
10 10
8 8
6 6
4 4
2 2
0 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
afstand vlucht (km) afstand vlucht (km)
T U
3p 8 - Welke kaart geeft de situatie weer van laat in de winter en welk staafdiagram hoort
daarbij?
- Geef voor de keuze van de kaart twee argumenten.
300011 23 4 Lees verder
