Week 1: Module 1
H1, H2, H5 en H13
Hoofdstuk 1 Begrip en aard van het internationaal publiekrecht
1.1 Inleiding
Het boek gaat uit van centrale 4 uitgangspunten.
1. Internationaal recht is recht.
2. De inhoud en de werking van het internationale recht wordt bepaald door het heterogene
karakter van de internationale gemeenschap. Daarom zijn de verschillen tussen de staten op
verschillende vlakken groot.
3. Internationaal recht hangt ten derde samen met fundamentele rechten.
4. Ten vierde, is er wisselwerking tussen de internationale en nationale rechtsordes.
1.2. Geschiedenis
Leerdoel 1: Begrijpt de historische ontwikkeling van het internationaal recht
Internationaal recht begint met de ontwikkeling van onafhankelijke en soevereine staten in Europa in de
16e/17e eeuw. De vrede van Westfalen speelt hierbij een beslissende rol, in 1648 maakte een aantal verdragen
een einde aan de Dertigjarige en Tachtigjarige Oorlog.
Met de Vrede van Westfalen ontstond een systeem van soevereine en gelijke staten die niet langer waren
onderworpen aan een hoger gezag. In de erkenning van soevereiniteit van staten en in het netwerk van
onderlinge rechtsbetrekkingen dat tussen deze soevereine staten ontstond, ligt de oorsprong van het moderne
internationaal publiekrecht.
Verschillende werelddelen werden onderworpen aan koloniaal gezag van Europese staten en aan het door
deze staten gevormde internationaal recht. Nederland (De Republiek der Verenigde Zeven Nederlanden, nu
Konikrijk der Nederlanden) speelde hierbij een belangrijke rol via de VOC en de WIC. In het tijdperk van
kolonisatie ontwikkelden zich tal van beginselen die ook nu nog bepalend zijn (gebiedsverkijging).
In 1916 ontstond het beginsel van zelfbeschikking. Zelfbeschikkingsrecht is het recht van volkeren om over hun
eigen lot te beschikken. Dit beginsel is in 1945 aanvaard Als het rechtsbeginsel In het Handvest van de
Verenigde Naties (VN-Handvest). De koloniale rijken van het VK, Frankrijk, Spanje, Portugal, België, Italië en
Nederland werden ontmanteld.
In de 21e eeuw zijn we met de komst van verschillende organisaties zoals de VN en de EU de verhoudingen In
het internationale recht veranderd.
1.3. Omschrijving
1.3.1 Algemene omschrijving
Internationaal publiekrecht regelt de uitoefening van publiek gezag in de internationale gemeenschap. Het kent
bevoegdheden toe aan entiteiten die publiek gezag uitoefenen (vooral staten en internationale organisaties) en
biedt een juridisch kader waarbinnen zij deze bevoegdheden uitoefenen.
De betekenis en reikwijdte van het begrip ‘internationaal publiekrecht’ kunnen nader worden omschreven aan
de hand van de drie termen waaruit het is opgebouwd:
- Internationaal
1
, - Publiek
- Recht
1.3.2 Het internationale element
De nationale rechtsorde en de internationale rechtsorde kennen elk hun eigen rechtsbronnen. Rechtsbronnen
zijn feiten, gebeurtenissen of procedures die een rechtsorde als rechtscheppend erkent.
De Nederlandse rechtsorde erkent bovenal de wet en contracten als rechtscheppend. De internationale
rechtsorde erkent in hoofdzaak vier rechtsbronnen:
1. Gewoonterecht = recht dat ontstaat uit de praktijk van staten in combinatie met een rechtsovertuiging;
2. Verdragen;
3. Besluiten van internationale organisaties;
4. Algemene rechtsbeginselen.
Recht dat uit deze rechtsbronnen voortvloeit, wordt aangeduid als internationaal recht.
Of de internationale rechtsorde en nationale rechtsorde gescheiden zijn is te onderscheiden in de dualistische
leer en de monistische leer.
Leerdoel 2: Heeft begrip en kennis van de concepten soevereiniteit, soevereine gelijkheid en het verbod van
interventie en kunt u deze begrippen identificeren als de kernconcepten van het internationaal recht;
Dualisme
• Internationale en nationale rechtsorde zijn geheel gescheiden rechtssystemen;
• De dualistische opvatting wil zeggen dat de soevereine staat het hoogste metafysische gezag heeft,
soevereiniteit. Internationaal recht staat niet boven de staat, maar is ‘extern’ recht van de staat, een
juridisch instrument waarmee de staat zijn macht kan verwerkelijken;
• De dualistische leer beschermt de nationale rechtsorde tegen de invloed van internationaal recht;
• Iedere staat erkent elkaars onafhankelijke gezag, soevereine gelijkheid;
• Interventie is het eigenhandig ingrijpen in de binnenlandse aangelegenheden van een staat. Dit is in
beginsel verboden en in strijd met het recht op soevereiniteit.
• Als er een internationaalrechtelijke regel is, wordt deze niet automatisch deel van het nationale recht
van een staat. (Italië en Duitsland hebben een dualistisch stelsel)
• Verdragen werken niet rechtstreeks
Monisme
• De monistische leer gaat ervanuit dat er één rechtsorde bestaat waar zowel internationaal recht als
nationaal recht deel van uitmaakt;
• Internationaal recht wordt niet gezien als extern recht van de staat, maar als recht dat de macht van de
staat kon beperken. Alleen zo kunnen de rechten van individuen worden beschermd.
• Het internationaalrecht wordt direct toegepast in het nationale recht van een staat (Nederland, België
en Frankrijk hebben een monistisch stelsel);
• Verdragen werken rechtstreeks
Formele scheiding tussen internationale- en nationale rechtsordes
In beginsel is het fundamentele uitgangspunt dat een nationale regel geen invloed heeft in de internationale
rechtsorde.
Hoewel regels van nationaal recht (bijvoorbeeld via de vorming van gewoonterecht en de ontwikkeling van
algemene rechtsbeginselen) bouwstenen kunnen zijn in het proces van internationale rechtsvorming, heeft een
nationale regel als zodanig geen rechtsgevolgen in de internationale rechtsorde. Reden hiervoor is, als
nationaal recht bindend effect zou hebben in de internationale rechtsorde, één staat internationale
rechtsregels kunnen vaststellen met rechtsgevolgen voor andere staten – een situatie die onwenselijk is en in
strijd kan komen met de soevereine gelijkheid van staten.
2
,De formele scheiding tussen de internationale en de nationale rechtsorde betekent ook dat internationaal
recht niet kan bepalen welke rechtsgevolgen het heeft in de nationale rechtsorde. De rechtsgevolgen van
internationaal recht in de nationale rechtsorde worden uitsluitend bepaald door nationaal recht.
Het formele onderscheid tussen de internationale en nationale rechtsorde betekent ook dat deze rechtsordes
eigen organen kennen.
- Zo functioneren Nederlandse rechtbanken en gerechtshoven in de Nederlandse rechtsorde en passen
zij in beginsel Nederlands recht toe, terwijl
- Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), het Internationaal Strafhof (ISH) en het
Internationaal Gerechtshof (IGH) in de internationale rechtsorde functioneren en internationaal recht
toepassen.
Bij de formele scheiding tussen internationaal en nationale rechtsorde moeten ook 3 kanttekeningen geplaatst
worden:
1) Internationaal recht heeft in belangrijke mate betrekking op de rechtspositie van natuurlijke personen,
vooral in de vorm van mensenrechten. Internationaal recht richt zich niet alleen tot staten, maar ook
tot natuurlijke personen – die overigens binnen nationale rechtsordes functioneren – verliest het
strikte onderscheid tussen de internationale en nationale rechtsorde aan betekenis.
2) Internationaal recht heeft steeds meer betrekking op onderwerpen die ook door nationaal recht
worden gereguleerd. Zoals interne politieke en juridische aangelegenheden, zoals veiligheid, strafrecht,
bescherming van mensenrechten en milieubescherming.
3) Steeds meer staten, ook Nederland, hebben hun nationale rechtsorde opengesteld voor de toepassing
van internationaal recht.
Het resultaat is dat internationaal en nationaal recht sterk verweven zijn geraakt.
1.3.3 Het publieke element
Het publieke karakter ligt besloten in twee kenmerken:
1) Ten eerste legitimeert en reguleert internationaal publiekrecht de uitoefening van publiek gezag in de
internationale gemeenschap, waaronder de rechtsbetrekking tussen particulieren.
2) Ten tweede beschermt internationaal publiekrecht publieke belangen zoals veiligheid, welzijn,
bescherming van natuur en milieu enzovoort.
Internationaal privaatrecht
Internationaal privaatrecht beheerst privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen met een grensoverschrijdend
karakter.
Het is bijvoorbeeld van toepassing op:
- Grensoverschrijdende koop van goederen
- Levering van diensten
- Huwelijken en echtscheidingen
Op dergelijke grensoverschrijdende rechtsbetrekkingen kunnen verschillende nationale rechtsstelsel van
toepassing zijn, wat tot juridische conflicten kan leiden. Internationaal privaatrecht beoogt dergelijke conflicten
te voorkomen en op te lossen.
Het bepaalt welk nationaal recht op een grensoverschrijdende rechtsverhouding van toepassing is
(conflictenrecht), welke rechter bevoegd is dat recht toe te passen (bevoegdheidsrecht) en hoe rechterlijke
vonnissen moeten worden erkend of ten uitvoer moeten worden gelegd (erkennings- en executierecht).
De inhoud van internationaal privaatrecht is bepaald door nationaal recht. In Nederland het wetboek van
Rechtsvordering (Rv) en Boek 10 BW.
3
, Privaatrechtelijke verdragen maken deel uit van het internationaal publiekrecht. Zij worden immers gesloten
tussen staten en als zodanig beheerst door internationaal publiekrecht. Zij worden echter niet gerekend tot het
internationaal publiekrecht, omdat ze inhoudelijk gezien privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen regelen en geen
betrekking hebben op de publieke sfeer.
Om grensoverschrijdende publieke belangen te beschermen, kan het wenselijk zijn privaatrechtelijke
rechtsbetrekkingen te reguleren.
- Verdrag van Lugano inzake civielrechtelijke aansprakelijkheid van private personen voor milieuschade.
o Het beschermt zowel de belangen van schade lijdende personen als het publieke belang van
bescherming van het milieu.
Staten laten publieke taken (bijvoorbeeld regulering van het openbaar vervoer, post, elektriciteit en
drinkwater) over aan private instituties. Toch kunnen deze taken een publiek karakter hebben. Zo kan een staat
aansprakelijk worden gesteld als een private instelling bij de uitoefening van publieke taken in strijd handelt
met internationaal recht.
Dergelijke instituties worden dus beheert door zowel (internationaal) privaatrecht als (internationaal
publiekrecht).
1.3.4 Het juridische element
Het juridische element onderscheidt internationaal publiekrechtelijke normen van andere (internationale)
normen.
Niet-juridische normen
Niet-juridische normen zijn in de praktijk van groot belang. Tal van internationale afspraken die het beleid van
staten en andere actoren afstemmen, worden niet in een juridische vorm gegoten.
- Voorbeelden zijn aanbevelingen van de Algemene Vergadering van de VN en de internationale
standaarden die gebruikt worden voor het bepalen van kapitaaleisen waar banken aan moeten
voldoen, opgesteld door de ‘Bank voor Internationale Betalingen’.
Morele- en religieuze normen
Internationale betrekkingen worden ook beïnvloed door morele en religieuze normen.
- Voorbeeld is de opvatting dat staten oorlog mogen voeren voor een rechtvaardig doel. Wat
rechtvaardig is, wordt bepaald door morele oordelen, bijvoorbeeld van religieuze aard.
De geschiedenis van internationaal recht kan niet alleen worden gelezen als een machtsstrijd, maar ook als een
voortgaande poging een vreedzame en rechtvaardige wereld te creëren.
Juridische regel heeft voorrang
Onder erkenning van het grote praktische belang van niet-juridische normen is het met oog op de
voorspelbaarheid, zekerheid en stabiliteit van internationale betrekkingen toch van groot belang rechtsnormen
te onderscheiden van andere normen. Die regels moeten binnen de internationale rechtsorde, in geval van
conflict voorrang hebben boven niet-juridische regels.
Als een morele regel of een politieke overweging een juridische regel buitenspel kan zetten, zou de juridische
regel weinig houvast geven.
Onderscheid juridische regels VS politieke en morele regels
Dit onderscheid kan aan de hand van twee criteria worden bepaald:
1) De bron van een regel
4
