PB1302 Wetenschapsfilosofie Deel 2 Wetenschapsfilosofie
Deel 2 Wetenschapsfilosofie...........................................................................................................................................4
Introductie op deel II: Philosophy of Science (pp. 129-130)....................................................................................4
Introductie digitale werkboek....................................................................................................................................4
Recapitulatie: rationalisme en empirisme............................................................................................................4
Recapitulatie: deductie en inductie......................................................................................................................4
Wat is wetenschappelijke kennis?........................................................................................................................5
De voorzet van Kant............................................................................................................................................5
2.1 Verklaren of begrijpen...............................................................................................................................................6
H5 Understanding Humans: Positivism and Hermeneutics (pp. 131-160)...............................................................6
5.1 Introductie......................................................................................................................................................6
5.2 Positivisme.....................................................................................................................................................6
5.3 Positivisme en de sociale wetenschappen......................................................................................................7
5.4 Sociale wetenschappen vs. natuurwetenschappen: subjecten vs. objecten....................................................8
5.5 Hermeneutiek.................................................................................................................................................8
5.6 Verstehen: een methode voor de sociale wetenschappen...............................................................................9
5.7 Verstehen aangevallen...................................................................................................................................9
Biografieën........................................................................................................................................................10
Samenvatting.....................................................................................................................................................10
Verklaren of begrijpen (samenvatting digitale werkboek)......................................................................................12
De opkomst van de menswetenschappen..........................................................................................................12
Positivisme.........................................................................................................................................................13
Hermeneutiek.....................................................................................................................................................13
Demarcatie.........................................................................................................................................................14
2.2 Logisch-positivisme................................................................................................................................................15
H6 Logical Positivism: The Formal, the Facutal and the Fictional (pp. 161-194)..................................................15
6.1 De ‘Weense Cirkel’ (Wiener Kreis).............................................................................................................15
6.2 Richting een kritiek op de metafysica.........................................................................................................15
6.3 Het formele en het feitelijke........................................................................................................................15
6.4 Verificatie als demarcatie.............................................................................................................................16
6.5 Een nieuwe baanomschrijving voor filosofen.............................................................................................16
6.6 Wittgenstein herzien....................................................................................................................................17
6.7 Een fenomenale basis voor de wetenschap..................................................................................................17
6.8 Fysicalisme..................................................................................................................................................18
6.9 Een fysicale basis voor de wetenschap........................................................................................................18
6.10 Eendrachtige wetenschap...........................................................................................................................19
6.11 Conclusie...................................................................................................................................................19
Biografieën........................................................................................................................................................19
Samenvatting.....................................................................................................................................................20
Logisch-positivisme (samenvatting digitale werkboek)..........................................................................................21
Der Wiener Kreis...............................................................................................................................................21
Wittgenstein I.....................................................................................................................................................21
Ruwe ervaring....................................................................................................................................................22
De knuppel in het hoenderhok...........................................................................................................................23
2.3 Kritisch rationalisme...............................................................................................................................................24
H7 Critical Rationalism: Science on Piles, Above a Samp (pp. 195-236)..............................................................24
7.1 Introductie....................................................................................................................................................24
7.2 Popper en de Wiener Kreis..........................................................................................................................24
7.3 Het cruciale jaar 1919..................................................................................................................................24
, 7.3.1 Poppers aanvaring met het Marxisme.................................................................................................24
7.3.2 Popper ontmoet Alfred Adler..............................................................................................................25
7.3.3 Popper en de buiging van het licht (Eddington).................................................................................25
7.4 Van verificatie, via confirmatie, naar falsificatie.........................................................................................25
7.5 Falsificationisme..........................................................................................................................................26
7.5.1 Falsifieerbaarheid is een adequaat demarcatiecriterium.....................................................................26
7.5.2 Alleen theorieën die gefalsifieerd kunnen worden, zijn informatief...................................................26
7.5.3 Feilbaarheid.........................................................................................................................................27
7.5.4 Kennis groeit door vermoedens en weerleggingen: trail-and-error...................................................27
7.6 Kritisch rationalisme....................................................................................................................................27
7.7 Het rationaliteitsbeginsel in de sociale wetenschappen...............................................................................28
7.8 Kritiek op kritisch rationalisme...................................................................................................................29
7.8.1 Tijdelijke immunisatie is geen misdaad..............................................................................................29
7.8.2 Pseudowetenschappen maken vaak falsifieerbare claims...................................................................30
7.8.3 Het vervangen van een onjuiste theorie met een andere onjuiste theorie is geen vooruitgang...........30
7.8.4 Deductief testen veronderstelt inductie...............................................................................................30
7.9 De balans opmaken......................................................................................................................................30
Biografieën........................................................................................................................................................30
Samenvatting.....................................................................................................................................................31
Kritisch rationalisme (samenvatting digitale werkboek).........................................................................................32
Karl Popper........................................................................................................................................................32
Het demarcatieprincipe op zijn kop...................................................................................................................32
Poppers engagement..........................................................................................................................................33
Het kind en het badwater...................................................................................................................................33
2.4 Sociale structuren....................................................................................................................................................34
H8 Language Games and Paradigms: Thinking from Within (pp. 237-270, 286-287 en 293-294)........................34
8.1 Introductie....................................................................................................................................................34
8.2 Ludwig Wittgenstein – Philosophical Investigations..................................................................................34
8.2.1 Het belangrijkste verschil tussen de vroege en late Wittgenstein.......................................................34
8.2.2 Wittgenstein’s privétaal argument.......................................................................................................35
8.3 Verdere ondersteuning voor het Relativisme...............................................................................................35
8.3.1 Een resultaat uit de psychologie: theoriegeladenheid.........................................................................35
8.3.2 De Saphir-Whorf hypothese uit de linguïstiek....................................................................................36
8.4 Thomas Kuhn’s visie op de wetenschap......................................................................................................36
8.4.1 Patronen in de wetenschappelijke ontwikkeling.................................................................................37
8.4.2 Normale wetenschap...........................................................................................................................37
8.4.3 Crisis...................................................................................................................................................38
8.4.4 Wetenschappelijke revoluties..............................................................................................................38
8.4.5 De groei van kennis.............................................................................................................................39
8.4.6 Incommensurabiliteit (onmeetbaarheid).............................................................................................39
8.4.7 Waarom een paradigmaverschuiving een revolutie is.........................................................................40
8.4.8 Laatste opmerkingen over Kuhn’s ‘Structure of Scientific Revolutions’............................................40
Biografieën........................................................................................................................................................41
Samenvatting.....................................................................................................................................................41
Sociale structuren (samenvatting digitale werkboek).............................................................................................42
Wittgenstein II...................................................................................................................................................42
Wetenschappers zijn net mensen.......................................................................................................................42
Paradigma’s........................................................................................................................................................43
Revolutie............................................................................................................................................................43
2.5 Het failliet...............................................................................................................................................................44
, H9 Research Programmes and Methodological Anarchy: Competition and Freedom in Gaining Knowledge (pp.
295-324)..................................................................................................................................................................44
9.1 Introductie....................................................................................................................................................44
9.2 Het demarcatieprobleem..............................................................................................................................44
9.3 Lakatos’ reactie op Popper en Kuhn............................................................................................................44
9.4 Drie variaties van falsificationisme.............................................................................................................44
9.4.1 Dogmatisch falsificationisme..............................................................................................................45
9.4.2 Methodologisch falsificationisme.......................................................................................................45
9.4.3 Sophisticated falsificationisme...........................................................................................................46
9.5 Onderzoeksprogramma’s.............................................................................................................................46
9.6 Kuhn’s reactie op Lakatos...........................................................................................................................47
9.7 Paul Feyerabend’s methodologisch anarchisme..........................................................................................47
9.8 Een anarchistische theorie van kennis.........................................................................................................48
9.9 Methodologische anarchie vs. de wetenschappelijke methode...................................................................48
9.10 De Sokal Hoax...........................................................................................................................................48
Biografieën........................................................................................................................................................49
Samenvatting.....................................................................................................................................................49
Het failliet (samenvatting digitale werkboek).........................................................................................................50
Kind van Popper (…).........................................................................................................................................50
(…) tijdgenoot van Kuhn...................................................................................................................................50
De hofnar...........................................................................................................................................................51
Dooremalen, H., De Regt, H. C., & Schouten, M. (2007). Exploring Humans: An Introduction to the Philosophy of the
Social Sciences (6e ed.). Amsterdam, Nederland: Boom.
,Deel 2 Wetenschapsfilosofie
Introductie op deel II: Philosophy of Science (pp. 129-130)
In deel 1 hebben we twee dominantie benaderingen op de vraag ‘wat is kennis?’ onderzocht: rationalisme en empirisme.
Met de verschuiving naar de moderne wetenschap moesten de oude interpretaties van deze epistemologieën aangepast
worden. Er dook ook sceptische twijfel op, zoals of we de externe realiteit achter onze mentale ideeën überhaupt wel
kunnen leren kennen.
In deel 2 verschuift de focus van kennis naar wetenschap. De eerste vraag is of er fundamentele verschillen zijn tussen
de natuurlijke en de sociale wetenschappen. In hoofdstuk 6 worden er zijn twee verschillende verklaringen op dat
gebied genoemd: positivisme en hermeneutiek. Het volgende hoofdstuk gaat over het logisch-positivisme, dat verder
ging met het empirisme van Kant. Hun oplossing voor het demarcatieprobleem was verifieerbaarheid (en later
conformeerbaarheid). Na het logisch-positivisme gaat het weer terug naar kritisch rationalisme van Karl Popper. In
hoofdstuk 8 gaat het over Thomas Kuhn’s ideeën over wetenschap in termen van paradigma’s en revolutie, waarmee
wetenschap dreigt te vervallen in relativisme. In hoofdstuk 9 probeert Imre Lakatos de wetenschap te redden van
Kuhn’s relativisme door verder te gaan op de inzichten van Popper. We kijken ook nog naar Paul Feyerabend. Het
laatste hoofdstuk gaat over het debat tussen wetenschappelijk realisme en anti-realisme en vragen we ons af of we
kunnen geloven dat wetenschappelijke theorieën ware representaties zijn van de niet-observeerbare delen van de
wereld.
Introductie digitale werkboek
Recapitulatie: rationalisme en empirisme
In deel 1 ging het over hoe we de wereld kunnen kennen, er zijn sinds de oude Grieken twee stromingen: rationalisme
en empirisme. Maar vrijwel geen enkele filosoof is helemaal een empirist of helemaal een rationalist. We kunnen dus
beter praten over het empirisme en rationalisme als tegengestelde filosofische posities, dan over rationalisten of
empiristen als filosofen.
Rationalisme Empirisme
Beredeneren Observeren
De wereld als logisch denkbeeld. De wereld als som van ervaringen.
Logisch denkvermogen, zintuigen zijn onbetrouwbaar en geven Ratio is onbetrouwbaar, bij de geboorte weten we niets. Ervaringen
ons geen zekerheid. Zekerheid alleen door middel van de rede. opdoen via de zintuigen en zo ontstaan ideeën over de wereld.
Voorbeeld: methodologisch twijfel van René Descartes. Voorbeeld: de werkelijkheid observeren als we haar willen kennen
van John Locke.
Recapitulatie: deductie en inductie
Deductie en inductie komen niet volledig overeen met rationalisme en empirisme, maar ze hangen er wel mee samen en
krijgen dus te maken met de bijbehorende problemen. Een empirist zal moeilijk tot zekere kennis komen en een
rationalist zal moeite hebben nieuwe kennis te verkrijgen.
Deductie Inductie
Zekerheden Waarschijnlijkheden
Specificatie van bestaande kennis. Vorming van nieuwe kennis.
Van algemene zekerheden tot gedetailleerde uitspraken komen. Het onbekende observeren en vanuit specifieke
waarnemingen algemene conclusies trekken.
Probleem: leidt nooit tot nieuwe kennis. Probleem: leidt nooit tot zeker kennis.
Voorbeeld: Plato's stelling dat we bij de geboorte alles al weten en dit Voorbeeld: Hume’s stelling dat zekere kennis per definitie
alleen moeten herinneren door de rede op de juiste manier te gebruiken. niet mogelijk is.
,Wat is wetenschappelijke kennis?
Hoe kan een wetenschapper tot nieuwe en zekere kennis komen als deductie niet tot nieuwe kennis leidt en inductie niet
tot zekere kennis? Volgens Hume kon dat niet, we kunnen alleen goed geïnformeerd gokken. Kant probeerde het op te
lossen door de wereld te splitsen in de noumenale wereld en de fenomenale wereld. Maar de vraag is of dat een
oplossing is: in het dagelijks leven is de fenomenale wereld voldoende, maar de wetenschapper wil ook iets zeggen over
de noumenale wereld. De vraag ‘wat is kennis?’ van deel 1 wordt nu ‘wat is wetenschappelijke kennis?’: wat
onderscheidt wetenschappelijke kennis van andere kennisuitspraken?
De voorzet van Kant
Kant heeft hier al een voorzetje op gegeven door de kennis over de fenomenale wereld te onderscheiden in vier vormen
van kennisuitspraken. Synthetische uitspraken zijn samengesteld, voegen iets toe en zijn dus vernieuwend. Analytische
uitspraken zijn definiërend, herhalen slechts een logische zekerheid en zijn dus behoudend. A priori uitspraken zijn
vooraf gegeven en rationeel, a posteriori uitspraken zijn achteraf gegeven en empirisch.
Analytisch (definiërend) Synthetisch (vernieuwend)
A priori (vooraf gegeven Logische afleiding op basis van gegeven Volgens Kant mogelijk en typerend voor 'echte
in de ratio) zekerheden (deductie). wetenschap'.
A posteriori (achteraf Onmogelijk omdat empirie altijd iets nieuws Nieuwe ervaringskennis die achteraf gegeven is
gegeven door empirie) toevoegt. (inductie).
De synthetische a priori uitspraken zijn bijzonder: nieuwe kennis die vooraf in de ratio is ingegeven. Volgens Kant zijn
deze uitspraken wetenschappelijk. In dit deel gaat het hierover: zijn die synthetische a priori uitspraken inderdaad het
definiërende element van wetenschap? Of is er iets anders dat echte wetenschap onderscheidt van andere
kennisuitspraken?
,2.1 Verklaren of begrijpen
H5 Understanding Humans: Positivism and Hermeneutics (pp. 131-160)
5.1 Introductie
Na de wetenschappelijke revolutie was er enorme vooruitgang in de natuurwetenschappen, maar wat betekende dit voor
de menswetenschappen: vergelijkbare vooruitgang en vergelijkbare methodes? In de 19e eeuw waren de meningen
hierover radicaal verdeeld (en nu nog steeds).
1. Positivisme: het idee dat de ‘morele wetenschap’ (sociale wetenschap) op dezelfde manier benaderd moet worden als
de natuurwetenschap. De sociale wetenschappen verschillen niet in soort, maar in mate van de
natuurwetenschappen, dus kunnen de methodes en standaarden van de natuurwetenschappen ook toegepast worden.
Deze benadering was invloedrijk, maar had geen universele goedkeuring.
2. Hermeneutiek: zag de sociale wetenschap als totaal verschillend van natuurwetenschap; mensen (en dieren) en hun
culturele wereld kunnen niet op dezelfde manier behandeld worden als levenloze fysieke objecten.
19e-eeuws positivisme: de natuurwetenschap had een grote invloed op de niet-natuurwetenschap; de vooruitgang
zorgde voor de verwachting van gelijkwaardig succes in de menswetenschappen: de menselijke geest opbreken in
mentale moleculen en atomen en de mechanismen erachter. Hume zocht ook naar wetten die de menselijke geest
besturen; de ‘morele filosofie’ was volgens hem in dezelfde staat als de natuurwetenschap vóór Copernicus. Hume
wilde graag de ‘Newton van de geest’ worden. Hij beargumenteerde dat het ene idee onvermijdelijk naar een ander idee
leidt; ideeën zijn als planeten; ze worden in hun baan gehouden door natuurwetten: de wetten van de geest.
Thomas Hobbes (1588-1679): in lijn met deze redenering kan ook de samenleving gezien worden als een mechanisme dat
geanalyseerd kan worden in elementen (individuen) die wetmatig met elkaar interacteren. Pas in de 18e eeuw zou Comte
de sociologie (sociale fysica) introduceren, maar het idee was al onderzocht door Hobbes; hij was geïnspireerd door
Harvey en Galileo en zag de samenleving als een klok waarvan de mechanismen konden worden beschreven in termen
van universele wetten.
Adam Smith (1723-1790): (goede vriend van Hume) schreef ‘The Wealth of Nations’, waarin hij probeerde de wetten van de
economie te beschrijven op basis van empirische data: de economie geconceptualiseerd als een sociale machine
gedreven door de motor van eigenbelang.
In de nasleep van de Wetenschappelijke Revolutie was er een groeiende consensus dat het mentale en sociale extreem
complexe mechanismen waren (maar dus wel mechanismen). De visie dat sociale en mentale fenomenen empirisch
onderzocht kunnen worden, werd positivisme genoemd, naar feit-gebaseerde – of positieve – wetenschap.
5.2 Positivisme
Auguste Comte (1798-1857) en John Stuart Mill (1806-1873) ontwikkelden het klassieke positivisme. Mill stelde dat men
de methoden die nuttig waren in de natuurwetenschappen moest generaliseren voor de menswetenschappen. Comte
beweerde dat er een ‘uniforme manier van redeneren is die toepasbaar is op alle onderwerpen die zich in de menselijke
geest bevinden’, beschreven in zijn beroemde wet van de drie stadia.
Comte’s Wet van de Drie Stadia
Comte ontdekte hoe een maatschappij zich ontwikkelt langs drie stadia van intellectuele ontwikkeling, elk gekenmerkt
door een ‘methode van filosoferen’. De stadia zijn gedefinieerd in termen van verklaringen en methodes die gebruikt
werden door een samenleving, in een bepaalde stadium in de geschiedenis. Elke wetenschap gaat onafhankelijk van
elkaar door elk stadium. De stadia zijn denkwijzen die slechts matig corresponderen met de historische tijdperken.
1. Theologische stadium
Is het meest primitief, de verklaring voor verschijnselen wordt gezocht in bovennatuurlijke krachten: waarom
dingen gebeuren. Comte zag het monotheïsme als het eindpunt van dit stadium; werd voorafgegaan door eerst het
animisme en later het polytheïsme:
◦ Animisme: het idee dat zelfs levenloze objecten menselijke kwaliteiten hebben en worden bewoond door
geesten (anima betekent ziel). In sommige culturen worden bergen, rivieren en vuur gezien als mentaal leven (bv.
mana in Melanesië). De vroege Grieken zeiden dat rotsen vielen omdat ze naar hun oorspronkelijke positie
wilden. Kepler geloofde dat planeten een ziel hadden en zelfs wij hebben nog er restanten als we spreken over
‘moeder aarde’, de ‘fluisterende wind’ en als we tegen bv. onze auto praten of in geluk geloven.
◦ Polytheïsme: het idee dat de natuur gecontroleerd wordt door meerdere entiteiten; niet aardse goddelijke
wezens. De Grieken geloofden dat aardbevingen werden veroorzaakt door Poseidon en bliksem door Zeus.
◦ Monotheïsme: het idee dat fenomenen de intellectuele daden van één god zijn. We zien dit zelfs terug bij de
, grote namen van de wetenschap (bv. Newton) die in hun theorie een plaats voor God reserveerden.
2. Metafysische stadium
Bovennatuurlijke oorzaken worden vervangen door abstracte entiteiten: essenties, naturen en krachten (forces en
powers). Kepler verschoof van het theologische stadium (animisme) naar het metafysische stadium: ‘als we het
woord ziel vervangen voor kracht, dan krijgen we het eigenlijke principe dat onder mijn fysica van de hemel ligt’.
Twee redenen waarom dat volgens Comte niet voldoende was:
◦ Voor positivisten zijn ‘krachten’ geen bevredigende verklaringen; ze kunnen niet geobserveerd worden en
blijven dus net zo mysterieus als bovennatuurlijke acties. Het hebben van ‘levenskracht’ is geen verklaring
voor in leven zijn, aldus Comte, het is een cirkelredenatie.
◦ Comte vond dat wetenschap in dienst van de mens moest staan; we moeten de toekomst kunnen voorspellen
en hierop kunnen anticiperen. Theologische en metafysische theorieën zorgen niet voor nuttige voorspellingen.
3. Positieve stadium
In dit stadium wordt wetenschap praktisch toegepast voor grote verbeteringen in de samenleving (‘positive’ betekent
feitelijk, nuttig, exact en zeker) . Positieve wetenschap zoekt naar causale of mechanische verklaringen die alleen
gevonden kunnen worden met behulp van zorgvuldige observaties. Wetenschappers speculeren niet meer om
antwoorden te vinden, maar verzamelen bewijzen met als doel het vinden van regelmatigheden tussen observaties
om hieruit wetmatigheden te kunnen ontdekken (zoals de mechanica van Newton). De wetenschapper vraagt niet
langer waarom een fenomeen ontstaat maar hoe. Voor een positivist is volwassen wetenschap gebaseerd op feiten.
Samengevat is het positivisme het verwerpen van speculatieve metafysica; de enige manier waarop de wetenschap grip
krijgt op de natuurlijke wereld is door wetmatige relaties tussen fysieke, observeerbare fenomenen. Alle kennis wordt
uiteindelijk ontleent aan ervaring; de feiten die men met zekerheid kan weten.
Experientiële feiten kwamen volgens Comte voort uit een goed gebruikte combinatie van observatie en redenatie. In
de wetenschap zullen theorie en observatie altijd hand in hand gaan. Wetenschap gaat niet alléén over zorgvuldige,
inductieve dataverzamelingen, maar heeft interpretatie nodig van theorieën (geen strikt empirisme). Dit is de combinatie
van inductie en deductie. Komt overeen met de metafoor van Bacon: de bij verzamelt nectar om er honing van te
maken, zo verzamelt de wetenschapper data om er een betekenisvolle beschrijving van de natuur van te maken.
5.3 Positivisme en de sociale wetenschappen
Omdat Comte in een politiek en sociaal instabiele tijd leefde, was zijn interesse in wetenschap voornamelijk praktisch
(i.p.v. theoretisch): wetenschap moest dienen als een gids voor praktisch handelen. Dus wetenschap moet worden
afgestemd op voorspellingen, omdat dat is wat ervoor zorgt dat we handelen: ‘savoir pour prévoir, prévoir pour
pouvoir’ (‘weet om te voorzien en voorzie om in staat te zijn te doen’) . Comte vond dat wetenschap zorgt voor tools om
controle te krijgen over alle aspecten van het menselijke leven.
Comte’s ultieme doel was om wetenschap ontwikkelen die een einde zou maken aan de wanorde veroorzaakt door de
revolutie in Frankrijk. Zijn werk ontstond rondom het idee dat de methodes uit de natuurwetenschappen gebruikt
zouden kunnen worden om een wetenschap te creëren dat het meest urgente probleem van de mensheid zou kunnen
oplossen: het educatieve systeem hervormen m.b.v. wetenschappelijke principes. Een belangrijk idee van het
positivisme was dat de menswetenschappen niet zoveel verschilden van de natuurwetenschappen. De menswetenschap
had wel te maken met fenomenen die veel complexer waren dan bij de natuurwetenschappen, maar dat is geen obstakel
om ze empirisch te onderzoeken en in wetten te beschrijven.
Encyclopaedic formula: volgens Comte hebben de wetenschappen een natuurlijke volgorde (hiërarchie) met
toenemende complexiteit:
1. Wiskunde 2. Astronomie 3. Natuurkunde 4. Scheikunde 5. Biologie 6. Sociologie
De complexiteit van de mechanismen neemt toe naarmate men van de wiskunde naar de sociologie gaat en het kost
meer tijd om het onder te verdelen in elementen en de interacties te beschrijven, maar het blijft gaan over mechanismen.
De natuurlijke en sociale wetenschappen verschillen niet in soort, maar in mate van complexiteit.
Deze formule beschrijft ook de volgorde waarin men de positivistische fase bereikt; elke wetenschap is daar naar op
weg. Het is de verantwoordelijkheid van de wetenschapper om dat proces te versnellen.
Charles Darwin: werd beïnvloed door Comte, hij loste niet alleen een aantal methodologische thema’s op, maar
suggereerde ook dat biologie (zoölogie) een wetenschap is en dat deze moest worden ontdaan van theologische
bovennatuurlijke elementen. Het idee dat de mensheid begrepen kan worden op dezelfde manier als natuurlijke
fenomenen, is geworteld in de Verlichting en werd uitgebreid in de 19e eeuw. Wat Newton deed voor de natuurkunde en
Darwin deed voor de biologie, wilden anderen ook doen voor de mentale en sociale wetenschappen; geen metafysische
vragen en speculatieve antwoorden, maar observeerbare objectieve feiten.
,Het domein van de mythe en mysterie moest steeds meer plaatsmaken voor de empirische, mechanische, wiskundige
natuurwetenschappen. Toch bleef er kritiek op deze objectiviteit; invloedrijke denkers stelden dat de objectiviteit
fundamenteel op gespannen voet staat met de subjectieve natuur van de mens.
5.4 Sociale wetenschappen vs. natuurwetenschappen: subjecten vs. objecten
Hoewel sommigen beweerden dat in de 19e eeuw iedereen een positivist was, kwam er (vooral vanuit Duitsland) sterke en
invloedrijke weerstand hiertegen. Dat geschil is er nog steeds:
1. Methodologische monisten: positivisten: er is slechts één wetenschappelijke methode en het moet gebruikt
worden in alle wetenschappen. Ze wilden een universele wetenschap bouwen.
2. Methodologische dualisten: hermeneuticisten: er zijn twee soorten wetenschappen: de menswetenschappen en
natuurwetenschappen, omdat ze verschillend zijn op essentiële punten in zowel onderwerp als methodologie.
Hermeneutiek: werd ontwikkeld in 19e eeuw door Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey en Max Weber (in de
20e eeuw aangepast door andere filosofen) . Focus ligt hier op het werk van Dilthey.
Hermeneuticisten beschuldigen positivisten ervan de wetenschap te aanbidden; positivisten beweren daarentegen dat de
menselijke subjectiviteit een overblijfsel is van het theologische of metafysische verleden, dat kan worden verwijderd
door mensen te onderzoeken zoals alle andere objecten worden onderzocht.
Dilthey vond positivisme niet van toepassing op het menselijke leven: om het menselijke leven te begrijpen moet men
het menselijke bewustzijn begrijpen en hier is de mechanistische wetenschap niet geschikt voor.
Subjecten vs. objecten: natuurlijke objecten (moleculen, stenen, planeten etc.) bewegen door oorzaken van buitenaf; de
natuurlijke wereld kan begrepen worden door deze causale wetten te ontleden. Mensen worden daarentegen niet
gedreven door objectief beschrijfbare krachten van buitenaf, maar hebben een innerlijk: het zijn subjecten, geen
objecten. Mensen hebben innerlijke verlangens, emoties, gedachten, gevoelens en intenties en worden hierdoor
gemotiveerd in hun acties.
De mens kan zich losmaken van de natuurlijke causale ketenen en verandert (binnen grenzen) de loop van de dingen in de
buitenwereld. De innerlijke wereld verschilt van mens tot mens; deze essentiële subjectiviteit is wat ons maakt tot wie
we zijn. Dit is de belangrijkste reden voor Dilthey om te beweren dat de menswetenschappen een onafhankelijk systeem
vormen: de menswetenschappen autonoom van de natuurwetenschappen.
Dit beeld roept ook vragen op: hoe kan de menswetenschap wetenschappelijke legitimiteit vinden als de
natuurwetenschappelijke methode niet van toepassing is? Als de menswetenschappen zo anders zijn dan de
natuurwetenschappen, op welke basis kunnen we het dan wetenschap noemen? Hoe kunnen we een wetenschap van
subjecten hebben? Als we allemaal dingen doen vanuit eindeloos variabele motieven, kunnen we dan überhaupt onze
acties en motieven generaliseren?
5.5 Hermeneutiek
Oorsprong: hermeneutiek bestond ook al in de Griekse oudheid: hermeneuein (interpreteren) is gerelateerd aan Hermes,
de boodschapper van Zeus. Hermes droeg boodschappen van de goden over aan stervelingen en interpreteerde deze
boodschappen. Hermeneutiek was oorspronkelijk een methode om verborgen betekenissen in mythologische of heilige
werken te ontdekken. Werd pas in de 19e eeuw losgemaakt van zijn theologische context en gebruikt als basis voor
sociale wetenschap.
Lebensphilosophie: volgens Dilthey’s Lebensphilosophie verminken de positivisten de historische realiteit om
concepten/methoden van de natuurwetenschappen te kunnen assimileren. Door de geestelijke en historische dimensies
van het menselijk leven buiten beschouwing te laten, wordt de analyse van de samenleving armoedig en oppervlakkig:
‘cardboard people’. De menswetenschap moet gaan over mensen van vlees en bloed, stevig ingebed in de geschiedenis.
Mentaal en historisch: Dilthey beweerde (beïnvloed door het romantisme) dat individuen geworteld zijn in historische
tradities en dat de mens alleen begrepen kan worden als deze tradities serieus genomen worden. De menselijke wereld is
mentaal (‘geistig’) en historisch (‘geschichtlich’) en beide aspecten moeten gewaardeerd worden.
Doelgericht: mensen zijn, anders dan stenen en planeten, doelgericht; ze doen dingen voor een bepaald doel. Mensen
hebben verschillende perspectieven op de wereld en handelen volgens deze perspectieven.
Onvoorspelbaar: motieven en intenties hebben, anders dan andere oorzaken, een onvoorspelbare en grenzeloze impact
op de maatschappij. Intenties zijn onvoorspelbaar omdat het producten zijn van een innerlijke wereld (waarvan de
werking mysterieus is) en interactie hebben met de overtuigingen en verlangens van andere mensen (die ook weer het
product zijn van hun innerlijke leven). De uitkomst ervan kan niet voorspelt worden door natuurwetten.
,De handelingen van mensen worden dus niet bepaald door blinde, causale wetten. Betekent dit dat er niet zoiets kan zijn
als menswetenschappen? Volgens Dilthey niet: we hebben geen causale wetten nodig om het gedrag van andere mensen
te begrijpen en te voorspellen. We zijn redelijk goed in bedenken wat een ander denkt en wat hun volgende handeling
zal zijn. Hoe bereiken we dit dan? Dilthey’s antwoord op deze vraag is erg invloedrijk geweest.
5.6 Verstehen: een methode voor de sociale wetenschappen
Ervaringsgericht: volgens Dilthey is het vertrekpunt van de menswetenschappen observatie, en niet speculatie
(Comte’s invloed); dus ervaringsgericht: ‘Empirie, nicht empirismus’. Ervaring in empirisme is objectief, testbaar en
theorie-afhankelijk, maar dat is volgens Dilthey niet het geval als mensen bestudeerd worden: om mensen te begrijpen
moeten we niet erbuiten gaan staan, maar er juist deel van uit maken. Stel dat ik alles weet over jou qua neuronen,
macromoleculen, atomen etc., weet ik dan hoe het is om jou te zijn? Om te begrijpen waarom je dingen doet zoals je die
doet, heb ik géén objectief standpunt nodig, maar moet ik jouw specifieke, subjectieve gezichtspunt innemen. Volgens
Dilthey valt kennis over de menselijke wereld binnen deze wereld zelf.
Inbeeldingsvermogen: een verontrustende vraag komt op: hoe kunnen we toegang krijgen tot de geest van een ander?
Men kan natuurlijk niet letterlijk het mentale leven van een ander binnengaan. Maar volgens Dilthey hebben we wel
directe toegang tot gewoonten, vastgelegde wetten, mythen, literatuur, kunst en spraak – zijn allemaal manifestaties van
het mentale leven van degenen die het gemaakt hebben. Door over deze expressies na te denken, krijgen we via ons
eigen inbeeldingsvermogen toegang tot hun gedachten. Oftewel vanuit onze eigen subjectiviteit kunnen we ons de
mentale staat van anderen verbeelden.
Erklären vs. Verstehen: de implicatie hiervan is dat de menswetenschap, die zich bezig houdt met gevoelens, intenties
en handelingen van onze medemens, zich niet bezig houdt met Erklären: het zoeken naar een verklaring d.m.v.
algemene wetten. De methode die we moeten gebruiken in de menswetenschap is de methode die we ook gebruiken in
het dagelijkse leven: interpretatief begrijpen of Verstehen: de verbeeldingsvaardigheid om zichzelf te projecteren in
andermans schoenen (‘sich hineinversetzen’) en hun ervaringen te herbeleven (‘nacherleben’).
Hermeneutische cirkel: om een zin te begrijpen, moet je de hele paragraaf, het boek en de historische context
begrijpen – en het boek kun je alleen begrijpen als je de zinnen begrijpt. Dus om een mens te begrijpen moet je steeds
heen-en-weer bewegen tussen het individu, zijn expressies en zijn historisch tijdperk.
De positivistische houding is niet geschikt voor de menselijke wereld; hier is de wetenschapper afhankelijk van de
fantasierijke, empathische penetratie van andermans mentale kracht.
Hermeneutische cirkel
Individu
Historisch
Expressies
tijdperk
5.7 Verstehen aangevallen
Volgens Dilthey heeft de sociale wetenschap een totaal verschillend fundament en structuur dan de natuurwetenschap;
het onderscheid hangt af van de rol van universele natuurwetten.
Volgens Wilhelm Windelband is de natuurwetenschap nomothetisch (het nastreven van algemene, universele kennis) en de
menswetenschap is idiografisch (beschrijft historische unieke evenementen, zoals biografieën). Erklären en Verstehen zijn
verschillend van elkaar, maar vullen elkaar wel aan: ‘de natuur verklaren we, het psychisch leven begrijpen we’.
Kritiek van latere hermeneutisten
Teveel beïnvloed door de natuurwetenschappen: Martin Heidegger, Jürgen Habermas en Hans-Georg Gadamer
bliezen in de 20e eeuw de hermeneutiek nieuw leven in, maar waren ook erg kritisch op Dilthey. Ze vonden dat uit het
werk van Dilthey de echo klonk van de idealen van de Verlichting; objectieve waarheid en zekerheid. Ze vonden dat
Dilthey beïnvloed was door de natuurwetenschap. Inderdaad was de menswetenschap voor Dilthey een echte
wetenschap die streefde naar objectieve valide kennis.
Objectieve kennis is onmogelijk: Habermas en Gadamer verwierpen de psychologie-gebaseerde hermeneutiek van
Dilthey. Hij zag volgens hen niet in dat interpretatie ook altijd beïnvloed wordt door iemands eigen vooroordelen,
vooronderstellingen en plaats in de geschiedenis. Objectieve kennis door Verstehen is onmogelijk omdat de mensen die
, interpreteren zelf ook onderdeel zijn van de geschiedenis; het is onmogelijk om subjecten te benaderen vanuit een
standpunt buiten de geschiedenis. Men zal nooit zijn eigen culturele bagage achter zich kunnen laten.
Gadamers metafoor: de interpretator is nooit in staat zichzelf los te maken van zijn eigen horizon (het bereik van dingen
die kunnen worden gezien vanuit een bepaald gezichtspunt). Een interpretator zal nooit in staat zijn om zijn eigen
vooronderstellingen en vooroordelen af te schudden. Dit is niet alleen een kenmerk van wetenschappelijke
communicatie, maar van communicatie in het algemeen. Voor Gadamer was Verstehen niet alleen een methode, maar
ook een kenmerk van Dasein; in de wereld zelf zijn.
Kritiek van positivisten
Voor latere hermeneutisten was Dilthey niet radicaal genoeg, maar hij kreeg ook kritiek van andere wetenschappers. Hij
was tegen het positivisme van Comte en Mill, maar aan het begin van de 20e eeuw was het positivisme nog lang niet
verslagen en in 1920 werd er een nieuwe school opgericht in Wenen om de ideeën van de oude empiristen (Hume) en
positivisten (Comte en Mill) nieuw leven in te blazen. Zij gingen in de aanval tegen hermeneutiek en andere metafysica.
Eenheid tussen natuur- en menswetenschap: deze neopositivisten benadrukten wederom dat wetenschap een eenheid
moest vormen. Volgens hen was er géén scherp onderscheid tussen de natuur- en menswetenschap.
Niet verifieerbaar: De Erlebnis (ervaring) waar Dilthey over sprak en die de basis vormde voor zijn dualisme, kan geen
centrale plaats hebben in de wetenschap omdat het persoonlijk en subjectief is. De verhalen die wetenschappers
vertellen over de Seeliches Geschehen (het innerlijke van een andere persoon) is onmogelijk te verifiëren.
Op z’n best was Verstehen een intuïtieve voorloper zijn van de natuurwetenschap; een bron voor het genereren van
hypothesen, die wetenschapper ‘ingevingen’ gaven die onderzocht konden worden.
Biografieën
Auguste Comte (1798-1857): Wordt de vader en naamgever genoemd van de sociologie en is de grondlegger van het
positivisme. Op school verloor hij het Katholieke geloof wat hij had meegekregen van zijn ouders. Werkte samen met
Comte de Saint-Simon, een utopisch socialist, maar deze relatie eindigde in onenigheid. Hij trouwde met Caroline
Massin om haar te redden van prostitutie, maar had een ongelukkig huwelijk. Hij had moeite met het vinden van een
baan in de wetenschap. Hij gaf privécursussen in positieve filosofie. Omdat zijn leven ongelukkig was, stortte hij in en
werd gedurende 15 jaar regelmatig (met depressies en paranoia) opgenomen in instellingen. Hij probeerde zelfmoord te
plegen door in de Seine te springen (de Pont des Artes). Zijn gekte bevestigde de wet van drie stadia: hij viel terug van
positivisme via monotheïsme en polytheïsme naar fetishisme. Tussen 1830 en 1842 publiceerde hij zijn meesterwerk: de
6 volumes van ‘Course of Positive Philosophy’. Hij ontving de bewondering van John Stuart Mill. Na zijn scheiding
trouwde hij met Clothilde de Vaux, zij stierf een jaar later aan tuberculose. De publicatie van ‘Systeme de Politique
Positive’ markeerde een verandering in het denken van Comte, hij benadrukte nu dat emoties voorrang hadden op de
rede. Hij begon nu te spreken over la religion de l’Humanité. Hij wilde een positivistische kerk oprichten met
wetenschappers als priesters. Hij stierf onder onduidelijke omstandigheden in 1857.
Wilhelm Dilthey (1833-1911): Studeerde theologie in Heidelberg en Berlijn. Ook hij verloor zijn Protestantse geloof en
ging geschiedenis en filosofie studeren. Tegenwoordig is Dilthey vooral bekend om zijn werk aan het fundament van de
menselijke wetenschap. Hij schreef ‘Critique of Historical Reason’ dat zorgde voor een basis van de menswetenschap
zoals de ‘Critique of Pure Reason’ van Kant de basis had gelegd voor de natuurwetenschap. Dilthey’s
Lebensphilosophie, met de nadruk op het historische bestaan van de mens, wilde ook de oppervlakkige en niet-
historische visie van Kant op de mens overstijgen. Dilthey stond niet vijandig tegenover de natuurwetenschap,
integendeel. Hij bestudeerde veel onderwerpen, maar had moeite zijn projecten af te ronden. Hij stierf tijdens zijn
vakantie in Tirol aan een infectie.
Samenvatting
Positivisme was een dominante kracht in het Europese, intellectuele klimaat van de 19e eeuw. Het beweert dat de
sociale wetenschappen alleen van de natuurwetenschappen verschillen in mate en niet in soort. Comte’s beroemde Wet
van de Drie Stadia beschrijft hoe, gedurende de geschiedenis, theologie en metafysica geleidelijk vervangen werden
door kennis die gebaseerd is op experiëntiële feiten. Positivisten zijn methodologische monisten: er is slechts één
wetenschappelijke methode die gebruikt moet worden in alle wetenschappen.
Tegenstanders van het positivisme waren de hermeneuticisten zoals Dilthey die een dualisme voorstelde tussen mens-
en natuurwetenschappen, omdat ze verschillen in hun onderwerp en methode. Ze stellen dat menselijke handelingen niet
alleen worden gestuurd door objectieve en beschrijfbare krachten van buitenaf maar worden gemotiveerd door
verlangens, emoties, gedachten, gevoelens en intenties. De Verstehen-methode kan worden gebruikt om te begrijpen
waarom mensen de dingen doen die ze doen.
