Aardrijkskunde VWO Globalisering (CE 2024 en CE 2025)
1 De wereld: een mozaïek van regio’s
De wereld indelen
Globalisering en global village
De wereld is recent sterk veranderd door moderne informatie- en communicatietechnologie
(ICT), waardoor tijd en afstand nauwelijks nog een belemmering zijn voor communicatie. Dit
heeft geleid tot een situatie waarin mensen wereldwijd nauw met elkaar verbonden zijn,
ongeacht hun sociale en culturele achtergronden, en de wereld is een global village geworden
door talloze sociale netwerken.
Daarnaast bestaan er wereldwijd vele economische relaties tussen landen, zoals handel,
geldstromen en arbeidsmigratie. Ook zijn er politieke en culturele banden, waarbij regeringen
afspraken maken over samenwerking en internationaal overleg plegen. Deze toename in
sociale, economische, politieke en culturele relaties wordt globalisering genoemd
De wereld indelen
De mate van globalisering verschilt per land. Sommige landen, zoals Nederland, hebben veel
internationale banden, terwijl andere landen achterblijven. Deze verschillen zijn deels
historisch, maar er zijn ook voortdurende veranderingen. Geografie onderzoekt specifiek de
ontwikkelingen in cultuur, politiek, economie en demografie om de voortgang van
globalisering te begrijpen. Hierbij worden landen niet afzonderlijk bekeken, maar ingedeeld in
regio’s op basis van overeenkomsten tussen bewoners en gebieden.
Cultuurgebieden
De wereld kan worden ingedeeld in cultuurgebieden, regio's met een gemeenschappelijke
cultuur. Dit is complex door het grote aantal cultuurelementen zoals taal, religie, gewoonten,
waarden en normen, kunst en technologie. De grenzen tussen cultuurgebieden zijn niet scherp
en de overgang verloopt meestal geleidelijk. Op mondiaal niveau zijn er vier brede
overgangszones: tussen Noord-Amerika en Latijns-Amerika, Noord-Afrika en Sub-Sahara-
Afrika, Europa en de voormalige Sovjet-Unie, en Rusland, Oost-Azië en Zuid-Azië.
Binnen elk cultuurgebied is de bevolking niet volledig homogeen, maar deelt wel een lange
geschiedenis en een cultureel bepaalde lingua franca. Taal en religie spelen hierin een grote
rol. Taalverschillen kunnen zo groot zijn dat communicatie alleen via een derde taal, een
lingua franca, mogelijk is, zoals Maleis in Zuidoost-Azië en Swahili in oostelijk Afrika. In
andere gebieden is de taal van de vroegere koloniale overheerser de lingua franca. Religie,
een ander belangrijk cultuurelement, beïnvloedt sterk de normen en waarden van een
samenleving en heeft ook indirect invloed op de politiek, zelfs in landen waar religie en
politiek formeel gescheiden zijn.
,Politiek mozaïek
De wereld kan politiek worden ingedeeld op basis van de spreiding van politieke macht. Bijna
40% van de wereldbevolking leeft in landen met weinig zeggenschap over hun eigen leven,
terwijl in veel Europese landen de democratie diep geworteld is. Het democratische gehalte
wordt gemeten met de democratie-index, die varieert tussen 0 en 10 en factoren zoals vrije
verkiezingen, regeringsfunctioneren, participatie in besluitvorming, politieke cultuur en bbp
omvat. Niet alle landen respecteren deze fundamentele rechten, vooral dictaturen niet.
In 2015 stond Nederland in de top 10 van de democratie-index, samen met andere westerse
landen. Onderaan de lijst stonden Noord-Korea, Tsjaad, Turkmenistan, Oezbekistan en Saudi-
Arabië.
Rijke en arme regio’s
De welvaart verschilt sterk tussen en binnen cultuurgebieden, en wordt vaak gemeten met het
bruto binnenlands product per inwoner (bbp/inw). Dit bbp vertegenwoordigt de waarde van
alle goederen en diensten die in een land worden geproduceerd. Voor regionale gebieden
wordt het bruto regionaal product per inwoner (brp/inw) gebruikt. Noord-Amerika, Europa en
China hebben een groot aandeel in de wereldproductie.
Bij het meten van welvaart door het bbp te delen door het aantal inwoners, moeten enkele
overwegingen in acht worden genomen:
1. Betrouwbaarheid van cijfers: Vooral in minder ontwikkelde landen kunnen cijfers
onbetrouwbaar zijn door verschillende verzameling- en berekeningsmethoden en het
ontbreken van onafhankelijke statistische organisaties.
2. Informele sector en zelfvoorziening: In landen met lage inkomens wordt veel gewerkt in de
informele sector of zelfvoorziening, wat vaak niet in het bbp wordt opgenomen.
3. Prijsverschillen tussen landen: Verschillen in koopkracht worden vaak gecorrigeerd in de
cijfers, zodat inkomens vergelijkbaar zijn.
4. Regionale en sociale ongelijkheid: Grote welvaartsverschillen tussen regio’s of sociale
groepen binnen een land kunnen verborgen blijven achter een landelijk gemiddelde. Vooral in
arme landen is er vaak een kleine, rijke elite tegenover een grote, arme massa.
Beroepsbevolking
Het economische ontwikkelingspeil van gebieden kan worden afgeleid uit de samenstelling
van de beroepsbevolking, die verandert met toenemende ontwikkeling. Het aandeel van
mensen werkzaam in de landbouw is een goede indicator: hoe lager dit aandeel, hoe hoger het
ontwikkelingspeil. Het verband tussen de secundaire en tertiaire sector en economische
ontwikkeling is complexer. In westerse landen worden de hoogste lonen vaak betaald in de
zakelijke dienstverlening. In arme landen kan de tertiaire sector groot zijn door de omvang
van de informele sector.
,Dicht- en dunbedekte regio’s
In 2016 telde de wereld ruim 7,4 miljard mensen, met een jaarlijkse groei van 1,1%, wat
neerkomt op ongeveer 75 miljoen mensen per jaar. De bevolkingsspreiding is ongelijk, met
hoge bevolkingsdichtheid in vruchtbare rivierdalen en delta’s, en lage dichtheid in extreem
koude, droge of hooggelegen gebieden.
De meeste mensen leven in steden, met een wereldwijde verstedelijkingsgraad van ruim 50%.
Dit percentage is hoger in welvarende regio’s, die meestal sterk verstedelijkt zijn. Echter, de
totale stedelijke bevolking is groter in minder rijke en arme landen. Tokyo, de grootste stad
ter wereld, ligt in een rijk land, maar het aantal grote steden in ontwikkelingslanden groeit
snel. Dit komt door het hoge verstedelijkingstempo, vooral in arme macroregio’s, waar het
percentage stadsbewoners de laatste decennia sterk is toegenomen.
Regionaliseren
De wereld kan op basis van verschillende kenmerken worden ingedeeld. Geografen gebruiken
soms één kenmerk als indicator, maar vaak ook meerdere kenmerken, zoals bij de indeling in
cultuurgebieden. In de volgende paragrafen worden enkele grote macroregio's besproken,
waarbij ook de diversiteit binnen deze regio's wordt belicht.
Scheidslijnen in Europa
Eurazië, of Europa en Azië
Europa en Azië vormen een complexe regio zonder duidelijke natuurlijke of culturele
grenzen. De vraag waar Europa eindigt en Azië begint, is al lange tijd een punt van discussie.
De verspreiding van Indo-Europese talen in Europa, diffusie, en delen van Azië getuigt van
eeuwenlange contacten en migratie tussen verschillende volkeren. Hoewel sommigen
suggereren dat Anatolië of Kurgan de oorsprong van deze taalfamilie zou kunnen zijn, blijft
het moeilijk om een duidelijke tweedeling te maken vanwege de wijdverspreide aanwezigheid
van Indo-Europese talen over Eurazië.
Staatkundige verbrokkeling
Europa kent een complexe staatkundige indeling, die regelmatig verandert door geopolitieke,
culturele en economische factoren. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en Joegoslavië aan
het einde van de twintigste eeuw is daar een voorbeeld van. Geopolitieke verschuivingen
hebben geleid tot de opkomst van nieuwe staten, zoals Tsjechië, Slowakije, Kroatië en Servië,
vaak gepaard gaand met gewelddadige conflicten.
De situatie in Oekraïne toont een vergelijkbare dynamiek, waarbij Rusland zijn invloed
probeert te behouden in het oosten van het land, terwijl het Westen de rest steunt. Culturele
diversiteit draagt ook bij aan instabiliteit, vooral in regio's zoals de Balkan en de Kaukasus,
waar verschillende volkeren naast elkaar leven. Regionalisme, het streven naar zelfbestuur of
een eigen staat kan leiden tot separatisme, zoals te zien is in Catalonië. Economische factoren
spelen ook een rol, waarbij ongelijke ontwikkeling tussen regio's kan leiden tot scheidslijnen
en zelfs tot het uiteenvallen van landen, zoals bij Tsjecho-Slowakije, waar Slowakije zich
economisch achtergesteld voelde.
, Eenwording en blokvorming
Europa ondergaat niet alleen staatkundige veranderingen, maar ook blokvorming, zoals de
samensmelting van West- en Oost-Duitsland tot één staat en de vorming van de Europese
Unie (EU). De EU is 's werelds grootste handelsblok geworden, met een groeiende
globalisering door uitbreiding en samenwerking op verschillende terreinen, waaronder
politiek, migratie, financiën en veiligheid. Echter, verdeeldheid onder de EU-landen neemt
toe, onder andere vanwege financiële problemen in Griekenland en de druk van de
vluchtelingenstroom. In verschillende landen groeit de weerstand tegen de EU, met
bijvoorbeeld het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de EU en roep om meer
zelfstandigheid in Schotland. De economische blokvorming is sterker dan de politieke,
waarbij landen vaak hun soevereiniteit willen behouden, wat leidt tot meningsverschillen over
de toekomst van Europa.
Krimp in Europa
Europa, met ongeveer 738 miljoen mensen in 2015, kent een relatief kleine natuurlijke
bevolkingsgroei, wat past bij een regio met overwegend hoge ontwikkelingsniveaus. De
demografische transitie, de overgang van hoog naar laag geboorte- en sterftecijfers, is in veel
Europese landen gevorderd. Dit proces verloopt in vijf fasen, beginnend met hoge geboorte-
en sterftecijfers in fase 1, geleidelijk dalende sterftecijfers in fase 2, gevolgd door een afname
van het geboortecijfer in fase 3. In fase 4 stabiliseren zowel geboorte- als sterftecijfers op een
laag niveau, terwijl fase 5 gekenmerkt wordt door vergrijzing en een sterfteoverschot. West-
Europese landen begonnen de demografische transitie al in de achttiende of negentiende
eeuw, resulterend in een geringe natuurlijke bevolkingsgroei. Sommige Oost-Europese landen
hebben ook deze transitie voltooid en vertonen nu een klein sterfteoverschot.
Migratie
Naast natuurlijke factoren is ook de sociale bevolkingsgroei belangrijk voor de totale
bevolkingsgroei of -krimp van een land. In Polen bijvoorbeeld zorgt voornamelijk het
emigratiesaldo voor bevolkingskrimp, aangezien veel Oost-Europeanen naar het Westen
migreren, waar ze bijdragen aan bevolkingsgroei. In Zuid-Europese landen, zoals Spanje, zou
de bevolking gegroeid zijn zonder een overschot aan emigratie.
Demografische druk
De leeftijdsopbouw van een regio is een belangrijk demografisch kenmerk dat vaak wordt
weergegeven in een bevolkingsdiagram. Dit diagram illustreert de verschillende fases van de
demografische transitie en toont ook het aandeel van de actieve en niet-actieve
bevolkingsgroepen. De demografische druk, het percentage niet-actieve bevolking in
verhouding tot de productieve bevolking, kan hieruit worden afgeleid.
In veel Europese landen neemt de demografische druk toe omdat steeds meer mensen de
leeftijd van 65 jaar bereiken, terwijl er weinig instroom is vanuit de jeugdige niet-actieve
bevolking. Dit fenomeen van vergrijzing en ontgroening wordt weerspiegeld in het
bevolkingsdiagram van de Europese Unie.
