Inleiding in de gezondheidspsychologie
Thema 1: Inleiding en achtergrond
Chapter 1 – An overview of psychology and health
Leerdoelen:
Verschillende visies op het begrip 'gezondheid' beschrijven. Kernwoorden: ziekte, gezondheid,
symptomen, ziektegezondheidscontinuüm, biomedisch model, bio psychosociaal model.
Beschrijven hoe de begrippen 'gezondheid' en 'ziekte' in verschillende periode in de geschiedenis
werden opgevat
De belangrijkste ziektematen beschrijven en gebruiken. Kernwoorden: morbiditeit, prevalentie,
incidentie.
Het belang van de discipline psychologie in de problematiek rond ziekte en gezondheid uitleggen.
Kernwoorden: chronische aandoeningen, kosten van de gezondheidszorg, lifestyle en gedrag,
persoonlijkheid en ziekte.
Aangeven welke wetenschappen aan gezondheidspsychologie verwant zijn en wat het verschil is
tussen de verschillende vakgebieden. Kernwoorden: psychosomatische geneeskunde, sociale
geneeskunde, epidemiologie, medische sociologie en antropologie, gezondheidswetenschappen
Beschrijven wat gezondheidspsychologie inhoudt, wat haar aandachtsgebieden zijn en wat de
achterliggende visie is. Kernwoorden: biopsychosociaal model.
Introductie video
Definitie gezondheid WHO: een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts de
afwezigheid van ziekte of ander lichamelijk gebreken
Gezondheid meten:
Populatieniveau (klassieke manier, hoeveel ziekte, welke ziekte, hoe vaak, levensverwachting per land)
Individueel niveau (kwaliteit van leven, fysiek en mentaal, sociale componenten)
Risicogroepen
Rol gezondheidspsycholoog: relatie tussen psychische, biologische en sociale factoren en anderzijds interactie tussen ziekte
en gezondheid. Kijken naar gedrag: wat doet iemand. Hoe gedraagt iemand zich, risicofactoren? Waarom gedragen
mensen zich wel of niet gezond? Hoe kan je mensen regie geven over het eigen leven?
Preventie: hoe voorkomen dat mensen ziek worden?
Ziek zijn: hoe kun je de mensen zoveel handvaten, regie, zelfmanagement tools geven dat ze er op een optimale
manier mee om kunnen gaan?
Definitie gezondheidspsychologie: het bevorderen en het handhaven van de gezondheid en de preventie, de behandeling
en de verwerking van ziekte, de identificatie en etiologische en diagnostische factoren bij gezondheid en ziekte, en de
analyse en verbetering van gezondheidszorg en gezondheidsbeleid.
What is health?
We denken vaak dat gezondheid een afwezigheid is van:
Objectieve signalen; bijvoorbeeld hoge bloeddruk
Subjectieve symptomen; bijvoorbeeld pijn of misselijkheid
Gezondheid: een gezonde staat van zowel fysiek als mentaal, waarbij geen klachten of symptomen van
mentale of fysieke ziekten. Gezondheid wordt door veel mensen gezien als afwezigheid van symptomen van
ziekte of schade aan het lichaam. Gezondheid is echter meer dan dat.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is gezondheid ‘een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en
sociaal welbevinden en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijk gebreken’ (WHO, 1948).
Deze definitie wordt ook in het tekstboek gehanteerd.
De gegeven definitie is eigenlijk een definitie van optimale gezondheid. Hieruit blijkt al dat gezondheid een
variabele is, een eigenschap die kan variëren. Iemand kan meer of minder gezond zijn, mensen zijn in bepaalde
mate ziek of gezond. Sarafino spreekt dan ook over illness-wellnesscontinuüm (Antonosvky). Sarafino
,beschouwt gezondheid dus als een positieve status van fysiek, mentaal en sociaal welzijn, dat door de tijd heen
fluctueert volgens een continuüm.
Illness today and in the past
Gedurende de 17e, 18e en 19e eeuw gingen mensen in Noord-Amerika vooral dood door twee typen ziekten:
Ziekten gerelateerd aan voeding (bijv. ondervoeding, beriberi – vitamine B tekort)
Ziekten gerelateerd aan infectie (bacteriën en virussen, zoals nu COVID 19).
Voorbeeld: In de 18e kwamen Europese strijders naar Noord-Amerika -> ze brachten ziektes mee die ze daar
nog niet eerder hadden gehad. Hierdoor raakte velen verzwakt/gingen dood omdat het immuunsysteem hier
niet op voorbereid was (weinig genetische variatie + geen natuurlijk immuunsysteem omdat het de 1e keer
was).
19e eeuw: tuberculose en 'consumption'
20e eeuw: grootste doodsoorzaak in ontwikkelende landen: chronische ziekten -> ziekten zijn niet nieuw, maar
vroeger veel minder groot (mensen werden minder oud).
Viewpoints from history: physiology, diseaseprocesses, and the mind
Early cultures
We weten het niet zeker, maar het schijnt dat duizenden jaren geleden de best opgeleide mensen erin
geloofde dat fysieke en mentale ziektes veroorzaakt werden door mysterieuze krachten -> gaten in schedels
gevonden waarbij gedacht wordt dat deze gaten gemaakt zijn om demonen het hoofd uit te laten
(trephination).
Ancient Greece and Rome
Hippocrates: 'a humoral theory' of illness -> het lichaam heeft 4 humeuren. Wanneer deze in balans zijn, zijn
we gezond. Bij disbalans ontstaat er ziekte.
Plato: één van de eerste die voorstelt dat het lichaam en het verstand (mind) gescheiden van elkaar zijn. Dit is
voor duizenden jaren het belangrijkste uitgangspunt geweest voor vele filosofen.
Het heden: lichaam (body) en verstand (mind) zijn gescheiden zaken:
Lichaam: fysieke staat, huid, spieren, botten, hart en hersenen
Verstand: een abstract proces dat onze gedachtes, percepties en gevoelens bevat -> belangrijk punt
van discussie: ook al zijn het twee gescheiden zaken, kunnen ze wel los van elkaar functioneren? ->
'mind/body problem'
Galen: bekende en gerespecteerde arts en schrijver (2e eeuw) geboren in Griekenland, werkend in Rome. Hij
geloofde in beide theorieën (Hippocrates, Plato) maar met verbeteringen -> ziektes kunnen gelokaliseerd
worden in het lichaam en verschillende ziektes hebben verschillende effecten.
The middle ages
Na de val van het Romeinse Rijk (5e eeuw); vooral veel macht bij de kerk. Dissecties werden niet uitgevoerd
omdat men bang was dat de zieke ziel dan vrij zou komen. Later ook geen dissecties meer op dieren. Ziekte
werd gezien als een straf van God en priesters probeerde mensen te genezen door de 'Evil spirit' uit het
lichaam te verwijderen.
,St. Thomas Aquinas (13e eeuw, Italiaan): Hij was het niet eens met het idee dat body en mind niet bij elkaar
horen en vond dat er wel degelijk een relatie was. Hij had weinig invloed, maar wel de interesse gewekt in het
body/mind problem.
The renaissance and after
Renaissance = wedergeboorte
14e en 15e eeuw: wedergeboorte in Europa -> diverse nieuwe ideeën gaven ruimte voor belangrijke
veranderingen in de filosofie zodra de wetenschappelijke revolutie begint (na 1600).
René Descartes (17e eeuw, Frans): had waarschijnlijk de grootste invloed van alle filosofen in de geschiedenis
op wetenschappelijk gebied. Net als de Grieken beschouwt hij Mind en Body gescheiden, maar met drie
belangrijke verbeteringen:
Lichaam is een machine en hij beschrijft hoe actie en sensatie in het lichaam werkt (bijv. pijnbeleving)
Mind en Body kunnen, hoewel gescheiden, met elkaar communiceren
Dieren hebben geen ziel en de ziel bij mensen verdwijnt zodra ze dood zijn -> hierdoor werden
dissecties weer gezien als een acceptabele methode.
18e en 19e eeuw: kennis in wetenschap en geneeskunde groeit erg snel, mede door de grote ontwikkelingen
m.b.t. de microscoop en het gebruik van dissecties bij autopsies. Onderzoekers ontdekken de basis van hoe het
menselijk lichaam functioneert en dat micro-organismen diverse ziektes veroorzaken. Midden van de 19e
eeuw kwamen operaties tot stand en veranderde het ziekenhuis van een plek waar iedereen ziek werd
(voorheen vooral verspreiden van bacteriën) naar een plek waar mensen beter konden worden, vertrouwen in
artsen werd groter.
Al bovenstaande ontwikkelingen leiden tot een nieuw model: 'biomedisch model'
Het biomedisch model gaat ervanuit dat alle ziektes of lichamelijke aandoeningen afgeleid kunnen worden van
verstoringen in fysiologische processen. Ziekte is een aandoening van het lichaam en staat los van
psychosociale en sociale processen van het hoofd. Ondanks dat dit biomedische model wijd verspreid werd
waren er ook artsen die vonden dat de mind wel invloed had op de gezondheid. Osler: 'hart- en vaatziekte
komt vooral door stress en hard werken, niet zozeer door slecht eten en alcohol'
Seeing a need: psychology's role in health
Biomedisch model is erg nuttig geweest: ontwikkeling van diverse vaccins en antibiotica. Toch is er verbetering
nodig.
Problems in health care system
Kosten van de zorg blijven stijgen en zijn te hoog. Problemen in ziekenhuizen en zorg instellingen.
Patroon van ziekte is veranderd: grootste is nu chronisch zieken, bijv. kanker. Er zijn nu veel betere
opsporingstechnieken etc. dan vroeger waardoor ziektes steeds eerder, of überhaupt, ontdekt worden. Maar
naast de technieken komt dit ook door meer alertheid, bewustzijn, betere motivatie tot gezondheid en betere
toegang tot artsen -> mensen zijn veranderd -> factoren gerelateerd aan psychosociale en sociale aspecten van
een persoon.
'The person' in health and illness
Sommige mensen zijn altijd ziek, dit kan komen door een verschil gezocht in het biomedisch model, maar kan
ook komen door psychosociale/sociale factoren (bijv. levensstijl en persoonlijkheid van een individu).
Risico factoren: kenmerken die geassocieerd zijn met het ontwikkelen van een ziekte/aandoening.
Deze kunnen zowel met het biomedisch (genen) als psychosociaal model (gedrag) te maken hebben. Waarom
doen mensen dan niet gewoon wat goed voor ze is? Vaak meer korte termijn geluk bij de minder goede dingen
(bijv. roken of chips eten) of door sociale druk.
Personality -> refers to a person's cognitive, affective, or behavioral tendencies that are fairly stable across
time and situations. Voorbeeld: iemand die erg positief is ingesteld leeft waarschijnlijk langer dan iemand die
,deze emotie minder heeft. De link tussen persoonlijkheid en ziekte gaat beide kanten op: persoonlijkheid heeft
invloed op ziekte, maar ziekte heeft ook invloed op persoonlijkheid.
How the role of psychology emerged
Het idee dat geneeskunde en psychologie op een bepaalde manier verbonden zijn gaat dus ver terug, tot op
zijn minst de oude Grieken. In de vroege 20e eeuw werd het meer gestandaardiseerd door het werk van
Sigmund Freud (arts) -> Psychoanalytic theory: mensen hadden last van diverse symptomen zonder dat er in
het lichaam/in organen problemen te vinden waren. Volgens deze analyse van Freud waren deze symptomen
ontstaan doordat emotionele conflicten in het onderbewustzijn werden 'omgezet' naar de symptomen.
Conversion hysteria -> conversiestoornis, psychiatrische aandoening die zich kan uiten in uitvalsverschijnselen
die lijken op neurologische klachten (Bijv. glove anesthesia = geen gevoel in de hand)
Psychosomatic medicine (1930)
Psychosomatische klachten zijn lichamelijke klachten die niet of onvoldoende verklaard kunnen worden door
een lichamelijke aandoening, maar verergeren door of het gevolg zijn van een psychologisch probleem.
(Somatisatie = wanneer psychische klachten geuit worden als lichamelijke symptomen). Het betekent dus niet
dat de klachten verzonnen zijn.
Behavioral Medicine and Health Psychology (1970)
Behavioral Medicine -> hebben een organisatie gevormd: Society of Behavioral Medicine.
Twee eigenschappen: het is interdisciplinair (psychologen, artsen, sociologen etc) en het kwam voort uit het
behaviorisme.
Het behaviorisme ging ervanuit dat het gedrag van mensen het resultaat is van twee leermethodes:
Classical (or respondent) conditioning: een prikkel die een reactie oproept wordt, tegelijk met een
neutrale prikkel (die onder normale omstandigheden niet tot een reactie leidt), aangeboden. Dit
gebeurt net zo lang totdat de neutrale prikkel uiteindelijk dezelfde reactie uitlokt (Pavlov)
Operant conditioning: Gedrag wordt veranderd vanwege consequenties: beloningen versterken
gedrag, straffen onderdrukken het.
Deze 'conditioning methods' zijn erg succesvol geweest voor het aanpakken van problemen bij mensen met
betrekking tot het gedrag, zoals bijvoorbeeld overeten en emoties, spanning en angst. 1970: aangetoond dat
psychologische 'events', vooral emoties, invloed hebben op lichamelijke functies zoals bloeddruk. Daarnaast
werd aangetoond dat mensen kunnen leren om controle te krijgen op deze psychologische systemen zodra ze
feedback krijgen -> hiermee werd aangetoond dat de link tussen mind en body meer aanwezig is dan ooit werd
gedacht.
-> leidt tot een belangrijk therapeutisch techniek: biofeedback.
Health Psychology
Organisatie: Division of Health Psychologie (onderdeel van The American Psychological Association) heeft vier
doelen opgesteld (Joseph Matarazzo 1982):
Het promoten en behouden van gezondheid
Het voorkomen en behandelen van ziekte
To identify the causes and diagnostics correlates of health, illness and related dysfunction
Het verbeteren van het gezondheidszorgsysteem
Drie wetenschapsgebieden die in wezen hetzelfde lijken en ook veel overlap hebben, maar er zijn wel degelijk
verschillen.
Psyschosomatische geneeskunde: interdisciplinair
Behavioural medicine: interdisciplinair, focus ligt op interventies die gezonde levensstijl promoten
zonder medicijnen of operaties.
Health Psychology: gebaseerd in de psychologie en weegt zwaarder op andere psychologische
gebieden
,Current perspectives on health and illness
Biopsychosociaalmodel: uitbreiding van biomedisch model door toevoeging van psychologische en sociale
factoren.
The biopsychosocial perspective
The Role of Biological Factors
Biologische factoren: genetische materialen/processen die we van onze ouders erven.
The Role of Psychological Factors
Cognitie: het proces of het geheel van processen waarbij een organisme kennis opdoet of zich bewust
wordt van gebeurtenissen of objecten in de omgeving. Cognitie omvat dus het waarnemen, het leren,
het geheugen, de taal, het denken en interpreteren. Gerelateerd aan gezondheid: 'life is not worth
living without the things I enjoy' (roken)
Emotie: een subjectief gevoel dat onze gedachte, gedrag en fysiologie beïnvloedt, en erdoor wordt
beïnvloed. Gerelateerd aan gezondheid: betrokken op heel veel manieren, bijv. een positieve
instelling
Motivatie: het proces van een individu wat ervoor zorgt dat hij of zij start met een activiteit en het vol
kan houden. Gerelateerd aan gezondheid: stoppen met ongezonde verslavingen, starten met sporten
etc.
The Role of Social Factors
Interactie met de mensen die je kent kan effect hebben op bepaald gedrag of jouw gedrag kan effect hebben
op het gedrag van anderen (groepsdruk). Op groter niveau kijken we naar de gehele maatschappij: de
maatschappij heeft veel invloed op algehele gezondheid door bepaalde standaard en waarden in een
maatschappij of cultuur. Media heeft hierdoor ook een grote invloed, zowel positief als negatief.
Society: maatschappij
Community: kleiner gebied zoals de stad waarin iemand woont.
The Concept of 'Systems'
Holistische aanpak: wanneer er naar het geheel wordt gekeken en niet naar de som van de verschillende
onderdelen waarvan iets is opgebouwd.
Systemen: dynamische entiteit voortdurend met elkaar verbonden -> deze definitie betekend dat alles
opgedeeld kan worden in systemen.
Lichaam is een systeem, het bevat een immuunsysteem en zenuwstelsel, dat bestaat uit cellen en weefsels. Je
familie is ook een systeem, en gemeenschap en omgeving ook. Als je ziek wordt, werkt dit in op alle delen en
systemen.
Life-span and gender perspectives
Gedurende het leven van mensen veranderen de rollen van de verschillende sociale, psychologische en
fysiologische systemen. Ouderen mensen hebben bijvoorbeeld een mindere weerstand, waardoor ze langer
ziek kunnen blijven. Kinderen daarentegen hebben juist minder vaak te maken met chronische ziektes.
Daarnaast kan vroege invloed op je biologische systeem zorgen voor ziektes op latere leeftijd. Wanneer je
, bijvoorbeeld als kind aan veel stress bent blootgesteld, kan dit later invloed hebben op het eventueel
ontwikkelen van hart- en vaatziekten.
ACE: Adverse Childhood Experience: negatieve jeugdervaring
Gender Perspective: mannen en vrouwen reageren beide anders op ziektes, maar ook gedrag kan anders zijn.
Related scientific fields: Foundations and Connections for Health Psychology
Medicine: Het is belangrijk dat gezondheidspsychologen begrijpen hoe het lichaam en verschillende ziektes
werken. Om te begrijpen hoe het psychisch functioneren van patiënten beïnvloedt kan worden, is het
belangrijk dat je de essentie van wat ze moeten doormaken begrijpt.
Related fields
Epidemiology:
Mortality (mortaliteit) = sterfte(cijfer); vaak op grote schaal en bijna altijd met betrekking tot een
bepaalde aandoening.
Morbidity (morbiditeit) = de afwijkingen van gezondheid. Aandoeningen, ziektes, eigenlijk alles wat je
ervan weerhoudt gezond te zijn. Co-morbiditeit = meerdere aandoeningen.
Prevalance (prevalentie) = Totaal aantal gevallen op een bepaald moment van de ziekte.
Incidence (incidentie) = Het aantal nieuwe gevallen van een ziekte in een bepaalde periode
Epidemic (epidemisch) = ziekte die veel mensen in korte tijd treft in een bepaald gebied, snelle
toename van incidentie.
Epidemiologen spelen een hoofdrol in preventie van gezondheidsproblemen en het identificeren van
risicofactoren.
Public Health: wat zich bezighoudt met het beschermen, behouden en verbeteren van de gezondheid van een
gemeenschap.
Sociology: focust zich op het sociale leven van de mens. Zo evalueert het de impact van diverse sociale
factoren zoals groepsdruk, massa media, bevolkingsgroei, epidemieën etc. Medische sociologie is een sub-
gedeelte dat zich vooral focust op alle problemen die betrekking hebben op de gezondheid (bijv. sociale
reacties bij ziekte, sociaaleconomische factoren van 'health-care use'
Anthropoloy: bestudeerd verschillende culturen. Sub-gedeelte (medische antropologie) bestudeert verschillen
in gezondheid en gezondheidszorg onder diverse culturen.
Health economics: Kosten, uitgaven etc. gerelateerd aan gezondheidszorg.
Opdrachten thema 1 (alleen antwoorden die niet verwerkt zijn in de samenvatting)
Vraag 1.1.2.2
Definitie gezondheidspsychologie: richting die zich bezigheid met de connectie tussen mind en lichaam waarbij aandacht
voor het voorkomen van ziekte, oorzaken van ziekte en omgaan met ziekten.
Uit de verschillende definities kunnen de volgende doelstellingen van de gezondheidspsychologie worden afgeleid. Op
educatief, wetenschappelijk en professioneel gebied een bijdrage leveren aan:
1. Gezondheidsbevordering en handhaving van de gezondheid
2. Preventie van ziekte, behandeling van ziekte en ‘goed’ omgaan met ziekte
3. Identificatie van oorzaken en diagnostische factoren van gezondheid, ziekte en gerelateerde disfunctioneren
4. Het analyseren en verbeteren van gezondheidszorg en het gezondheidsbeleid.
Gezondheidspsychologie lijkt overlap te hebben met het wetenschapsveld medische psychologie (behavioral medicine)
Vraag 1.1.2.4
Verschil met de genoemde wetenschapsgebieden?
Hoewel er zeker raakvlakken zijn tussen de genoemde wetenschapsgebieden, zijn er ook verschillen. Volgens Sarafino &
Smith is er vooral sprake van accentverschillen, de verschillende wetenschapsgebieden leggen net weer een andere nadruk
op bepaalde onderwerpen en gezichtspunten uit hun onderzoeksveld. Zo richt de gezondheidspsychologie zich zeker niet
