Dit document is een samenvatting van het boek Systemisch Werken van Anke Savenije, Justine van Lawick en Ellen Reijmers, de versie uit 2018. Ik had dit boek nodig voor het van Het kind in zijn systeem.
Hoofdstuk 1. Bestaat het gezin?
Verschillende lenzen
Er zijn veel ideeën in de omloop over gezinnen en hun functioneren. Er zijn opvattingen over wat een normaal
gezin is, hoe het hoort te gaan in een gezin, wat goed ouderschap is, wat goed partnerschap is, etc. Die
opvattingen zijn nogal eens stereotiep en leiden tot vaste normen waaraan gezinnen en families moeten
voldoen. Men spreekt dan wel van reïficeren, het verdinglijken van het gezin en de familie.
Ouders krijgen allerlei tips en adviezen die ervoor moeten zorgen dat hun kinderen opgroeien tot
verantwoordelijke en succesvolle volwassenen. Goed ouderschap betekent dan al gauw je altijd bekommeren
om het welzijn van de kinderen en zorgen dat je kind veilige hechtingsomgeving heeft. Dit is de norm en
daarmee een vaststaand feit.
Als je maar één lens hanteert, raakt de complexiteit van gezinnen en families uit het vizier. Vele wederzijdse
beïnvloedingen en contextfactoren hebben namelijk effecten op gezinsrelaties.
Context is een belangrijk systemisch begrip. Niets gebeurt in een vacuüm. Kinderen, volwassenen en families
zijn ingebed in diverse contexten, die van invloed zijn op hun ontwikkeling, en zijzelf en hun relaties is een
voortdurend proces van beïnvloeding en zonder een bepaald begin of een voorspelbare uitkomst.
Een ander belangrijk uitgangspunt van de in systeemtheorie is dat mensen de werkelijkheid op een bepaalde
manier ordenen en dat ieder perspectief specifieke aspecten belicht en anderen niet.
De geselecteerde lenzen vormen een context voor elkaar. Dus de biologische lens biedt zicht op de tijd- en
plaatsgebonden normen en waarden die doorklinken in de verhalen van mensen die van buitenaf naar de
familie kijken, en de visie van buitenstaanders beïnvloedt weer de wijze waarop de familieleden hun eigen
familie beleven en betekenis geven en omgekeerd. De verschillende lenzen beïnvloeden ook het beeld dat een
hulpverlener zich van de familie vormt.
Waar het om gaat, is te illustreren hoe de visie op families afhankelijk is van de lens die men gebruikt en hoe
wisselen van lens leidt tot rijker en dynamischer beeld van families. Dat wordt meerstemmigheid genoemd.
De sociologische lens Sociologen kijk naar grote maatschappelijke kaders en verbanden. Er zijn een aantal
veranderingsprocessen die samengevat kunnen worden:
Secularisering. Secularisering is de algemene benaming voor de verwereldlijking zoals die tot
uitdrukking komt in ontkerkelijking, de reductie van religie tot het private terrein en de afname van de
maatschappelijke invloed van religie.
Democratisering. Democratisering is het vergroten van inspraak en medezeggenschap in een
organisatie, meer specifiek in het bestuur van een overheid. Het is hierbij het proces om van een
autoritaire samenleving te komen tot een democratie.
Legalisering. Legalisatie is het proces waarbij een wettelijk verbod wordt opgeheven tegen iets dat
momenteel niet legaal is.
Individualisering. Individualisering is het proces waardoor mensen meer als individu in plaats van als
groep in de samenleving komen te staan.
Informalisering. Informalisering houdt in dat de verhoudingen en contacten tussen mensen minder
hiërarchisch, minder formeel worden.
De sociologische lens helpt om grote verbanden te zien. Veel verschijnselen die worden toegeschreven aan
individuele gezinsleden blijken eerder verband te houden met een bepaalde periode dan dat zij iets zeggen over
bepaalde personen.
Het perspectief van buitenstaanders Buitenstaanders perspectieven kunnen zowel druk geven als
ondersteunend zijn voor families. In de uitspraken van buitenstaanders klinken de sociale normen door over een
goede opvoeding, over man-vrouwverhoudingen, over hoe je moet zijn en hoe je met elkaar moet omgaan en of
je een goed gezin bent. Vaak zijn deze boodschappen impliciet. Denk aan het betrekkingsaspect van
Watzlawick, Helmick Beavin & Jackson (1970). Het gaat in interpersoonlijke uitwisselingen niet zozeer om de
woorden zelf of wat gezegd of gedaan wordt (inhoud), maar vooral over de relatieboodschap (de betrekking) die
wordt uitgedrukt. In interacties is sprake van een voortdurende uitwisseling van indrukken en zienswijze over
zichzelf, de andere en elkaar.
De familie zelf Mensen reageren op de buitenwereld en de normen en waarden die via gesprekken, sociale
bijeenkomsten en de media worden overgedragen. Ze willen graag op een bepaalde manier worden gezien. Ook
familieleden typeren zichzelf als familie. Een gezinsscript is een gedeelde verwachting in een gezin of familie
over hoe bepaalde familierollen moeten worden uitgevoerd in een bepaalde context. Scripts kan men ook
terugvinden in familieverhalen, in de mythes die steeds weer verteld worden in een familie. Scripts en
typeringen staan niet vast, veranderen met de tijd.
Dat er in gezinnen en families ideeën en verwachtingen bestaan over zo zijn wij, betekent niet dat iedereen
daar een gelijke waarde of betekenis aan geeft. Familieleden delen niet dezelfde ervaringen en betekenissen, ze
hebben verschillende leefwerelden en referentiekaders.
Individuele perspectieven Mensen hebben meerdere identiteiten. Verschillende contexten verbonden met
cultuur, gender, generatie, sociale klasse, werk, thuis, vrienden en hobbyclubs, brengen verschillende facetten
van een persoon naar voren. Individuen geven ook een verschillende betekenis aan zogenaamde gedeelde
ervaringen.
Hoofdstuk 2. Een systemische bril
Inleiding
Systemische hulpverlening is geen eenvoudig vak. Zo wijken de belangrijkste theoretische concepten nogal af
van wat gebruikelijk is bij andere richtingen in de hulpverlening. En in de systemische praktijk kunnen vele
wegen worden ingeslagen en kan men vanuit vele passende technieken kiezen. Bij systemische hulpverlening
wordt vooral gedacht aan gesprekken met gezinsleden of paren. Dat is maar gedeeltelijk zo want
systeemtheoretische hulpverlening wil niet alleen zeggen dat men met meerdere mensen spreekt maar vooral
dat men op een systemische manier kijkt, denkt en handelt.
De term systeem verwijst naar sociale systemen. Families, gezinnen, partnerrelaties als sociale configuraties
zijn ingebed in de maatschappelijke context. Door te spreken van systemische of systeemtheoretische
, hulpverlening wordt het gemakkelijker om het in het oog te houden dat cliënten niet alleen in familieverbanden
maar daarnaast in een groot aantal sociale systemen functioneren.
Geschiedenis Systeemtheoretische hulpverlening heeft twee grote inspiratiebronnen: de praktijk van werken
met gezinnen en het wetenschappelijk onderzoek naar gezinsrelaties. De tweede belangrijke inspiratiebron was
onderzoek naar hoe ernstige problemen in gezinnen ontstaan en blijven bestaan. Daarbij richtte men zich vooral
op onderlinge communicatie tussen gezinsleden. De theorie die rond 1960 gebruikt werd, was de cybernetica:
de wetenschap die zich bezighoudt met automatische terugkoppelingsprocessen. De gedachte was dat
menselijke systemen streven naar het behoud van evenwicht. Het idee dat levende systemen naar evenwicht
zoeken, werd verlaten onder invloed van de Algemene systeemtheorie. De bioloog Von Bertalanffy (1968)
stelde dat complexe levende systemen niet alleen maar gedreven worden door een streven naar stabiliteit,
maar ook creatief zijn, voortdurend in ontwikkeling en hun organisatie op vele manieren handhaven en
transformeren. Er kwamen verschillende kanttekeningen bij de cybernetica als de onderliggende theorie van de
systemische praktijk. De kritiek was dat er geen aandacht was voor de sociale inbedding van families en voor de
sociale krachten waaraan families blootstaan. Ook kwam er kritiek op de minimale aandacht in de
theorievorming voor individuen en individuele betekenisgeving.
De filosofische stroming van het sociaal-constructionisme in de jaren 90 van de vorige eeuw was van grote
invloed op de sociale wetenschappen in het algemeen en ook op de systemische praktijk. Het uitgangspunt in
deze theorie is dat ieder idee, iedere uiting, iedere actie ingebed is in sociale context en dat alle realiteit in die
zin te zien is als geconstrueerd. Er staat niet één waarheid, er zijn vele waarheden afhankelijk van de ingang die
men neemt.
Er kwam ook veel aandacht voor diversiteit, voor gender en machtsverschillen en de zogeheten dominante
discoursen: opvattingen die op een gegeven moment in de maatschappij overheersen en zo dominant zijn dat
ze andere mogelijke interpretaties als het ware wegdrukken.
Denken en doen In de systeemtheoretische hulpverlening bestaan verschillende benaderingen. Zo kan men
systemische benaderingen onderscheiden waarbij de nadruk ligt op communicatie tussen familieleden, op hun
onderling gedragingen, op de structurele kant en de organisatie van het gezinssysteem of op de ontwikkeling
van de familie in de tijd. Maar er zijn ook benaderingen die zich met name richten op de toekomst, op de wijze
waarop verhalen hun werking doen, op de ervaringen van familieleden of op gender, cultuur en etniciteit.
Systeemtheoretische uitgangspunten
Context is essentieel à Zonder context hebben woorden en daden geen enkele betekenis zei
Gregory Bateson. Context is daarmee een essentieel, maar ook een heel ruim begrip. Theoretisch
geformuleerd: iedere context creëert een andere betekenis. In iedere handeling en in elke interactie
resoneren vele contexten mee: maatschappelijke contexten zoals cultuur, klasse, etniciteit, seksuele
identiteit en religie, maar ook familiale contexten zoals het gezin van oorsprong of de huidige
leefsituatie. Een systeemtheoretisch georiënteerde hulpverlener zet die contexten op de voorgrond
waarvan ze hoopt deze de cliënt zullen helpen op een andere manier naar hun problemen te kijken.
Een manier waarbij ze zichzelf of anderen minder als de enige oorzaak van de problemen zien. Een
manier die ruimte laat voor verschillende invloeden en dus ook meerdere aangrijpingspunten voor
verandering. Dit wordt ook wel contextualiseren genoemd.
Denken in samenhangen à systemische hulpverleners denken in verbanden en wisselwerkingen. Zij
vertrekken daarbij van het idee dat uitingen, gedrag en relaties gekenmerkt worden door
wederkerigheid, door circulaire beïnvloedingpatronen. In een dergelijke circulaire beschrijving zijn
oorzaak en gevolg niet te onderscheiden. Circulariteit vormt een belangrijk principe waarin
systeemtherapie en systemische hulpverlening zich onderscheiden van andere benaderingen in de
hulpverlening. Systeemtheoretische hulpverleners proberen denken in oorzaak- en gevolgrelaties te
vermijden. Dit noemen ze ook wel lineaire causaliteit. Dit soort circulaire patronen zijn kenmerkend
voor levende systemen. Levende systemen zoals mensen, gezinnen, samenlevingen zijn nooit gesloten
maar altijd open. Open systemen hebben geen vastomlijnde grenzen, zijn veranderlijk en staan in
complexe relatie met de buitenwereld. Circulariteit valt samen met het begrip equifinaliteit. Ook dit
is in de systeemtheorie een belangrijk uitgangspunt. Equifinaliteit wil zeggen dat er verschillende
oorzaken kunnen leiden tot eenzelfde eindresultaat. Doelen en eindsituaties kunnen op vele wijzen
bereikt worden.
Verschil tussen intentie en effect à pragmatische aspecten zijn waarneembare effecten van
verbale en non-verbale communicatie. Er wordt onderscheid gemaakt tussen bedoelingen en effecten.
Mensen kunnen datgene wat tussen hen en anderen gebeurt niet bepalen of controleren. Ongeacht
wat mensen denken, vinden, voelen of bedoelen, de effecten van communicatie hebben ze niet in de
hand. Dit geldt voor zowel verbale als non-verbale communicatie. Dit speelt ook in de hulpverlening.
Een erkennende of constructieve opmerking van de hulpverlener kan voor de ene erkennend zijn maar
voor de ander als een belediging worden opgevat.
Gericht op feedback à letten op effecten hangt nauw samen met de systemische notie
recursiviteit. Dit betekent dat gedrag altijd informatie geeft en weer nieuw gedrag uitlokt. Deze
terugkoppelingsprocessen, oftewel feedbackprocessen, spelen voortdurend in alle menselijke
interacties. Deze doorgaande actie-reactiecirkel wordt de feedbackloop of terugkoppelingslus
genoemd.
Het belang van relatie en interactie à communicatie ging en gaat over zowel verbale als non-
verbale uitingen. In communicatietheorieën werden interactieketens en patronen tussen mensen
beschreven. De systemische hulpverlening gaat vandaag de dag nog altijd over interacties en relaties.
Het uitgangspunt is dat het functioneren van mensen begrepen kan worden door wat zich tussen
mensen afspeelt. De blik is niet intrapsychische maar interpersoonlijk gericht: het gedrag van mensen,
hun emoties en hun betekenisgeving ontwikkelt zich in relaties. Het wordt zo een cirkel zonder begin of
einde. Iedereen heeft daarbij een aandeel, maar is niet de oorzaak. Dit is een vicieuze cirkel. Deze
vicieuze cirkel wordt in stand gehouden door wat men noemt interpunctie.
Verhalen doen ertoe à naast de interacties kreeg men oog voor individuele betekenissen en voor
verhalen oftewel narratieven van mensen. De mens als verhaal. Mensen begrijpen zichzelf en de
wereld in de vorm van verhalen over zichzelf en elkaar, en zij wordt beïnvloed door kleine en grote
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller skyedemunck. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $11.39. You're not tied to anything after your purchase.
