Samenvatting van alle lessen van samenleving, feiten en problemen. Prof Koen Decancq, 2023, geen boek vandaar alles samengevoegd in 1 samenvatting. Ik heb een 15 gehaald met dit studiemateriaal.
Samenleving, feiten en problemen
Inhoudsopgave
1 Inleiding: een conceptueel kader............................................................................................................................. 1
1.1 Drie basis instituties.....................................................................................................................................................1
1.1.1 Het gezin...............................................................................................................................................................2
1.1.2 De overheid..........................................................................................................................................................3
1.1.3 De onderneming...................................................................................................................................................3
1.1.4 De drie basisinstituties en de markt....................................................................................................................4
1.1.5 Een vierde basisinstitutie?...................................................................................................................................4
1.2 Basisstructuur..............................................................................................................................................................5
1.3 Sociaal contract...........................................................................................................................................................7
1.3.1 Grondleggers die zich bezig houden met de rol van de overheid.......................................................................7
1.3.2 Sociaal contract met overlappende generaties...................................................................................................7
2 Als markten falen.................................................................................................................................................... 8
2.1 Wanneer werken ongereguleerde markten?...............................................................................................................8
2.1.1 Het libertarische ideaal van een ongereguleerde markt.....................................................................................8
2.1.2 Het laboratorium van de (sociaal economische) wetenschapper.......................................................................8
2.1.3 Is het referentie model realtistisch?....................................................................................................................9
2.2 Marktfalingen..............................................................................................................................................................9
2.3 Publiek (door de overheid) gefinancierde sociale diensten.......................................................................................13
2.3.1 Commodificatie..................................................................................................................................................13
2.3.2 Slotbeschouwingen............................................................................................................................................13
4 Belastingen, ongelijkheid en herverdeling.............................................................................................................. 21
4.1 Efficiëntie en rechtvaardigheid..................................................................................................................................21
4.1.1 John Rawls:.........................................................................................................................................................21
4.1.2 Taakverdeling.....................................................................................................................................................22
4.2 Belastingen en herverdeling......................................................................................................................................23
4.2.1 Verschillende belastingen..................................................................................................................................24
4.3 Inkomensongelijkheid................................................................................................................................................26
5 Sociale bijstand en armoedebestrijding.................................................................................................................. 28
5.1 Armoede....................................................................................................................................................................28
5.1.1 Opvatingen over armoede.................................................................................................................................28
5.1.2 Armoede in België..............................................................................................................................................28
, 5.2 Armoedebestrijding...................................................................................................................................................29
5.2.1 Oorzaken van armoede:.....................................................................................................................................29
5.2.2 Bedrijven tot de rescue?....................................................................................................................................30
5.3 Sociale bijstand..........................................................................................................................................................31
5.3.1 Sociale bijstand in België....................................................................................................................................32
5.4 Tot slot.......................................................................................................................................................................33
6 De welvaartstaat: verschillen en historiek.............................................................................................................. 34
6.1 Verschillen in kaart brengen......................................................................................................................................34
6.2 Begrijpen van verschillen...........................................................................................................................................36
6.2.1 Voorkeuren en overtuigingen............................................................................................................................36
6.2.2 Politiek en macht................................................................................................................................................37
6.2.3 Geschiedenis en padafhankelijkheid..................................................................................................................37
6.3 Historiek van onze welvaartstaat..............................................................................................................................38
6.3.1 Voor de welvaarstaat.........................................................................................................................................38
6.3.2 Welvaartstaat 1.0: trentes glorieuses................................................................................................................38
6.3.3 Welvaartstaat 2.0: neoliberale pushback..........................................................................................................39
6.3.4 Welvaartstaat 3.0: Sociale investeringen...........................................................................................................40
7 Opgroeien in de welvaarstaat................................................................................................................................ 41
7.1 Kinderopvang (0 – 3)..................................................................................................................................................41
7.1.1 Verschillen tussen welvaarstaten......................................................................................................................42
7.2 Kleuter, lager en secundair onderwijs ( 3 – 18).........................................................................................................43
7.2.1 Vlaams onderwijs...............................................................................................................................................44
7.3 Hoger onderwijs ( 18 – 22).........................................................................................................................................44
7.4 Levenslang leren (22+, op latere leeftijd)..................................................................................................................45
7.4.1 Verschillen tussen welvaartstaten.....................................................................................................................45
8 Werken in de welvaartstaat................................................................................................................................... 46
8.1 Werk...........................................................................................................................................................................46
8.1.1 Werkgelegenheidsgraad....................................................................................................................................47
8.1.2 Gents systeem:...................................................................................................................................................48
8.2 Loon...........................................................................................................................................................................48
8.2.1 Behoud van koopkracht: Loonindexering..........................................................................................................49
8.3 Werkloosheid.............................................................................................................................................................50
8.3.1 Werkloosheidsgraad..........................................................................................................................................50
9 Gastcollege: overleg werkt..................................................................................................................................... 52
9.1 Sociaal overleg...........................................................................................................................................................52
9.1.1 Internationaal overleg (kort)..............................................................................................................................52
9.1.2 Europees sociaal overleg (kort)..........................................................................................................................52
9.1.3 Belgisch sociaal overleg......................................................................................................................................53
9.2 Case 1: Krapte op de arbeidsmarkt...........................................................................................................................56
9.3 Case 2: Loonindexering..............................................................................................................................................57
10 Gezonheid en ziekte in de welvaarstaat............................................................................................................... 58
10.1 Gezondheid en levensverwachting.........................................................................................................................58
10.2 Gezondheidszorg en ziekteverzekeringen...............................................................................................................58
, 10.2.1 Organisatie van gezondheidszorg in Vlaanderen............................................................................................59
10.2.2 Organisatie van gezondheidszorg in België.....................................................................................................59
10.2.3 Verschillende gezondheidssystemen..............................................................................................................59
10.3 Personen met een handicap...................................................................................................................................59
10.3.1 Steun aan personen met een handicap..........................................................................................................60
11 Pensioenen in de welvaartstaat........................................................................................................................... 61
11.1 Vergrijzing...............................................................................................................................................................61
11.2 Pensioenen..............................................................................................................................................................62
11.2.1 Gefinancieerd pensioenstelsel........................................................................................................................63
11.2.2 Reparitiestelsel voor pensioenen....................................................................................................................63
11.2.3 Belgisch pensioenstelsel: 3 pijlers...................................................................................................................64
11.2.4 Pensioenhervormingen...................................................................................................................................65
11.3 Langdurige zorg......................................................................................................................................................67
12 Een perfecte sociale storm: Naar een nieuw sociaal contract?..............................................................................68
12.1 Een perfecte storm..................................................................................................................................................68
12.1.1 Demografische druk op sociaal contract.........................................................................................................68
12.1.2 Economische druk op sociaal contract............................................................................................................70
12.1.3 Politieke druk op het sociaal contract.............................................................................................................71
12.1.4 Ecologische druk op sociaal contract..............................................................................................................72
12.1.5 Epidemiologische druk op het sociaal contract..............................................................................................72
,1 Inleiding: een conceptueel kader
Vooraf:
Positieve (beschrijvende) analyse richt zich op feitelijke vragen
= Hoe ziet de wereld eruit?
§ Bv: Wat is het effect op de werkgelegenheid als we het minimumloon verhogen?
Normatieve (prescriptieve) analyse richt zich op waardeoordelen
= Hoe zou de wereld eruit moeten zien?
§ Bv: Is de samenleving beter af met een hoger minimumloon?
HUME
Samenlevingen:
-> Meerlagige structuur:
- Lokale samenleving: bv. Antwerpen
- Regionale samenleving: bv. Vlaanderen
- Nationale samenleving (natiestaat): bv. België
- Supranationale samenleving: bv. Europese Unie
- Wereldwijde samenleving: de wereld
Meeste beslissingen op supranationaal of lokaal niveau
Leden van een samenleving:
= Een samenleving bestaat uit individuen (haar leden) = jij en ik, wij, iedereen
Het lidmaatschap van een samenleving (of burgerschap) bestaat uit 3 delen (Marshall)
§ Burgerrechten: rechten die nodig zijn voor individuele vrijheid
• Bv. vrijheid van meningsuiting, gedachte en geloof (18e eeuw)
§ Politieke rechten: recht op deelname aan de uitoefening van de politieke macht
• Bv. algemeen kiesrecht (19e eeuw)
§ Sociale rechten: recht om een waardig leven te leiden
• Bv. bescherming tegen armoede (20e eeuw)
1.1 Drie basis instituties
De leden van een samenleving zijn geen geïsoleerde atomen.
Ze leven, werken, spelen, studeren samen
Ze vormen (sociale) basisinstituties
Wij concentreren ons op drie basisinstituties:
a) Het gezin
b) Het bedrijf
c) De overheid
Deze basisinstituties zijn de belangrijkste actoren van deze cursus, de 3 hoofdspelers, hoe
intrageren die met elkaar, wat is de rol dat ze opnemen in de maatschappij?
1
,1.1.1 Het gezin
Waarom vormen mensen gezinnen?
- Nieuwe mensen voortbrengen
- Deze nieuwe leden verzorgen
- Wederzijdse hulp bieden
- Samenwerken
- Middelen samen gebruiken
Gezinnen zijn informeel georganiseerd
Wij zijn ons vooral gaan specialiseren in onze cognitieve capaciteiten, daarom zijn onze
hersenen doorheen de tijd steeds groter geworden en meer ontwikkeld
We starten in de oertijd
à De mensen vormen kleine clusters, gezinnen dat is de manier waarop nieuwe mensen
onstaan, 2 mensen nodig
à Op dat moment leven mensen enkel samen in gezinnen, informeel georganiseerd (zonder
contract) dus heel informaal naturlijk en spontaan
Cognitieve revolutie: (ong 70.000 jaar geleden)
Homo Sapiens ontwikkelt taal en dit opent nieuwe mogelijkheden:
§ Moment waarop onze voorvaderen de taal zijn gaan beginnen ontwikkelen
§ Zonder taal zouden we hier niet zijn
§ Inzicht en kennis is taal voor nodig
§ Gestructureerde taal opent nieuwe voordelen
§ Samenwerken in (grotere) groepen
§ Creatie van een verbeelde werkelijkheid (mythes, legendes, religie, …)
• Niet enkel meer leven in de realiteit, wat zich afspeeld in de hoofden van de
mensen en waarover wordt gesproken en doorgegevn
§ Ontwikkeling van cultuur en religies ( wij vs. zij, groepsvorming)
§ Ruil en handel (markt onstaat)
• De markt = De leden van een samenleving doen aan ruil op de markt. De meeste
markten zijn gebaseerd op verkopers die hun goederen of diensten aanbieden aan
kopers in ruil voor geld.
• Let op: = Ruil is het essentiële kenmerk van een markt, niet geld. (Wordt niet
beschouwd als basisinstitutie)
Markt = een plek waar handel wordt gedreven, dus niet markt als actor op zich,
het is door bedrijven en gezinnen (andere basisinstituties) die op de markt
handelingen stellen
Prehistorische zorg:
- Geval van Romito 2 (vroegst bekende geval van dwerggroei)
- Gevonden in "Grotta del Romito" (Italië)
- Stierf ongeveer 11.000 jaar geleden
- Man, 17-20 jaar oud, 120 cm
- Leed aan verminderde mobiliteit, beperkte strekking van de onderarm
- Kon niet voldoen aan de normatieve eisen van zijn samenleving
- Kreeg zorg in verschillende levensfasen
2
,Agrarische revolutie: (ong 10.000 jaar geleden)
Homo sapiens ontwikkelt landbouw en dit verhoogt de voedselproductie per m²
Hierdoor kunnen grotere samenlevingen kunnen in stand worden gehouden en kunnen sommige
leden andere dingen doen dan jagen en voedsel verzamelen
Sociale hiërarchieën (en ongelijkheid) ontstaan
= mensen die hoger in stand zijn en mensen die lager in stand zijn => ongelijkheid
Homo sapiens ontwikkelt schrift
= laat toe om onze maatshcappij op meer formele manier te organiseren
1.1.2 De overheid
Grotere samenlevingen vereisen een meer formele organisatie
-> Sommige leden van de samenleving krijgen de macht om over anderen te heersen: de overheid.
§ Belangrijke functies van de overheid:
› Wetten maken en handhaven
› Belastingen innen en uitgeven
Industriële revolutie: (een sprong in de tijd) rond 1800
Homo sapiens vindt de stoommachine uit en hierdoor neemt de productiviteit toe
§ Verstedelijking: migratie naar grote steden
§ Diepgaande transformatie van de samenleving
1.1.3 De onderneming
Schaalvoordelen in de productie leiden tot (grote) winst maximaliserende bedrijven
Maar bedrijven hebben kapitaal en arbeid nodig om goederen te produceren (productiemiddelen)
Sociale relatie tussen werkgever en werknemer verandert:
§ Arbeidsomstandigheden voor werknemers verslechteren
§ Onzekere leefomstandigheden
§ Ongelijkheid en armoede nemen toe
Hierdoor commodificatie (vermarkting) van menselijke arbeid
*Commodificatie = de transformatie van dingen (goederen, diensten, arbeid) in goederen die op de
markt worden verkocht. (Marx)
-> Na de industriële revolutie:
• Individuen moeten hun arbeid verkopen om uit de armoede te blijven
• Individuen worden afhankelijk van de (arbeids)markt
1.1.3.1 Economische groei
Het meten van de economische groei:
Het Bruto Binnenlands Product (BBP) is een maatstaf voor de totale economische output van
een samenleving.
Het BBP meet de marktwaarde van alle finale goederen en diensten die in een bepaalde
periode per land zijn geproduceerd en verkocht (niet doorverkocht).
Het bruto binnenlands product per capita (BBP per capita) wordt verkregen door het BBP van
een land te delen door het totale aantal inwoners van dat land.
à Vb. De grootte van de taart delen door het aantal mensen die heeft meegeholpen aan de
taart, Taart bakken, de groote van de taart is het bbp dan heb je het bbp
3
,1.1.4 De drie basisinstituties en de markt
Bedrijven hebben productiemiddelen (arbeid en kapitaal) nodig om goederen te produceren
En de gezinnen bezitten productiemiddelen en willen goederen consumeren
-> Ruimte voor handel op de markt
§ Markt voor goederen
§ Markt voor arbeid
§ Markt voor kapitaal
De overheid regelt de handel en ziet toe op het naleven van contracten (in de meeste gevallen)
(heel belangrijke rol REGULEREN= wat kan en wat kan niet op de markt)
1.1.4.1 Ongereguleerde markt
= (laissez-faire markt) is een markt zonder regulering door de overheid.
Weinig voorbeelden in de recente wereld:
› Eind 19e eeuw (?)
› Rusland in de jaren negentig (Washington Consensus)
› Wereldwijde economie vandaag
› Markt voor Cryptomunten
1.1.5 Een vierde basisinstitutie?
= Vrijwilligersorganisaties, non-profitorganisaties en liefdadigheids- instellingen kunnen worden
beschouwd als een vierde basisinstitutie.
= Ze zijn formeel, privaat en non-profit
Zij vormen het maatschappelijk middenveld
Ä Belangrijke bron van sociale innovatie, maar onze focus (in deze cursus) zal liggen op de
drie basisinstituties (gezin, bedrijf, overheid)
4
,1.2 Basisstructuur
= beschrijft hoe de taken, rechten en plichten, en voordelen van sociale samenwerking zijn
verdeeld tussen de leden van de samenleving en de basisinstituties.
- De verdeling van de voordelen van sociale samenwerking vereist een
"rechtvaardigheidstheorie".
- Verschillende samenlevingen hebben een verschillende basisstructuur
- Een centrale breuklijn: wie bezit de productiemiddelen?
Kapitalistische staat:
= Private eigendom van productiemiddelen (arbeid en kapitaal)
-> Vrije handel op de markt wijst productiemiddelen toe (met behulp van prijzen)
De "onzichtbare hand" van Adam Smith
"Wij verwachten ons eten niet van de welwillendheid van de slager, de brouwer of de bakker,
maar van hun aandacht voor hun eigen belang." (Adam Smith, 1776)
Socialistische staat:
= Collectieve eigendom van productiemiddelen (arbeid en kapitaal)
-> Gecentraliseerde toewijzing van productiemiddelen via centrale planning
Deze zijn in de geschiedenis minder productief gebleken
Welvaartstaat:
= een samenleving met een kapitalistische basisstructuur waarin overheidsmacht wordt gebruikt
om het spel van de marktkrachten te wijzigen.
-> Als pragmatisch alternatief voor socialistische en kapitalistische (utopische) basisstructuren
Probleemoplossende tussenweg tussen het kapitalisme en het socialisme, probeert de
kapitalistische staat (vertrekpunt) wat meer sociaal te maken
Collectief (soc) vs Privaat (kap)
De overheidsmacht wordt gebruikt op vier manieren:
1) Marktfalingen corrigeren en openbare diensten verlenen (les 2)
2) Sociale risico’s verzekeren (les 3)
3) Herverdelen en ongelijkheden verminderen (les 4)
4) Armoede bestrijden (les 5)
1.2.1.1 Welvaartstaat geschiedenis
Sommige welvaartstaten gaan terug tot de 19e eeuw en in de meeste ontwikkelde landen
ontstonden welvaartstaten na de Tweede Wereldoorlog.
-> De welvaartstaat in opkomst in andere landen (China, Brazilië, ... )
5
,1.2.1.2 Welvaartstaat omvang
= zien hoeveel van het bbp de landen besteden aan sociale uitgaven (pensioenen, werkloosheid,… )
Sommige landen besteden tot 30% van het BBP aan sociale uitgaven (vb. België)
-> OESO-gemiddelde: 19% (in 2015)
› Ouderdom (7%)
› Gezondheid (5,3%)
› Gezin (2%)
› Arbeidsongeschiktheid (1,9%)
1.2.1.3 3 opvattingen over de welvaartstaat
1. Inkomenssteun voor de armen
§ Bv. Food stamps (VS), income support (VK), OCMW (België),
2. Sociale verzekering, sociale rechten, sociale diensten
§ Bv. Social insurance, Medicare (VS), NHS (VK), Sociale Zekerheid (België),
3. sociaal-economische beleid van de overheid
§ Bv. arbeidsmarktbeleid, rol van de overheid bij de vormgeving van de markten
Soorten welvaarstaten:
-> De drie basisinstituties spelen hun rol in elke welvaartstaat - maar de taakverdeling is anders
Conservatieve (corporatistische) welvaartstaat: centrale rol voor het gezin (België,DL)
Sociaaldemocratische welvaartstaat: centrale rol voor de overheid (Zweden,DE)
Liberale welvaartstaat: centrale rol voor de onderneming (VS,VK)
Maar het is een vereenvoudeging van de realiteit want landen hebben deeltjes van elke vorm
1.2.1.4 Welvaarstaat en markt
= Structurele interpretatie van de welvaartstaat als antwoord op maatschappelijke problemen
veroorzaakt door het ongereguleerde marktkapitalisme.
Welvaartstaat als schadebeperkend, probleemoplossend instrument
Kritiek:
- van progressieven (links):
• verbetering, maar geen radicale oplossing voor de onderliggende problemen.
• vb dokter die pijnstillers geeft maar het probleem niet voor lange termijn oplost
- van conservatieven (rechts):
• Te royaal, te duur, demotiverend
1.2.1.5 Welvaarstaat en macht
= Alternatieve interpretatie van de welvaartstaat vanuit de power resource theory
-> De welvaartstaat is een product van belangenconflicten, klassenstrijd en klassenallianties
Ä Welvaartstaat als resultaat van macht van de arbeidersklasse, bereikt door organisatie in
vakbonden of linkse partijen
6
, 1.3 Sociaal contract
= een hypothetisch contract tussen de burgers van de samenleving dat de basisstructuur beschrijft.
= Hoe bepalen we de basisstructuur?
= een complex politiek proces in werkelijkheid
Hoofdzakelijke vraag: Hoe bepalen we de basisstructuur?
*Basisstructuur = hoe gaan we een taart maken en hoe gaan we deze verdelen
1.3.1 Grondleggers die zich bezig houden met de rol van
de overheid
1) Hobbes: Heeft een staat gezag over een individu?
2) Locke: Is eigendom legitiem?
3) Rousseau: Soevereiniteit moet in handen zijn van het volk
1.3.2 Sociaal contract met overlappende generaties
Sociale contracten worden onderhandeld en heronderhandeld door "echte mensen" van
overlappende generaties.
Nieuwe onderhandelingen:
§ Normale tijden: stapsgewijze aanpassingen van het sociaal contract
§ Keerpunt (crisis, oorlog, pandemie): grondige herziening sociaal contract
§ Staan we voor zo'n keerpunt? (zie les 12)
7
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller feebedg. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $7.43. You're not tied to anything after your purchase.
