STRAFFEN; EEN PENOLOGISCH PERSPECTIEF
Hoofdstuk 1: Een penologisch perspectief op bestraffing ......................................................................................................................................................... 6
1. Penologie als wetenschap.................................................................................................................................................................................................... 6
1.1 Penaliteit ................................................................................................................................................................................................................... 6
1.2 Multidisciplinaire benadering ................................................................................................................................................................................... 6
1.3 Onze benadering: kritische penologie ....................................................................................................................................................................... 6
2. Bestraffing ........................................................................................................................................................................................................................... 6
Hoofdstuk 2: Doelstellingen van de straf – penologische discussie ........................................................................................................................................... 7
3. Complexiteit van de doelstellingen van een straf ................................................................................................................................................................ 7
4. Instrumentele doelstellingen ............................................................................................................................................................................................... 7
1.4 Retributivisme ........................................................................................................................................................................................................... 7
1.5 Utilitarisme of consequentialisme ............................................................................................................................................................................ 7
1.6 Herstelbenadering .................................................................................................................................................................................................... 8
1.7 Verenigingstheorie en hybride modellen .................................................................................................................................................................. 8
5. Intrinsieke doelstellingen ..................................................................................................................................................................................................... 8
6. Organisationele doelstellingen ............................................................................................................................................................................................ 8
7. Conflicterend karakter van de doelstellingen ...................................................................................................................................................................... 9
1.8 Conflicten tussen instrumentele doelstellingen ........................................................................................................................................................ 9
1.9 Conflicten tussen intrinsieke doelstellingen.............................................................................................................................................................. 9
1.10 Conflicten binnen organisatorische doelstellingen ................................................................................................................................................. 10
1.11 Conflicten tussen instrumentele en intrinsieke doelstellingen ............................................................................................................................... 10
1.12 Conflict tussen organisationele en instrumentele en intrinsieke doelstellingen ..................................................................................................... 10
Hoofdstuk 3: Maatschappelijke aspecten van de penaliteit .................................................................................................................................................... 10
1. Bestraffing gaat om meer dan bestrijden van criminaliteit ................................................................................................................................................ 10
2. Durkheims expressief perspectief ...................................................................................................................................................................................... 11
3. De penaliteit als onderdrukkende & uitsluitende praktijk: het marxistisch sociaaleconomisch perspectief ..................................................................... 11
4. Webers rationaliteitsperspectief ....................................................................................................................................................................................... 12
5. Foucaults disciplineringsperspectief .................................................................................................................................................................................. 12
6. Maatschappelijke civilisatie en bestraffing: Elias’ psychosociaal perspectief .................................................................................................................... 12
7. Conclusie. De penaliteit als sociaal instituut ...................................................................................................................................................................... 13
Hoofdstuk 4: Bestraffing als maatschappelijke constructie .................................................................................................................................................... 13
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 13
2. Mechanismen achter stijgende gevangenispopulaties vanaf de jaren ‘80 ......................................................................................................................... 13
2.1 Externe factoren: demografische en economische ontwikkelingen - en beleid ...................................................................................................... 13
2.2 Criminaliteit en beleid ............................................................................................................................................................................................. 14
2.3 Interne factoren: het strafrechtelijk systeem – en beleid ....................................................................................................................................... 14
2.4 Intermediaire factoren: publieke opinie, politiek en media .................................................................................................................................... 14
3. Macro-sociale verklaringen en vergelijkende penologie: de controverse over het belang van politieke besluitvorming ............................................ 14
3.1 Macro-sociale verklaringen – en beleid .................................................................................................................................................................. 14
3.2 Vergelijkende penologie – en beleid ....................................................................................................................................................................... 15
4. Legitimiteit van een mild strafrechtelijk beleid – het belang van waarden .................................................................................................................. 15
4.1 Het begrip ‘legitimiteit’ ........................................................................................................................................................................................... 15
4.2 Gedeelde waarden rond criminaliteit en bestraffing .............................................................................................................................................. 15
1
,Hoofdstuk 5: het belgische beleid ten aanzien van de gevangenisstraf en haar alternatieven ................................................................................................. 16
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 16
2. Cellulair gevangenissysteem vanaf 1830 ........................................................................................................................................................................... 16
2.1 Situatie in 1830 ....................................................................................................................................................................................................... 16
2.2 Edouard Ducpétiaux: grondlegger van het Belgische gevangeniswezen (1830-1861) ............................................................................................ 16
2.3 Invoering van de voorwaardelijke invrijheidsstelling (1888) ................................................................................................................................... 16
3. Het interbellum: positivisme en penitentiaire antropologie .............................................................................................................................................. 17
3.1 Uitgangspunt........................................................................................................................................................................................................... 17
3.2 Kritieken op de korte gevangenisstraf .................................................................................................................................................................... 17
3.3 De Penitentiair Antropologische Dienst .................................................................................................................................................................. 17
3.4 Conflicterende mensbeelden in de praktijk ............................................................................................................................................................ 17
4. Na WOII: individualisering en resocialisering – discours en praktijk (1945-1980).............................................................................................................. 17
4.1 Opkomst van het gemeenschapsregime (1945-1965)............................................................................................................................................. 17
4.2 Resocialiseringsbeweging (1960-1970) ................................................................................................................................................................... 18
4.3 Liberalisering en modernisering van het Belgische gevangenisregime (1970-1980) ............................................................................................... 18
4.4 Penitentiaire beroering in de jaren 1970 ................................................................................................................................................................ 18
Hoofdstuk 6: Overzicht van de Straffen ................................................................................................................................................................................. 19
1. Juridische indeling van straffen ......................................................................................................................................................................................... 19
2.1 Hoofdstraffen.......................................................................................................................................................................................................... 19
2.2 Subsidiaire of bijkomende straffen ......................................................................................................................................................................... 19
2.3 Vervangende straffen ............................................................................................................................................................................................. 19
2. Gemeenschapsgerichte straffen ........................................................................................................................................................................................ 19
4.1 Eerste generatie alternatieven ................................................................................................................................................................................ 19
4.2 Tweede generatie gemeenschapsgerichte straffen: de autonome straffen............................................................................................................ 19
Hoofdstuk 7: Over ezels en stenen. Enkele observaties over recidive ..................................................................................................................................... 20
1. Wat is recidive? ................................................................................................................................................................................................................. 20
2.1 Etymologie van recidive .......................................................................................................................................................................................... 20
2.2 Wettelijke herhaling................................................................................................................................................................................................ 20
2.3 Sociaalwetenschappelijke benadering van recidive ................................................................................................................................................ 20
2. Waarom meten we recidive? De doelen van recidive(onderzoek) .................................................................................................................................... 20
3. Wat weten over recidive in België ..................................................................................................................................................................................... 20
Hoofdstuk 9: Internering in België ......................................................................................................................................................................................... 21
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 21
2. De interneringsmaatregel in België: een historische overzicht .......................................................................................................................................... 21
2.1 De Wet van 9 april 1930 en De Wet van 1 juli 1964 ter bescherming van de maatschappij als product van het sociaal en nieuw sociaal verweer 21
3. De Wet van 21 april 2007 betreffende de internering van personen met een geestesstoornis ........................................................................................ 22
4. De internering vandaag: de Wet van 5 mei 2014 betreffende de internering van personen ............................................................................................. 22
4.1 Belangrijkste krachtlijnen ........................................................................................................................................................................................ 22
2
,Hoofdstuk 10: De doodstraf en de levenslange gevangenisstraf ............................................................................................................................................. 23
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 23
2. De doodstraf wereldwijd ................................................................................................................................................................................................... 23
2.1 Retentionisme, gedeeltelijk abolitionisme, abolitionisme in de praktijk en volledig abolitionisme ........................................................................ 23
2.2 De doodstraf in Europa ........................................................................................................................................................................................... 23
3. De doodstraf in de VS ........................................................................................................................................................................................................ 24
3.1 Mogelijke verklaringen voor de retentionistische houding: A Puzzling Social Fact ................................................................................................. 24
3.2 Het Amerikaanse Hooggerechtshof (‘US Supreme Court’) ...................................................................................................................................... 24
3.3 De publieke opinie over de doodstraf ..................................................................................................................................................................... 24
4. Rechtvaardigingsgronden voor de doodstraf: pro en contra ............................................................................................................................................. 25
4.1 Vergelding ............................................................................................................................................................................................................... 25
4.2 Afschrikking............................................................................................................................................................................................................. 25
4.3 Neutralisatie (vermijden van recidive), kosten en de slachtoffers .......................................................................................................................... 25
4.4 Discriminatie in de oplegging van de doodstraf ...................................................................................................................................................... 25
5. De levenslange gevangenisstraf: een mensrechtelijk alternatief? ..................................................................................................................................... 25
5.1 Cijfers in België: afwijken van de Europese trend ................................................................................................................................................... 25
5.2 De verschillende procedures van de levenslange gevangenisstraf in Europa ......................................................................................................... 25
5.3 De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens .................................................................................................................... 25
Hoofdstuk 11: gevangeniscapaciteit, gevangenisbevolking en -personeel: kwantitatieve evoluties ........................................................................................ 26
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 26
2. Databronnen...................................................................................................................................................................................................................... 26
2.1 Belgische officiële bronnen ..................................................................................................................................................................................... 26
2.2 Bronnen op internationaal/Europees niveau .......................................................................................................................................................... 26
3. Penitentiaire infrastructuur ............................................................................................................................................................................................... 26
3.1 Centrale diensten .................................................................................................................................................................................................... 26
3.2 Penitentiaire inrichtingen ....................................................................................................................................................................................... 26
4. Gevangenispopulaties........................................................................................................................................................................................................ 27
4.1 Detentieparameters ................................................................................................................................................................................................ 27
Hoofdstuk 12: psychosociale gevolgen van vrijheidsberoving voor gedetineerden ................................................................................................................. 27
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 27
2. De gevangenis als microsociale structuur .......................................................................................................................................................................... 27
2.1 Gevangenis als ‘totale institutie’ ............................................................................................................................................................................. 27
2.2 Gevangenis als machtssysteem ............................................................................................................................................................................... 28
2.3 Bespreking: actualiteitswaarde van de concepten ‘totale institutie’ en ‘machtssysteem’ ...................................................................................... 28
3. Psychosociale gevolgen van detentie ................................................................................................................................................................................ 29
3.1 Van deprivatiemodel naar importatiemodel naar een geïntegreerd model ........................................................................................................... 29
3.2 Psychosociale gevolgen naargelang de kenmerken van de gedetineerden en de detentie .................................................................................... 29
3.3 “New pains of imprisonment”................................................................................................................................................................................. 30
3.4 Crisisgedragingen .................................................................................................................................................................................................... 30
3.5 Bij de invrijheidsstelling .......................................................................................................................................................................................... 30
Hoofdstuk 14: Internationale standaarden en monitoring ..................................................................................................................................................... 31
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 31
2. Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) ............................................................................................................................................... 31
3. Internationale Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (1966)....................................................................................................................... 31
3.1 Rechten en waarborgen .......................................................................................................................................................................................... 31
3
, 3.2 Strafuitvoering ........................................................................................................................................................................................................ 31
3.3 Controle .................................................................................................................................................................................................................. 31
4. UN Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman of Degrading Treatment of Punishment (1984) .................................................................... 32
4.1 Definitie .................................................................................................................................................................................................................. 32
4.2 Doel......................................................................................................................................................................................................................... 32
4.3 Middelen ................................................................................................................................................................................................................. 32
4.4 Het ‘Subcommittee fort he Prevention of Torture and other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment’ ....................................... 32
5. Standard Minimum Rules on the Treatment of Prisoners (1955) – Mandela Rules ........................................................................................................... 33
5.1 De UN Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners (1955) ............................................................................................................... 33
5.2 Nelson Mandela Rules (2015) ................................................................................................................................................................................. 33
6. Andere richtlijnen .............................................................................................................................................................................................................. 33
Hoofdstuk 15: EUROPESE STANDAARDEN EN MONITORING .................................................................................................................................................. 34
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 34
2. Tweemaal Europa: de Raad van Europa en de Europese Unie........................................................................................................................................... 34
2.1 Raad van Europa ..................................................................................................................................................................................................... 34
2.2 Europese Unie ......................................................................................................................................................................................................... 35
3. Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) ................................................................................................................................................. 35
3.1 Inhoud..................................................................................................................................................................................................................... 36
3.2 Werking................................................................................................................................................................................................................... 36
3.3 Procedure ............................................................................................................................................................................................................... 36
3.4 Verbod op foltering of onmenselijke of vernederende bestraffing of behandeling (art. 3 EVRM) .......................................................................... 36
3.5 Recht op bescherming van het leven (art. 2 EVRM) ................................................................................................................................................ 37
4. Andere bepalingen ............................................................................................................................................................................................................ 37
4.1 Verbod op slavernij en dwangarbeid (art. 4 EVRM) ................................................................................................................................................ 37
4.2 Recht op persoonlijke vrijheid en veiligheid (art. 5 EVRM) ..................................................................................................................................... 37
4.3 Relatieve rechten en vrijheden (art. 8 – II EVRM) ................................................................................................................................................... 37
4.4 Gevolgen van een veroordeling .............................................................................................................................................................................. 38
5. Europees Verdrag ter preventie van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing (1987) ....................................................... 38
5.1 Doel......................................................................................................................................................................................................................... 38
5.2 Bevoegdheden van het CPT .................................................................................................................................................................................... 38
5.3 Werking van het CPT ............................................................................................................................................................................................... 38
5.4 De bezoeken ........................................................................................................................................................................................................... 38
5.5 Methodologie ......................................................................................................................................................................................................... 39
5.6 De CPT-standaarden ............................................................................................................................................................................................... 39
Hoofdstuk 16: de interne rechtspositie van gedetineerden .................................................................................................................................................... 39
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 39
2. Achtergrond ....................................................................................................................................................................................................................... 39
2.1 Maatschappelijke protestbewegingen .................................................................................................................................................................... 39
2.2 België: een gebrekkige rechtspositie van gedetineerden ........................................................................................................................................ 40
3. Basiswet – Fundamentele beginselen ................................................................................................................................................................................ 40
3.1 Juridische basisbeginselen ...................................................................................................................................................................................... 40
3.2 Penologische basisbeginselen ................................................................................................................................................................................. 41
3.3 Basiswet – gevangenisregime ................................................................................................................................................................................. 42
3.4 Basiswet – orde en veiligheid .................................................................................................................................................................................. 42
3.5 Basiswet – toezicht op de gevangenissen ............................................................................................................................................................... 43
4
,Hoofdstuk 27: Van binnen naar buiten. De externe rechtspositie van veroordeelde gedetineerden ....................................................................................... 44
1. Inleiding ............................................................................................................................................................................................................................. 44
2. Beknopt historisch overzicht.............................................................................................................................................................................................. 44
2.1 De fameuze wet Lejeune......................................................................................................................................................................................... 44
2.2 Kritieken stapelen zich op ....................................................................................................................................................................................... 44
2.3 De hete zomer van 1996 ......................................................................................................................................................................................... 45
2.4 De Commissies Voorwaardelijke Invrijheidsstelling als overgangsregeling ............................................................................................................. 45
3. De Wetten op de externe rechtspositie en de oprichting van de strafuitvoeringsrechtbanken ........................................................................................ 45
3.1 Twee basisprincipes ................................................................................................................................................................................................ 46
3.2 Beslissingsbevoegdheid van de minister van Justitie .............................................................................................................................................. 46
4. Straftotaal van meer dan 3 jaar: beslissingsbevoegdheid van de strafuitvoeringsrechtbank ............................................................................................ 47
4.1 Definiëring .............................................................................................................................................................................................................. 47
4.2 Tijdsvoorwaarden ................................................................................................................................................................................................... 47
4.3 Tegenaanwijzingen ................................................................................................................................................................................................. 48
4.4 De bevoegdheid, samenstelling en procedure voor de strafuitvoeringsrechtbank ................................................................................................. 48
4.5 De terbeschikkingstelling van de strafuitvoeringsrechtbanken............................................................................................................................... 49
5. Straftotaal tot 3 jaar: de strafuitvoeringsrechters of de ministers? Wie is er bevoegd? .................................................................................................... 49
5.1 De voorlopige invrijheidsstelling ............................................................................................................................................................................. 50
5.2 Het justitieplan van minister Geens, het Masterplan III en het aangekondigde Wetboek van Strafuitvoering ....................................................... 50
5
, HOOFDSTUK 1: EEN PENOLOGISCH PERSPECTIEF OP BESTRAFFING
1. PENOLOGIE ALS WETENSCHAP
“Penologie”
= ‘poena’ (straf) & ‘logia’ (de studie van)
= de wetenschappelijk studie van de bestraffing van normovertredend gedrag
Vroeger; penologie betrekking op pogingen om gevangenissen te reformeren of om hun correctieve effectiviteit te vergroten. + het droeg een
dualiteit in zich tussen enerzijds humanistische of religieus geïnspireerde hervormers en anderzijds degenen die eerder instrumenteel gefocust
waren op het verfijnen van technieken van gedragscontrole.
In de wetenschappelijke literatuur; vooral de studie van de effectiviteit van straffen en werd het beperkt tot de studie van de gevangenisstraf en
vrijheidsberovende maatregelen. = “een soort administratieve of gouvernementele criminologie” + beperking tot “gevangenisonderzoek”.
Sinds midden 20ste eeuw: penologie betrekking op elke vorm van systematisch onderzoek naar de kenmerken van penale systemen, inclusief
ethische implicaties van het opleggen van straffen en, in een meer radicale vorm, naar argumenten voor de afschaffing van de gevangenissen.
1.1 PENALITEIT
= het verwijst niet alleen naar de instituties en actoren die het penale systeem vormen, maar ook naar de economische, politieke, intellectuele en
culturele condities ervan.
Zie definitie Garland;
Deze definitie wijst op de interne complexiteit en werking van het penale systeem en onderstreept het belang van culturele elementen,
zoals het vertoog van penale actoren, symbolen, hun ideeën over straf, de relaties tussen penale actoren en justitiabelen en het geheel
van wetten, politieken, praktijken en materiële – architecturale aspecten van de bestraffingspraktijk. De sociale studie van de penaliteit
heeft ook aandacht voor de relatie tussen de bestraffing en de sociaal-economische en politie organisatie van de SL.
Met het begrip “penality” wil men verschil maken met traditionele, normatieve penale theorie en conventionele penologie;
- Normatieve vooral gericht op discussie van de doelstellingen van penale acties (morele implicaties, coherentie)
- Conventionele vooral gericht op hervormen van penale instituties en verbeteren effectiviteit van straffen
“Penality” een poging om penologische kwesties in hun historische context te schetsen en te situeren in termen van hun sociologische
en politieke condities.
1.2 MULTIDISCIPLINAIRE BENADERING
Penologie is als studie van de penaliteit een domein waar recht, sociologie, ethiek, politieke wetenschappen, economie, filosofie, geschiedenis,
psychologie, psychiatrie en antropologie elkaar ontmoeten.
Volgens Sparks (2001) verwijst penologie naar het gebruik van klinische, manageriele of sociaalwetenschappelijke methoden of expertise voor de
studie en evaluatie van de werking van penale instituties, en meer bepaald gevangenissen. De 20ste-eeuwse penologie heeft volgens hem 2
belangrijke focussen:
- De studie van de variaties in straftoemeting en van penale regimes
- De systematische studie van de penale instituties (nl. sociale organisatie, routines en karakteristieke relaties, …)
1.3 ONZE BENADERING: KRITISCHE PENOLOGIE
Nadruk in dit boek op sociale processen achter penaliteit. Daarnaast vertrekken vanuit een ‘kritisch penologisch’ uitgangspunt, d.w.z. een
penologie die het heden tracht te begrijpen teneinde te streven naar een betere en meer rechtvaardige toekomst, die de relaties bestudeert
tussen haar studieobjecten en allerlei soorten ongelijkheden: sociaal, economisch, politiek, structureel, of op het niveau van micro machtsrelaties.
2. BESTRAFFING
Bovenvermelde definitie van penaliteit verwijst naar ‘penal sanctions’ – strafrechtelijke sancties of ‘straffen’. Het Belgische strafrecht geeft
evenwel geen definitie van wat ‘straf’ nu juist inhoudt. Daarom wordt dikwijls verwezen naar de interpretatie door het Hof van Cassatie van straf
als ‘een leed (dus steeds negatief) opgelegd door een rechtbank (dus officiële instantie) als sanctie op een misdrijf (strafbare daad)’.
Niet alle strafrechtelijke sancties beogen leed op te leggen + doet vragen rijzen over welk leed bedoeld wordt.
Sancties na een strafbare daad worden ook steeds meer door andere instanties dan een rechtbank opgelegd, bv. OM, administratieve
instanties (bv. milieucriminaliteit) of gemeenten (bv. GAS-boetes).
Deze sancties geen straffen noemen, alhoewel ze er wel alle kenmerken van hebben = “mystification du language”
Juridisch wordt er een onderscheid gemaakt tussen “straf” en “maatregel”: een straf voor toerekeningsvatbare personen, een maatregel aan niet-
toerekeningsvatbare personen. De internering is een veiligheidsmaatregel ter bescherming van de maatschappij tegen personen die strafbare
feiten hebben gepleegd maar door een geestesstoornis strafrechtelijk niet aansprakelijk gesteld kunnen worden. Deze maatregel is juridisch gezien
geen straf.
6
,Het strafrecht als publiek recht wordt gekenmerkt door het feit dat de strafrechtelijke procedure verloopt tussen de overheid en de verdachte.
Het slachtoffer komt hier niet in tussen, tenzij als burgerlijke partij voor haar burgerlijke belangen.
Deze verschillende elementen maken dat ook juridisch het ruimere begrip ‘sancties’ steeds meer wordt gebruikt, omschreven als “Door het
recht geregelde (althans toegelaten, of geboden) reacties op – dan wel van rechtswege intredende gevolgen van – onrechtmatig gedrag, voor
zover daardoor de overtreder in zijn belangen wordt getroffen. Hierbij worden 4 elementen onderscheiden:
Gevolgen voor de dader wegens zijn onrechtmatig of nalatig handelen
Een reactie daarop of ene van rechtswege intredend gevolg erop
Door het recht geregeld
En die de dader raken in zijn belangen
HOOFDSTUK 2: DOELSTELLINGEN VAN DE STRAF – PENOLOGISCHE DISCUSSIE
3. COMPLEXITEIT VAN DE DOELSTELLINGEN VAN EEN STRAF
Strafrechtstheoretisch verwijzen de doelstellingen van de straf naar doeleinden die officieel in het penale discours vermeld en nageleefd worden.
Denkers maakt hierin een belangrijk onderscheid die drie types van doelstelling beschrijft;
- Instrumentele doelstellingen
Hoofddoel = bekomen van normconform gedrag bij de burger via bestraffing van misdrijven
Bestraffing = instrument voor verwezelijken van doel, nl. beheersen/beperken criminaliteit en ordenen van SL
= “policing society”
- Intrinsieke doelstellingen
Hoofddoel = burgers beschermen tegen macht en mogelijke machtsmisbruik van de overheid
Rechtsbeschermende functie van het strafrecht staat centraal.
= “policing the police”
- Organisatorische doelstellingen
Bestraffing grijpt plaats binnen het strafrechtelijke apparaat, een organisatorische context die mee bepaalt wat mogelijk is (bv. budget,
personeel). Deze organisatorische context bepaalt mee hoe de andere doelstellingen kunnen nagestreefd worden.
4. INSTRUMENTELE DOELSTELLINGEN
Deze hebben voornamelijk betrekking op de straf zelf en het nut en de reden waarom straffen noodzakelijk worden geacht. Daarom zij
instrumentele doelstellingen onlosmakelijk verbonden met de straftheorieën die hieromtrent ontwikkeld zijn.
1.4 RETRIBUTIVISME
= afgeleid van ‘retribution’ = vergelding. + onderscheid gemaakt tussen metafysische vergelding en empirische vergelding.
Metafysische vergelding
Hier wordt een misdrijf beschouwd als een schending van een superieure orde – een absolute goddelijke of juridische orde. Elke misdrijf
moet daarom vergolden worden. Dit staat los van enig nutsidee of utilitarisme. De straf in deze moet altijd leed inhouden en moet altijd
opgelegd worden, zonder uitzondering. De straftoemeting moet consistent zijn, er zijn geen afwijkingen toegestaan, en er geldt dus
geen individualisering van de straf. De straf is ook onherroepelijk. Daarnaast moet de straf altijd proportioneel zijn aan het misdrijf.
Empirische vergelding
Dit verwijst naar de concrete gevoelens die in de maatschappij aanwezig zijn. De straf is een georganiseerde uitlaat van emoties die door
het plegen van het misdrijf teweeggebracht worden. De burgers mogen het recht niet in eigen handen nemen. De straf wordt tevens
verdedigd als middel om het slachtoffer schadeloos te stellen. De bestraffing van de dader zou dan een erkenning van het slachtoffer
inhouden.
Straf kan ook een middel zijn om tegemoet te komen aan de wraakgevoelens van het publiek.
Anthony Bottoms; “populist punitiveness” = het toenemende fenomeen waarbij politici in verscheidene strafrechtsystemen uit
eigenbelang inspelen op wat zij een bij het publiek veralgemeende punitieve houding ten aanzien van criminaliteit veronderstellen te
zijn. Dit soort ‘penal populism’ stelt electoraal gewin voor de politicus door een punitief beleid boven de reële doelmatigheid ervan.
Just desert-theorie; centraal staan de ernst van de daad en de schuld van de dader, maar als waarborgen voor proportionaliteit.
1.5 UTILITARISME OF CONSEQUENTIALISME
Utilitarisme koppelt bestraffing aan het bereiken van een nuttig effect in de toekomst, met name preventie van toekomstig delinquent gedrag.
We maken een onderscheid in algemene of generale en speciale preventie.
7
, Algemene of generale preventie
Dit betreft het voorkomen van misdrijven bij potentiële delinquenten door het feit dat het publiek weet dat misdrijven gesanctioneerd
worden. Het verondersteld op vier wijzen te werken:
Door normering: sanctie bevestigd het bestaan van de norm
Door afschrikking: zware misdrijven worden met zware straffen gesanctioneerd
Door onschadelijk maken: van potentiële delinquenten bv. bendeleider opsluiten
Door vredemaking, pacificatie: de vrede in de SL wordt hersteld door mensen die zich aan normen houden te belonen
Speciale preventie
Dit betreft het vermijden van recidive bij reeds gekende delinquenten. Ook hier worden verschillende mechanismen verondersteld:
Door afschrikking: van de delinquent zelf bv. door lijfstraffen of vrijheidsberoving
Door onschadelijkmaking: directe bescherming van de maatschappij bv. gevangenis of doodstraf
Door verbetering van de delinquent: bv. godsdienstoefeningen, maatschappelijke begeleiding, herstel, …
Resocialisering wordt soms apart vermeld als doelstelling, maar is eigen specifieke vorm van speciale preventie door verbetering van de
dader. Speciale preventie vertrekt vaak vanuit een consensusperspectief: de delinquent moet zich aanpassen aan de maatschappij. (zie
ook re-integratie, re-habilitatie).
1.6 HERSTELBENADERING
In deze benadering wordt een misdrijf in de eerste plaats als een zaak tussen dader en slachtoffer beschouwd. Herstel verwijst naar een
conflictoplossing tussen dader en slachtoffer, waar bij het slachtoffer erkend wordt als direct betrokken partij en de dader verantwoordelijkheid
neemt door het herstellen van de geleden schade.
Volgens Christie & Hulsman is het vergeldende en repressieve strafrecht contraproductief voor zowel slachtoffer, dader als samenleving.
Inspiratie voor een ‘herstelrecht’ werd gezocht in conflicthandelingen in traditionele samenlevingen, waarbij dader en slachtoffer centraal staan
in het zoeken naar een oplossing. => “reïntegrative shaming”
= houdt de erkenning in dat de persoon meer is dan de gepleegde daad. Deze schaamte is niet stigmatiserend zoals in klassieke straffen,
maar re-integrerend, d.w.z. dat op het einde van de procedure de dader terug opgenomen wordt in de maatschappij als een volwaardig
lid.
De focus ligt dus op conflictoplossing tussen slachtoffer, dader én samenleving door het maximaal herstel van de opgelopen
individuele, relationele en maatschappelijke schade als gevolg van een misdrijf.
1.7 VERENIGINGSTHEORIE EN HYBRIDE MODELLEN
In de praktijk van de bestraffing worden doorgaans meerdere doelstellingen nagestreefd. De vergelding blijft de rechtsgrond voor straffen: zonder
misdrijf of schuld mag er niet gestraft worden. Maar de bestraffing is ook gericht op de toekomst: zowel vergelding als beveiliging van de
maatschappij en gedragsbeïnvloeding van alle burgers en van de overtreders wordt nagestreefd.
De inzichten in de voor- en nadelen van bovenvermelde stromingen hebben ook tot hybride modellen geleid, zoals ‘neo-rehabilitationisme’.
5. INTRINSIEKE DOELSTELLINGEN
Deze verwijzen naar de rechtsbeschermende functie van het strafrecht en strafprocesrecht. Hier ligt de nadruk niet zozeer op de doelstellingen
van de straf zelf, maar wel van het strafrecht en het strafuitvoeringsrecht. In het strafrechtssysteem wordt immers aan people processing gedaan.
Dit heeft bijzondere gevolgen: de nadruk wordt gelegd op intrinsieke waarden die aanwezig zijn in de maatschappij over hoe men met mensen
mag omgaan.
Het klassieke strafrecht is ontstaan als reactie tegen het Ancien Régime, tegen de willekeur van de overheid en hecht veel belang aan deze
beschermende functie van het strafrecht: legaliteitsbeginsel; proportionaliteit; niet-retroactiviteit van de strafwet. De essentie van het moderne
strafrecht is dat dit slecht op bepaalde voorwaarden kan gebeuren. Het strafrecht beschermt de burgers tegen de willekeur van de overheid.
(rechtbeschermende due process-model)
6. ORGANISATIONELE DOELSTELLINGEN
Deze hebben betrekking op de institutionele context waarin de bestraffing plaats vindt. Deze context bepaalt mee hoe de instrumentele en
intrinsieke doelstellingen kunnen worden nagestreefd.
8
, Mensen:
Het strafprocesrecht bestaat uit mensen met eigen overtuigingen, voorkeuren, belangen, … Dit houdt het risico van mogelijke goal
displacement in, d.w.z. een verschuiving van doelstellingen: de eigen belangen gaan primeren boven de doelstellingen die door de
organisatie nagestreefd worden.
De uitvoerders van een strafrechtelijk beleid kunnen ook andere doelstellingen nastreven (real goals) dan de officiële doelstellingen die
door de wetgever worden aangegeven (stated goals).
Materiële middelen:
= verwijzen naar de beschikbare financiële middelen, personeel, apparatuur, e.d.m.
Regels en voorschriften:
Interne reglementen betreffende de hiërarchie, de communicatiewijzen, de besluitvorming in een organisatie kunnen belangrijk zijn
voor de standaardisering van de besluitvorming en de gelijkberechtiging. Ze kunnen evenwel ook nadelen hebben wanneer ze tot
verstarring leiden, waarbij de voorschriften belangrijker zijn dan het doel.
Aanwezigheid van een buitenwacht:
Het strafrechtelijk systeem is afhankelijk van de begroting die door politici beslist wordt en dus ook van de belastingbetaler om aan
voldoende infrastructuur en middelen. De betrokkenheid van het publiek is op bepaalde aspecten van het strafrechtsapparaat soms
zeer groot en emotioneel. (bv. witte mars bij Dutroux “sociale amnesie”)
Door de toegenomen aandacht voor criminaliteit moet een legitiem strafrechtelijk en penitentiair beleid rekening houden met de
emotionele gevoelens die criminaliteit en bestraffing oproepen. (zie ook “”populist punitiveness”)
7. CONFLICTEREND KARAKTER VAN DE DOELSTELLINGEN
= kunnen bestaat binnen eenzelfde categorie van doelstellingen of tussen verschillende categorieën.
1.8 CONFLICTEN TUSSEN INSTRUMENTELE DOELSTELLINGEN
a) Metafysische vergelding a) Speciale of generale preventie
Alle misdrijven moeten gestraft worden. Generale preventie wil criminaliteit voorkomen bij potentiële delinquenten.
Men moet proportioneel straffen. Vanuit de speciale preventie tracht men rekening te houden met individuele
Men moet onherroepelijk straffen. persoonlijke omstandigheden: straffen zijn dan niet voor iedereen dezelfde.
Gelijke straffen voor gelijke misdrijven.
Er mag geen vervroegde vrijheid plaatsvinden. Vanuit de speciale preventie is een voorwaardelijke invrijheidsstelling
dikwijls beter.
b) Generale preventie b) Speciale preventie
De negatieve gevolgen moeten zwaar zijn en dit ter afschrikking De gevolgen moeten juist beperkt worden: mogen niet te zwaar zijn om
(vooruitzicht een strafblad te hebben en geen werk meer te recidive te vermijden en te beletten dat de re-integratie van de persoon in
zullen hebben). vooral strenge straffen opleggen, alhoewel het gedrang komt.
onderzoek hierover geen duidelijkheid geeft.
1.9 CONFLICTEN TUSSEN INTRINSIEKE DOELSTELLINGEN
a) Juridische procedure a) Humaan-ethische waarden in de SL
Vinden van de waarheid. Rechten van de verdediging: stellen limieten. Hoever mag men gaan in het
Enerzijds wil men geen onschuldigen veroordelen en moet de vinden van de waarheid (bv. geen foltering bij ondervraging, recht op
schuld bewezen zijn alvorens tot een veroordeling over te gaan. bijstand van een advocaat).
anderzijds wil men willekeur vermijden en zijn er
rechtsbeschermende procedures. De verdachte zal zo goed
mogelijk zijn onschuld trachten te bewijzen, zodat het vinden
van de waarheid wel bemoeilijkt wordt.
b) Recht op inzake in het dossier Te schokkende elementen in het dossier (voor slachtoffer).
Te negatieve bevindingen over de dader (voor dader).
c) Openbaarheid van een terechtzitting Humaan-ethische gevoelen van de slachtoffers. De openbaarheid, bedoeld
als waarborg tegen willekeurige rechtspraak, kan problemen geven voor de
dader en zijn familie, of voor de slachtoffers, vooral in het geval van
zedenmisdrijven.
d) Voorlopige hechtenis Andere humanitaire criteria: bv. om tegen zichzelf te beschermen (drugs)
9
, 1.10 CONFLICTEN BINNEN ORGANISATORISCHE DOELSTELLINGEN
Regels en voorschriften <-> Efficiënte werking
Te veel bureaucratie maakt het moeilijk om efficiënte beslissingen te treffen en dit door de vastgelegde procedures.
Regels en voorschriften <-> Buitenwacht, slachtoffers
De aanwezigheid van veel regels kan leiding tot een onpersoonlijke houding, een stereotype afhandeling van dossiers.
Persoonlijke behoeften <-> Behoeften organisatie
Bureaucratie laat weinig ruimte voor individueel initiatief, voor begrip voor bepaalde specifieke situaties.
1.11 CONFLICTEN TUSSEN INSTRUMENTELE EN INTRINSIEKE DOELSTELLINGEN
CRIME CONTROL MODEL DUE PROCESS model
Veel middelen Vermoeden van onschuld
Weinig regels Beschermende regels zijn belangrijk
Beperking van bescherming van het individu in Vermoeden van onschuld
zijn confrontatie met de overheid
Doelmatigheid Rechtvaardigheid
Snel reageren met veel mogelijkheden In strijd met recht op privacy
(vb. telefoontap)
Presumption of guilt bij gedetineerden (bv. Presumption of innocence
iedereen mogelijke binnenbrenger van drugs) (bewijs noodzakelijk)
Intrinsieke doelstellingen stellen een aantal beperkingen aan de slagvaardigheid van een onderzoek. Toch zijn deze beperkingen nodig in een
democratische rechtsstaat. Evenwicht tussen doelmatigheid en rechtvaardigheid is nodig. (=“bemiddelende functie van het strafrecht”)
1.12 CONFLICT TUSSEN ORGANISATIONELE EN INSTRUMENTELE EN INTRINSIEKE DOELSTELLINGEN
Financiële beperkingen Excuus om iets niet te doen
Organisatie- of beroepscultuur Botst met due process
Botsen met de instrumentele en intrinsieke
Verwachtingen van de buitenwacht doelstellingen (bv. bevolking wil aanhoudingen terwijl
procedure dit niet toelaat)
HOOFDSTUK 3: MAATSCHAPPELIJKE ASPECTEN VAN DE PENALITEIT
1. BESTRAFFING GAAT OM MEER DAN BESTRIJDEN VAN CRIMINALITEIT
Om het belang van de vrijheidsberoving en het voortbestaan van het penale systeem in de SL te begrijpen is het interessant om naar haar latente
en vaak minder opgemerkte aspecten te kijken en de diepere maatschappelijke rol van de penaliteit in de SL te onderzoeken.
David Garland in “punishment and modern society” penaliteit is in essentie een ‘tragisch’ instituut. Het straffen is enerzijds een politieke
noodzaak, maar haar criminaliteits-preventieve waarde is tegelijkertijd zeer beperkt.
+ belangrijk sociologisch inzicht een SL vervult via straffen meer dan pure instrumentele doel van criminaliteitsbestrijding, maar ook andere,
minder zichtbare functies zoals het (be)vestigen van politieke autoriteit, versterken van de sociale solidariteit, kanaliseren van emoties, geven van
een betekenis aan ongewenste gedragingen, disciplineren, onderdrukken, afwijzen en uitsluiting van bepaalde ongewenste groepen, etc.
Durkheim, Weber, Elias, Foucault en Marx; zij reiken expliciete en impliciete inzichten aan om de klassieke instrumentele doel-middel-rationaliteit
over de bestraffing te doorbreken. Wezen erop hoe strafmodaliteiten veranderen doorheen de tijd en dus samenhangen met historische
veranderingen in de SL en de psychosociale verhoudingen tussen mensen. hun werk leert hoe de gevangenisstraf onbedoelde effecten sorteert,
die tegelijk mee aan de basis liggen van haar voortbestaan.
In navolging van Garland, spreken we in deze context over de ‘penaliteit’ als ‘een sociaal instituut in beweging’.
10
