STAD EN DIVERSITEIT
,Les 1: verstedelijking, mogratie en de vele dimensies van diversiteit.............................................................................. 5
Migratie als oorzaak van verstedelijking en stedelijke diversiteit ................................................................................ 5
Vormen en types van migratie, en het structurele verband ervan met diversiteit en integratie ................................ 7
Intersectionaliteit en de diversiteit van diversiteit en integratie ................................................................................. 8
Les 2: Stedelijke diversiteit historisch bekeken .............................................................................................................. 10
Diversiteit in de stad, lange termijn evoluties ............................................................................................................ 10
Belang van politieke en juridische context ................................................................................................................. 14
Les3: Stedelijke diversiteit vandaag ................................................................................................................................ 17
Segregatie ................................................................................................................................................................... 17
Samenleven in wereld van ‘vreemden’....................................................................................................................... 19
Sociale mix .................................................................................................................................................................. 20
Aankomstwijken.......................................................................................................................................................... 21
Les 4: Perspectieven op stedelijke diversiteit ................................................................................................................. 23
Vooraf ......................................................................................................................................................................... 23
1. Neo-assimilatie.................................................................................................................................................... 24
2. Multiculturalisme ................................................................................................................................................ 25
3. Liberaal Egalitarisme ........................................................................................................................................... 26
4. Diversiteitsparadigma ......................................................................................................................................... 26
5. Superdiversiteit ................................................................................................................................................... 27
6. Interculturalisme ................................................................................................................................................. 28
7. Intersectionaliteit ................................................................................................................................................ 29
8. Antiracisme ......................................................................................................................................................... 30
9. Postkoloniaal perspectief.................................................................................................................................... 31
Les 5: Religie en /in de postculiere stad ......................................................................................................................... 32
de post-seculiere stad? ........................................................................................................................................... 32
Discussie .................................................................................................................................................................. 32
Naar een historische benadering ............................................................................................................................ 33
Stad, religie en moderniteit? .................................................................................................................................. 34
Religie versus moderniteit in de middeleeuwe en vroegmoderne stad ................................................................. 34
Gelijksdenken en vrijheid ........................................................................................................................................ 35
Civil Society en de welvaartstaat ............................................................................................................................ 35
Sociaal verzet en politieke emancipatie ................................................................................................................. 35
Religie versus moderniteit in de hedendaagse stad ................................................................................................... 36
religie in de stad ...................................................................................................................................................... 36
De ‘ongelovige’ stad in de 19de en 20ste eeuw: topos ...................................................................................... 36
De ‘gelovige’ stad .................................................................................................................................................... 37
De gelovige stad herdacht: doorleven & ‘herdenken’: vergelijking met oudere manifestaties ......................... 37
De gelovige stad in de ‘moderniteit’: ontwikkeling nieuwe rituelen in de 20ste eeuw ..................................... 40
De postseculiere stad .............................................................................................................................................. 40
Erkennen & creëren ............................................................................................................................................ 40
Culturalisering van religie ................................................................................................................................... 42
Kenmerken van het postseculiere (SAMENVATTING) ................................................................................................ 43
,Les 6: Redelijke accommodatie van religie? Een politiek-filosofische verkenning ......................................................... 44
Theoretische posities .................................................................................................................................................. 44
Egalitair-liberalisme ................................................................................................................................................ 44
Difference blind / hands-off ................................................................................................................................ 47
Difference sensitive / multiculturalisme ............................................................................................................. 49
Illustraties.................................................................................................................................................................... 51
Arbeidsmarkt: overheid (ambtenaren) ................................................................................................................... 51
Onderwijs (leerlingen)............................................................................................................................................. 53
Discussie ...................................................................................................................................................................... 55
Les 7: Diversiteit ervaren en observeren ........................................................................................................................ 58
Algemene observaties................................................................................................................................................. 58
Wie is divers? .......................................................................................................................................................... 58
Zichtbare diversiteit ................................................................................................................................................ 58
DAgelijkse diversiteit in de publieke ruimte ........................................................................................................... 58
Weinig aandacht voor breder historisch, geografisch en politiek kader ................................................................ 58
Kritisch zijn over taalgebruik ................................................................................................................................... 58
Les 7: Gastcollege pinksterkerken .................................................................................................................................. 59
pinksterkerken en de stad .......................................................................................................................................... 59
Wat is het pinkstergeloof? ...................................................................................................................................... 59
Pentecostalism ........................................................................................................................................................ 59
3 manieren waarop in België .................................................................................................................................. 60
Reverse Mission? .................................................................................................................................................... 60
Ligging in de stad: “The gaps of the post-industrial city” ....................................................................................... 60
Stadsplan “de Nieuwe Dokken” .............................................................................................................................. 61
“Parallel Moral Economies” .................................................................................................................................... 63
Conclusie ................................................................................................................................................................. 64
Les 8: stedelijke mobiliteit, duurzaamheid en burgerwetenschap ................................................................................. 65
Het mobiliteitsprobleem ............................................................................................................................................. 65
Het recht om de stad binnen te rijden........................................................................................................................ 71
Mensen betrekken bij mobiliteit................................................................................................................................. 73
Les 9: Zorg in een stedelijke context ............................................................................................................................... 75
Werken met diversiteit ............................................................................................................................................... 75
Concept 1: Caleidoscoop............................................................................................................................................. 75
Concept 2: ijsberg ....................................................................................................................................................... 76
COncept 3: communicatiekompas .............................................................................................................................. 77
Awareness ................................................................................................................................................................... 77
Casusbespreking ......................................................................................................................................................... 77
Van concepten naar tools ........................................................................................................................................... 78
Les 10: stedelijke meertaligheid, stedelijke meerstemmigheid ..................................................................................... 79
Toegepast op Brussel .................................................................................................................................................. 79
Take home messages .................................................................................................................................................. 79
“Un train peut en cacher un autre .............................................................................................................................. 79
, Taalbeleid .................................................................................................................................................................... 80
Wat is het verband met meertaligheid? ..................................................................................................................... 80
Vormen van meertaligheid ..................................................................................................................................... 80
Taalbeleid en meertaligheid ................................................................................................................................... 81
Ondertussen in Brussel ........................................................................................................................................... 82
Brussels Hoofdstedelijk Gewest: officiële maatschappelijke meertaligheid .......................................................... 83
Conclusie BHG en officieel beleid meertaligheid .................................................................................................... 83
Quid Vlaanderen? ................................................................................................................................................... 83
tussentijdse vaststellingen .......................................................................................................................................... 83
De rafelranden en de realiteit … ................................................................................................................................. 84
Ondertussen in de marge … ........................................................................................................................................ 84
Faciliteitengemeenten in België.............................................................................................................................. 84
De rafelranden ........................................................................................................................................................ 85
Feitelijke meertaligheid .............................................................................................................................................. 85
De facto maatschappelijke meertaligheid in BHG .................................................................................................. 85
“Taalbarometer” - BRIO onderzoek Rudi JANSSENS (VUB)..................................................................................... 85
Bevolkingssamenstelling ............................................................................................................................................. 86
Belangrijke noot ...................................................................................................................................................... 88
Thuistalen in Brussel ................................................................................................................................................... 89
Taal en identiteit ......................................................................................................................................................... 89
Taal en identiteit ..................................................................................................................................................... 91
Un train peut en cacher un autre… ............................................................................................................................. 91
Enkele conclusies ........................................................................................................................................................ 91
Racisme Wat, waar en waarom? .................................................................................................................................... 92
Deel 1: wat is racisme (niet)? ...................................................................................................................................... 92
Whats in the name? ................................................................................................................................................ 92
Vooroordelen .......................................................................................................................................................... 92
Impliciete bias ......................................................................................................................................................... 93
Discriminatie ........................................................................................................................................................... 93
Everyday racism (philomene Essed)........................................................................................................................ 95
Hoe discriminatie bewijzen ..................................................................................................................................... 96
Hoe discriminatie aantonen .................................................................................................................................... 96
Evolutie in discriminatie .......................................................................................................................................... 97
Deel 2: hoe kunnen we racisme verklaren.................................................................................................................. 98
economische theorieën .......................................................................................................................................... 98
Sociale identiteitstheorie ........................................................................................................................................ 98
Sociale-psychologische theorieën ........................................................................................................................... 98
Integratie en inburgering Antwerpen ............................................................................................................................. 99
Stad ANtwerpen superdiverse stad ............................................................................................................................ 99
Atlas ...................................................................................................................................................................... 100
Samen werken aan een inclusief Antwerpen voor iedereen ................................................................................ 100
inburgeringstraject.................................................................................................................................................... 101
, Cijfers 2023 ........................................................................................................................................................... 102
Ondersteunen ........................................................................................................................................................... 102
Klare taal ................................................................................................................................................................... 103
Vraag het aan Atlas ................................................................................................................................................... 103
Sociaal tolken en vertalen & juridisch advies ........................................................................................................... 103
Algemene beschouwing ............................................................................................. Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
,LES 1: VERSTEDELIJKING, MOGRATIE EN DE VELE DIMENSIES VAN DIVERSITEIT
MIGRATIE ALS OORZAAK VAN VERSTEDELIJKING EN STEDELIJKE DIVERSITEIT
Historisch verband tussen verstedelijking, migratie en diversiteit
• Verstedelijking in Europa neemt stelselmatig toe vanaf ca. jaar 1000
• Relatief weinig mensen in steden voor ca. 1800, maar steden wel zeer divers (een derde tot de helft van de
inwoners elders geboren)
o vanaf 5000 is een stad, toen rond 25, in meest verstedelijkte gebieden, en noord Italië (daar 30%) je
hebt ook streken oost Europa, centraal Europa waar het eerder 5 is, maar gemiddeld rond 15%,
vandaag de dag is het rond, 80-90% in Europa, veel van mensen woont op platte land
• Urbanisering enkel mogelijk dankzij permanente migratie van platteland naar stad (in pre-moderne steden
door het ‘urban graveyard effect’)
o Urban graveyard effect: stedelijke kerkhof effect, stad vroegmodern zonder migratie krimpt in,, er
sterven meer mensen dat geboren worden (veen singles, of later huwen, dan zijn er minder
kinderen, al die factoren samen hoge mortaliteit, lage fertiliteit, zorgt ervoor dat er gemiddeld per
jaar meer mensen sterven dan geboren worden en toch groeien steden in die periode geleidelijk
• ‘Nettomigratie’ slechts fractie van reële mobiliteit (belang van permanente uitstroom)
Oorzaken migratie naar de pre-moderne stad
• Migratie gedreven door pushfactoren op het platteland
o Oorlogen, gebrek aan grond en kansen, …
o Proletarisering (ook al voor de industrialisering)
• Vraag naar arbeid, kennis en kapitaal in de stad
o Ongeschoolde arbeid, dienstpersoneel, …
o Handelaars, geschoolde ambachtslui, …
• Specifieke instellingen en diensten in de stad
o Universiteiten, academies, …
o Armenhuizen, godshuizen, …
3 tijdsperioden, in rechter kolom percentage van proletariseert zijn,
kunnen niets anders dan hun arbeid aanbieden, gaat gepaard met
vlucht naar stad, zoeken werk in stad
Processen spelen zich in de steden zelf af, gaat van 25% naar 70 % in
19de eeuw
,Kenmerken migratie in de pre-industriële periode
• Verband tussen aantallen en afstand
o Belang van lokaal ‘demografisch basin’
o Belang van netwerken en informatie
• Omgekeerd verband tussen afstand en sociale status
o Migratie van platteland naar stad vaak ongeschoolde arbeiders of dienstmeiden
o Lange afstandsmigratie van handelaars en hooggeschoolden (ook vaklui), vaak tussen steden
• Veel niet permanente migratie
o Circulaire en seizoensgebonden migratie
o Landlopers en ‘vagebonden’
→er is veel terugkeer en transmigratie, volumes aan mensen die migreren zijn groter dan mensen die
permanent vestigen, mensen die in winter werk zochten in stad, er zijn mensen die migreren voor
bepaalde periode in leven (studenten)
→Grenzen deden er nauwelijks toe (behalve stedelijke)
→Kempen was is 16-18de eeuw een arme strek, daardoor Antwerpen is 16de eeuw groei omdat push factor, jonge
boeren zone die in haven, al was het in bepaalde seizoenen, die in Antwerpen wilde gaan werken
pushfactoren spelen grote rol (maar 1 voor van migratie) er is ook migratie van stad naar stad, profiel van deze
mensen is anders, migratie naar stad is arme mensen, die arbeid aanbieden, terwijl mensen van andere steden zoals
Italië zijn hoog opgeleiden die kapitaal en kennis hebben is een andere vorm, die zoeken naar beste plaatsen,
hebben keuze omdat ze kapitaal krachtig zijn, die worden actief aangetrokken, overheden denken die willen we in
onze stad want brengen welvaart mee, brengen troeven mee, zorgen voor werk in de stad, is een ander circuit, er is
een verband tussen afstand die ze afleggen en sociale status, grosoodo is het zo dat mensen die van verder komen
vaak kapitaal krachtig zijn of meer kennis heb (ook cultuur, zoals diploma's) gaat vaak over technieken kennen,
instrumenten/geld hebben
Industrialisering en urbanisering in de 19de eeuw
• Trek naar steden (ondanks verdwijnen ‘urban graveyard’ effect)
• Nieuwe steden (voor het eerst sinds Middeleeuwen)
• Meer nood aan permanente migratie door industrialisering
• ‘democratisering’ lange afstandmigratie
→Steden worden groter, heeft te maken met migratie naar de stad, urban grave yard neemt af, explosie van steden
in 19de eeuw is zo groot dat het verklaard wordt door migratie
migratie op zich kan verklaard worden door industrialisering, mensen naar stad om te gaan werken in nieuwe
industrie, er waren ook push factoren, altijd 2 kanten aan het verhaal pushfactoren: nog altijd plattenland vlucht, die
op het plattenland geen toekomst meer hebben
in 19de eeuw waren we platteland regio, en arm, op plattenland teveel geboren voor grond dat er was, mensen
leefden langer, veel economische malaise op het plattenland, half 19de eeuw mensen gemigreerd naar verenigde
staten, migratie van plattenland naar stad
→Transportsector heel hard veranderd, je krijgt spoorwegen en stoomboten, die verklaren waardoor naar nieuwe
wereld begonnen te trekken, Verklaard door democratisering van transport, wordt sneller en goedkoper
Treinen is halfweg 1çde eeuw, iets ervoor, 2de helt 19e eeuw krijg je uitbreiding van spoorwegennet en veranderd
veel voor mensen die willen migreren Migratie democratiseert
Urbanizering in Europa, lange 19de eeuw
→Foto drukt uit hoe verstedelijking evolueert
, Oorzaken van negentiende-eeuwse versnelling en transformatie
• Demografische groei en stijgende productiviteit landbouw
• Economische problemen en verarming platteland
• Nood aan permanente arbeid in de stad (vaak ook ongeschoold)
• Technologische ontwikkelingen (in industrie en transport)
Migratie in Europa, 20ste eeuw
• De nieuwe wereld als ‘uitlaatklep’ vanaf mid19de eeuw (voor verarmde boeren, Joden, …)
• Stagnatie in interbellum door
o afname fertiliteit en verdwijnen dynamiek op het platteland (dat nu ook veel minder bevolkt is)
o meer werkzekerheid, waardoor minder heen-en-weer migratie tussen stad en platteland
• Nieuwe fase urbanisering en industrialisering na WOII
o Door ‘interne’ migratie
o Komst van de ‘gastarbeiders’ (combinatie van push
De nood aan gastarbeiders
→push en pull factoren, pull factoren: mensen nodig in zware industrie, periode dat er te weinig werkkrachten
waren, vruchtbaarheid was gedaald, er was een grote nood aan arbeiders
→push en pull zorgde ervoor dat jonge mannen aankwamen vanaf jaren 50, aangetrokken door overheden
(Marokko, Tunesië...) om mensen aan te trekken, kregen ook faciliteiten, kwamen zonder gezin en zonder kinderen
vaak in Europa werken en zorgde voor nieuwe situatie
• Uitdunning Europese bevolking door wereldoorlogen
• Spectaculaire economische groei na WO II (tot 1973)
• Dalende geboortecijfers en kortere arbeidstijden in Europa Pushfactoren:
o Hoge fertiliteit
o Werkloosheid
o Lage inkomens (armoede)
Desurbanisering vanaf jaren 1970
• Economische crisissen, en deindustrialisering, vnl. vanaf 1973
• Stadsvlucht uit postindustriële stad (na 1973) (‘urban sprawl’ en suburbanisering)
• Politieke stimulansen (wegennet, subsidiëren bouwen buiten de stad, etc., bvb. de Wet De Taeye, 1948)
Laatste decennia
• shift naar kenniseconomie en creatieve industrie (cf. belang van de ‘creative class’)
• naar een duale stad (met ssociale en geografische segregatie)?
→fase van neergang en stadsvlucht, vanaf economische situatie helemaal om slaagt, structurele crisis, zorgen ervoor
dat bestaande industrie teloor ging
VORMEN EN TYPES VAN MIGRATIE, EN HET STRUCTURELE VERBAND ERVAN MET DIVERSITEIT EN
INTEGRATIE
Diversiteit types van migratie
• Permanent versus tijdelijk (seizoensarbeid, circulaire migratie, levenscyclus-migratie, …)
• Gedwongen migratie, subsistentiemigratie, carrièremigratie, vluchteling- en asielmigratie, …
• Kettingmigratie (of volgmigratie)
Oorzaken
• ‘Push and pull’-factoren (demografisch, economisch, maar ook cultureel/religieus en politiek)
• Netwerken, organisaties en informatiestromen
• Politieke stimulansen en beperkingen
→profiel migranten veranderd en kan sterk verschillen
• permanente: gaan naar stad en blijven ook veel en meer vormen van tijdelijke migratie (seizoensarbeid,
circulaire, mensen die voor enkele jaren naar stad trekken en dan terug gaan war ze vandaan komen, kan
ook levenscyclus migratie zijn, (dienstmeisjes) voor bepaalde periode leven zoals studenten
