Samenvatting
PB1002
Geschiedenis van de psychologie
Hans Smits
,Toelichting
In deze samenvatting volg ik de lijn van de tekst in yOUlearn van de cursus Geschiedenis van
de psychologie (PB1002). De samenvatting betreft vooral het boek van R.E. Fancher & A. Ru-
therford (2017), Pioneers of Psychology, 5th ed. New York: W.W. Norton & Company, Inc.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Belangrijk persoon
Belangrijk gedachtegoed
Belangrijke instelling
Belangrijke publicatie
Tentamenstof uit yOUlearn
2
,Inhoud
Introductie ......................................................................................................................................................................................................... 5
Introductie: onderzoek van de geschiedenis van de psychologie........................................................................................................... 5
De waarde van historisch onderzoek ............................................................................................................................................... 5
De geschiedenis van de psychologie heeft een verleden ................................................................................................................. 5
Manieren om het verleden te onderzoeken..................................................................................................................................... 6
Onze historiografische benadering................................................................................................................................................... 8
Deel I – Oorsprong ............................................................................................................................................................................................. 9
1. Antieke grondslagen ................................................................................................................................................................................ 9
1. Fundamentele ideeën uit de oudheid ................................................................................................................................................ 9
Het Griekse mirakel en de presocratische filosofen ....................................................................................................................... 10
Leven en gedachtegoed van Socrates ............................................................................................................................................ 11
Plato’s leven en filosofie ................................................................................................................................................................ 11
Aristoteles en het empirisme ......................................................................................................................................................... 12
Een atomistische kanttekening: Democritus, Epicurus en Lucretius .............................................................................................. 13
Drie Islamitische pioniers ............................................................................................................................................................... 14
Europa’s intellectuele opleving ...................................................................................................................................................... 15
2. Bewustzijnsfilosofie ................................................................................................................................................................................ 16
2. Baanbrekende filosofen van de geest: Descartes, Locke en Leibniz ................................................................................................. 16
René Descartes en het onderscheid tussen geest en lichaam ........................................................................................................ 17
John Locke en de empirische traditie ............................................................................................................................................. 20
Gottfried Leibniz en het continentale nativisme ............................................................................................................................ 22
3. Fysiologie ............................................................................................................................................................................................... 25
3. Fysiologen van de geest: breinwetenschappers van Gall tot Penfield .............................................................................................. 25
Franz Josef Gall: hersenanatoom en frenoloog .............................................................................................................................. 25
Pierre Flourens en de ontmaskering van de frenologie .................................................................................................................. 27
De lokalisatietheorie nieuw leven ingeblazen: taalgebieden in de hersenen ................................................................................. 27
Geheugen en het debat over equipotentialiteit ............................................................................................................................. 29
Stimulatie van het bewuste menselijke brein ................................................................................................................................ 30
Recente ontwikkelingen: cognitieve en sociale neurowetenschap ................................................................................................ 33
4. Waarnemingspsychologie ...................................................................................................................................................................... 33
4. De ervarende en waarnemende geest: van Kant tot de Gestaltpsychologen ................................................................................... 33
De Kantiaanse achtergrond ............................................................................................................................................................ 34
Helmholtz en de fysiologische grondslagen van de psychologie .................................................................................................... 35
Helmholtz over het menselijke gezichtsvermogen ......................................................................................................................... 36
Fechner en de psychofysica............................................................................................................................................................ 38
Gestaltpsychologie ......................................................................................................................................................................... 40
5. Experimentele psychologie .................................................................................................................................................................... 42
5. Wundt en de grondlegging van de experimentele psychologie........................................................................................................ 43
Wundts jonge jaren ........................................................................................................................................................................ 43
Wundt in Leipzig............................................................................................................................................................................. 44
Structuralisme van Titchener ......................................................................................................................................................... 47
Experimenten met hogere functies ................................................................................................................................................ 48
Reputatie en nalatenschap van Wundt .......................................................................................................................................... 49
6. Evolutieleer ............................................................................................................................................................................................ 50
6. De evoluerende geest: Darwin en zijn psychologische nalatenschap ............................................................................................... 50
Darwins jonge jaren ....................................................................................................................................................................... 50
De theorie van evolutie door natuurlijke selectie .......................................................................................................................... 52
Darwin en de psychologie .............................................................................................................................................................. 54
Darwins invloed op psychologie en samenleving ........................................................................................................................... 56
7. Meten is weten ...................................................................................................................................................................................... 57
7. Het meten van de geest: Galton en individuele verschillen ............................................................................................................. 58
Het antropometrisch laboratorium ................................................................................................................................................ 58
Galton jonge jaren en carrière ....................................................................................................................................................... 58
Darwinistische theorie en Hereditary Genius ................................................................................................................................. 59
Nature en nurture .......................................................................................................................................................................... 60
Eugenetica...................................................................................................................................................................................... 61
Galtons invloed en voortgaande controverses ............................................................................................................................... 63
8. Amerikaanse pioniers ............................................................................................................................................................................. 65
8. Amerikaanse pioniers: James, Hall, Calkins en Thorndike ................................................................................................................ 66
James’ jonge jaren.......................................................................................................................................................................... 66
James’ verdere carrière .................................................................................................................................................................. 68
Hall: institutionalisering en kinderstudies ...................................................................................................................................... 69
Calkins: associatief leren en zelfpsychologie .................................................................................................................................. 71
Thorndike: intelligentie, leren en onderwijs................................................................................................................................... 72
9. Behaviorisme ......................................................................................................................................................................................... 74
9. Psychologie als gedragswetenschap: Pavlov, Watson en Skinner .................................................................................................... 74
Pavlovs jonge jaren en carrière ...................................................................................................................................................... 74
Geconditioneerde reflexen ............................................................................................................................................................ 75
3
, Watsons jonge jaren en carrière .................................................................................................................................................... 77
Watsons behavioristische geschriften ............................................................................................................................................ 78
Skinners jonge jaren en carrière ..................................................................................................................................................... 81
Filosofische implicaties van operante conditionering .................................................................................................................... 83
Deel II - Recente geschiedenis ......................................................................................................................................................................... 85
10. Sociale psychologie .............................................................................................................................................................................. 85
10. Sociale invloed en sociale psychologie: van Mesmer tot Milgram en verder ................................................................................. 85
Mesmer en het animale magnetisme............................................................................................................................................. 85
Van mesmerisme tot hypnotisme .................................................................................................................................................. 87
De controverse Nancy-Salpêtrière ................................................................................................................................................. 88
De nieuwe discipline van de sociale psychologie ........................................................................................................................... 91
Milgram en de gehoorzaamheidsonderzoeken .............................................................................................................................. 93
Sociale beïnvloeding vandaag ........................................................................................................................................................ 94
11. Psychoanalyse ...................................................................................................................................................................................... 95
11. De geest in conflict: Freudiaanse psychoanalyse en de opvolgers ervan ....................................................................................... 96
De oorsprong van de psychoanalyse .............................................................................................................................................. 96
Latere psychoanalytische theorie ................................................................................................................................................. 101
Volgelingen en dissidenten .......................................................................................................................................................... 103
Freud en de academische psychologie ......................................................................................................................................... 105
12. Persoonlijkheidsleer ........................................................................................................................................................................... 106
12. Psychologie krijgt ‘persoonlijkheid’: Allport, Maslow en verbreding ............................................................................................ 106
Allport en de persoonlijkheidspsychologie ................................................................................................................................... 106
De persoonlijkheidspsychologie wordt volwassen ....................................................................................................................... 109
Allports verdere carrière .............................................................................................................................................................. 111
Maslow en de humanistische psychologie ................................................................................................................................... 112
New York als het ‘Nieuwe Athene’ ............................................................................................................................................... 113
Maslows theorie van menselijke motivatie .................................................................................................................................. 115
De totstandkoming van een humanistische psychologie ............................................................................................................. 116
13. Ontwikkelingspsychologie .................................................................................................................................................................. 117
13. De ontwikkelende geest: Binet, Piaget en intelligentieonderzoek ............................................................................................... 118
Binets jonge jaren en carrière ...................................................................................................................................................... 118
De intelligentietests van Binet ..................................................................................................................................................... 119
De opkomst van intelligentietests ................................................................................................................................................ 120
Piagets jonge jaren en carrière ..................................................................................................................................................... 123
Genetische epistemologie en de ontwikkelingsfasen ................................................................................................................... 124
Piagetiaanse invloeden en reacties .............................................................................................................................................. 125
14. Cognitieve revolutie ........................................................................................................................................................................... 126
14. Geesten, machines en cognitieve psychologie ............................................................................................................................. 127
Pascal, Leibniz, en de oorsprong van kunstmatige intelligentie ................................................................................................... 127
Babbage, Lovelace, en de analytische machine............................................................................................................................ 128
De Turingmachine en Shannons binaire schakelaars ................................................................................................................... 129
Triomfen en beperkingen van de computer ................................................................................................................................. 131
Miller en het onderzoek naar cognitie ......................................................................................................................................... 132
Neisser en Cognitive Psychology .................................................................................................................................................. 134
15. Toegepaste psychologie ..................................................................................................................................................................... 136
15. Toepassing van de psychologie: van getuigenbank tot werkplek ................................................................................................. 136
Münsterberg en psychologie in de rechtbank .............................................................................................................................. 136
Psychologie in bedrijfsleven en industrie ..................................................................................................................................... 137
Scott en de psychologie van reclame ........................................................................................................................................... 138
Marston en populaire psychologie ............................................................................................................................................... 138
Gilbreth en de psychologie van management .............................................................................................................................. 139
Mayo en de Hawthorne-studies: oorsprong van de human relations-beweging ......................................................................... 140
Hollingworth: clinicus, feministe, professional ............................................................................................................................. 142
Van marge tot middelpunt: blijvende toepassing ........................................................................................................................ 145
16. Klinische psychologie ......................................................................................................................................................................... 145
16. Kunst en wetenschap van de klinische psychologie ..................................................................................................................... 146
De reis van Harrower ................................................................................................................................................................... 146
Skahow en het Scientist-Practitioner Model ................................................................................................................................ 148
Psychotherapie wetenschappelijk gemaakt ................................................................................................................................. 149
Beck en de ontwikkeling van de cognitieve therapie ................................................................................................................... 151
Psychotherapeutisch onderzoek opnieuw bekeken: behandeling van depressie......................................................................... 153
Hathaway en de MMPI ................................................................................................................................................................. 154
Hedendaagse kwesties en discussies ........................................................................................................................................... 156
Index .............................................................................................................................................................................................................. 157
4
,Introductie
De psychologie heeft een geschiedenis. Alle vakkennis en alle theorieën, methoden en tech-
nieken in de psychologie hebben we te danken aan voorgangers uit het verleden. Wetenschap
is zo bezien een dialoog met degenen die ons zijn voorgegaan. Daarbij is het de vraag hóe je
de geschiedenis van de psychologie zou moeten bestuderen.
Introductie: onderzoek van de geschiedenis van de psychologie
De geschiedenis van de psychologie maakt vaak onderdeel uit van het psychologiecurriculum.
Daar bestaat een aantal redenen voor.
De waarde van historisch onderzoek
Door historisch onderzoek zijn we in de eerste plaats in staat om afstand te nemen van de
interne mechanismen van de discipline van de psychologie zelf – de gegevens, experimenten,
methoden, theorieën en feiten die samen de canon van het wetenschapsgebied vormen. Hier-
door kunnen we al deze elementen zien tegen de achtergrond van specifieke problemen in
hun individuele, sociale, professionele en politieke context.
Een tweede voordeel van het kennisnemen van de geschiedenis is dat ideeën die we nu als
achterhaald beschouwen, weer aannemelijk kunnen lijken in hun oorspronkelijke context. We
kunnen er daardoor bedachtzamer over oordelen, maar ook kritischer kijken naar heden-
daagse opvattingen en ontwikkelingen. Psychologen worden nog steeds beïnvloed door hun
context, en omdat de context voortdurend verandert, verandert ook de psychologie.
Een derde reden om de geschiedenis van de psychologie te onderzoeken is dat het ons helpt
het reflectieve karakter van het terrein op zijn waarde te schatten. ▌Reflexiviteit verwijst naar
het menselijk vermogen zich bewust te zijn van en na te denken over onszelf. Vroege filosofen
discussieerden over de vraag of zelfbewustzijn mogelijk was bij afwezigheid van eerdere erva-
ringen of zintuiglijke prikkeling. Later dachten filosofen en psychologen na over het probleem
van het gebruik van hun eigen geest om hun geest te kunnen begrijpen.
De veelheid aan uitspraken van psychologen over de menselijke aard geeft een beeld van de
manier waarop mensen over zichzelf dachten, en van de veranderingen hierin. Historisch on-
derzoek is een uitstekende manier om dit proces en de impact ervan te begrijpen.
De geschiedenis van de psychologie heeft een verleden
Naast de drie genoemde redenen om de geschiedenis van de psychologie te bestuderen, is
het ook gewoon een fascinerend onderwerp. Al sinds de vroege jaren van de psychologie als
wetenschap zijn psychologen zelf geïnteresseerd geweest in het beschrijven en bestuderen
van hun eigen geschiedenis. Een van de eerste Amerikaanse publicaties over de geschiedenis
van de psychologie was het boek ▌Founders of Modern Psychology van ▌Stanley Hall (1912).
In 1929 verscheen ▌A History of Experimental Psychology van ▌Edwin Boring, die zich afvroeg
waarom sommigen de geschiedenisboeken halen en anderen niet. Hij besteedde veel tijd aan
de vraag hoe wetenschappelijke eminentie gedefinieerd en bereikt kan worden.
In de Verenigde Staten is waarschijnlijk niemand meer dan ▌Robert Watson van invloed ge-
weest bij het tot stand komen van de geschiedenis van de psychologie als wetenschappelijk
deelgebied. Hij richtte een groep op die zich het uitwisselen van ideeën en het stimuleren van
5
,historisch onderzoek ten doel stelde. Een bescheiden begin leidde uiteindelijk tot het ontstaan
van een nieuwe divisie binnen de APA: ▌Division 26. Ook stond hij aan de wieg van de Journal
of the History of the Behavioral Sciences. Een wetenschappelijk programma en de oprichting
van de onafhankelijke organisatie Cheiron volgden. In de jaren 70 en 80 groeide ook de orga-
nisatiegraad van de geschiedenis van de psychologie in Canada en Europa. Vandaag de dag
zijn er over de hele wereld wetenschappers die elkaar ontmoeten in gespecialiseerde weten-
schappelijke tijdschriften en conferenties.
Manieren om het verleden te onderzoeken
▌Historiografie is een verzamelterm voor de theorie, historie, methoden en uitgangspunten
bij geschiedschrijving. Historiografie kan ook duiden op een verzameling historisch werk. Bij
de beschrijving van historische personen, zoals Freud, kan men een positieve of een kritische
benadering kiezen. Persoonlijke opvattingen en benaderingen kunnen daarbij soms de inter-
pretatie van een historicus kleuren. Met allerlei uitgangspunten en methoden brengen histo-
rici feiten en gebeurtenissen uit het verleden tot leven in een historisch narratief.
Sommige historici richten zich bijvoorbeeld vooral op het ontstaan van grote ideeën en hun
intellectuele en disciplinegerichte context, en gaan voorbij aan de sociale en politieke factoren
waardoor ze zijn gevormd. Dit onderscheid, dat bijna nooit absoluut is, wordt aangeduid als
▌internalisme versus ▌externalisme.
Sommige historici kiezen voor een ▌Great Man approach, waarbij de geschiedenis wordt ver-
teld aan de hand van de ideeën van belangrijke personen, die van grote invloed zijn geweest.
Daarbij wordt vaak voorbijgegaan aan de invloed van belangrijke externe factoren, zoals net-
werken van collega’s en gelijken, of sociale, culturele en politieke systemen. Hiertegenover
staat de ▌Zeitgeist approach, die rekening wil houden met de invloed van de tijdgeest.
In dit boek wordt gekozen voor een balans tussen internalisme en externalisme, en tussen de
Great Man approach en de Zeitgeist approach. In allerlei gevallen blijkt sprake van een wissel-
werking van persoonlijke, biografische, contextuele, intellectuele en theoretische factoren.
Sommige historici kiezen voor ▌presentisme, een benadering die het verleden interpreteert
in termen van het heden, dat superieur is in kennis en wijsheid, doordat fouten uit het verle-
den overwonnen zijn. Daartegenover staat het ▌historicisme, dat het verleden, zoals het werd
beleefd door onze voorgangers, probeert te reconstrueren. Elk van deze benaderingen heeft
zijn voors en tegens. Sommige historici kiezen voor een compromisbenadering, namelijk het
▌sophisticated presentism, dat niet uitgaat van de gedachte dat de huidige toestand noodza-
kelijk de ‘juiste’ of ‘beste’ is.
In de late jaren 60 uitte Robert Young kritiek op bestaande geschiedschrijving als te presentis-
tisch en te veel gericht op de grote mensen en ideeën. In de jaren 80 kwam Laurel Furumoto
met een overzichtsstudie en een nieuwe term, de ▌nieuwe geschiedenis van de psychologie.
Deze nieuwe benadering gaat verder dan het opsommen van grote verrichtingen en zou ook
een ▌kritische geschiedenis van de psychologie genoemd kunnen worden.
Nieuwe, kritische geschiedschrijving werd meer contextueel en historistisch, en maakte ge-
bruik van archieven en oorspronkelijke documenten om anekdotes en verslagen op juistheid
te controleren. In veel gevallen bleken verhalen versimpeld, misleidend of zelfs onjuist, het
gevolg van wat door Franz Samelson het ▌oorsprongsmythe-proces wordt genoemd. In dit
proces wordt de geschiedenis selectief beschreven als een reeks van succesvolle ontdekkin-
gen, met voorbijgaan aan elke complexiteit en controverse. De nieuwe geschiedschrijving is
6
,inclusiever en bevat een grotere diversiteit aan historische personen, zonder zich nog te be-
perken tot de grote mensen die meestal blank en mannelijk waren.
Een andere vraag van belang is die naar het juiste beginpunt van de geschiedschrijving van de
psychologie. Onder historici is er nogal wat discussie over de continuïteit van het lange verle-
den van de psychologie en de kortere geschiedenis ervan. Anders gezegd, hebben psycholo-
gische ideeën en concepten als tijdloze entiteiten altijd dezelfde betekenis gehad, of zijn het
sociale en historische entiteiten met een betekenis die afhangt van sociale context en wijzi-
gende betekenissen? Verschillen van mening hierover behoren tot het ▌continuïteit-
discontinuïteitdebat.
Veel vroege ideeën, vragen en attitudes gaan terug op het lange verleden van de psychologie,
maar komen in een nieuwe gedaante weer terug. Vroege pioniers beschikten niet over de
bronnen en technieken van nu, en de termen die ze gebruikten waren anders, maar veel van
de oorspronkelijke, fundamentele vragen die hen bezighielden prikkelen nog steeds tot on-
derzoek. Deze terugkerende vragen laten zien dat er sprake is van continuïteit.
Alle historiografische benaderingen en methodologische keuzen dienen hun eigen doel, maar
het is belangrijk te beseffen dat de beslissingen en uitgangspunten van historici van invloed
zijn op de geschiedschrijving van hun hand.
Beslissen wie opgenomen worden
Een van de belangrijkste beslissingen waar een historicus voor staat, betreft de vraag wie op
te nemen en waarom. Tot voor kort werd het terrein van de academische geschiedenis gedo-
mineerd door blanke mannen. Tot in de jaren 70 was dit terug te zien in de wetenschappelijke
geschiedschrijving.
De participatie van vrouwen in wetenschappelijke instellingen was in de zeventiende eeuw
nog zeer beperkt, en dit duurde tot het einde van de negentiende eeuw. De intellectuele in-
vloed van vrouwen was slechts indirect en ondersteunend van aard. Toch blijkt uit historisch
onderzoek dat de rol van vrouwen vaak zeer belangrijk was. De uitsluiting van vrouwen van
wetenschappelijke opleiding en arbeid werd nog groter met de komst van belangrijke Euro-
pese academies van wetenschappen in de zeventiende eeuw. Zelfs nadat de psychologie in de
late negentiende eeuw een academische discipline was geworden, beschouwden velen hoger
onderwijs voor vrouwen als ongepast. Desondanks was het op sommige instituten voor vrou-
wen mogelijk een academische graad in de psychologie te behalen. Zij waren echter in de
minderheid tot in de jaren 80 de genderverdeling begon te verschuiven. Toen de psychologie
zich in de loop van de twintigste eeuw verder ontwikkelde en beperkingen aan vrouwelijke
participatie afnamen, kregen vrouwen een steeds belangrijker aandeel. In de jaren 70 kwam
een project van de grond om het vrouwelijke aandeel in de geschiedenis van de psychologie
te erkennen en te herwaarderen.
De ommezwaai naar meer inclusieve geschiedschrijving leverde in 1976 het eerste geschiede-
nisboek van de zwarte psychologie op, van de hand van de Afro-Amerikaan Robert Guthrie.
Hij vroeg aandacht voor zwarte pioniers die in de traditionele boeken ontbraken en stelde de
racistische praktijken van blanke psychologen aan de kaak.
Psychologie versus psychologiën
In de loop van de twintigste eeuw groeide de psychologie uit van een relatief kleine discipline
tot een van de grootste en populairste, met een grote verzameling deelgebieden. Dat roept
de vraag op wat psychologie eigenlijk precies is, en maakt duidelijk dat er nog een belangrijke
beslissing moet worden genomen, namelijk welke onderwerpen behandeld moeten worden
7
,en in welke mate. Daarnaast worstelen historici met het feit dat psychologie er in verschil-
lende delen van de wereld zeer verschillend uitziet. Er is toenemende aandacht onder historici
voor de manieren waarop specifieke geografische en politieke contexten de psychologie heb-
ben gevormd. Anders gezegd, er is sprake van ▌inheems bewustzijn.
In dit boek richten we ons op de geschiedenis van vele belangrijke thema’s in de psychologie,
zoals die zich ontwikkelden door het aandeel van pioniers uit vooral Europa en de Verenigde
Staten. Deze thema’s leefden elders ook, maar het is belangrijk te beseffen dat de bespreking
zich richt op de ontwikkeling van de Westerse psychologie.
Onze historiografische benadering
De historiografische benadering in dit boek kan het best worden omschreven als ‘personalis-
tisch-contextueel’, een poging om positieve kenmerken van alle verschillende beschreven
benaderingen te gebruiken. We hebben ervoor gekozen de belangrijkste theorieën, vragen en
toepassingen van de psychologie te presenteren aan de hand van analyses van het leven en
de tijd van belangrijke personen. We hebben daarbij oog voor het feit dat de ideeën en bijdra-
gen van de pioniers van de psychologie niet alleen werden beïnvloed door hun persoonlijke
context, maar ook door de tijd en plaats waarin zij werkten. Daarbij besteden we extra aan-
dacht aan de positie van vrouwen en aan rassenverschillen in de psychologie. Dit bracht ons
bij een groep van vroege pioniers die het fundament legden voor de psychologie, gevolgd door
een groep uit de meer recente geschiedenis, die tezamen een afspiegeling vormen van een
breed scala aan psychologische onderwerpen.
8
,Deel I – Oorsprong
Dit eerste deel beslaat de hoofdstukken 1 tot en met 9 van het boek, en vertelt het oor-
sprongsverhaal van de hedendaagse psychologie. Het gaat over de grote pioniers en
disciplines die bepalend zijn geweest voor de vorming van de hedendaagse psychologie.
Dat begint met de opvattingen van de klassieke filosofen als Socrates, Plato en Aristoteles, en
loopt vervolgens via vroegmoderne filosofen als René Descartes, John Locke, Gottfried Leibniz
en Immanuel Kant naar de moderne tijd waarin de nadruk voor het eerst sterk op de fysiolo-
gische, in plaats van de filosofische, grondslagen van de psychologie komt te liggen.
Daarna ontvouwt zich het verhaal van de grote grondleggers van de hedendaagse psychologie:
de Duitse psychofysiologen en de experimentele psychologie van Wilhelm Wundt, de Britse
evolutieleer van Charles Darwin en de toepassing daarvan door Francis Galton, en het ont-
staan van de Amerikaanse psychologie in het werk van William James en de doorwerking
ervan in het behaviorisme. Het eindigt met het werk van Burrhus Frederic Skinner, die be-
schouwd kan worden als de definitieve architect van de hedendaagse psychologie.
1. Antieke grondslagen
Psychologie bestaat, als je er wat conservatief naar kijkt, pas sinds het eind van de negen-
tiende eeuw. Meestal wordt Wilhelm Wundt dan aangewezen als aartsvader. Maar ook ver
voor die tijd waren denkers bezig met vragen over menselijk gedrag en menselijke ervaring,
en bij de reconstructie van de geschiedenis van een vakgebied grijpt men natuurlijk graag te-
rug naar die grote denkers om het vakgebied te voorzien van een stevig fundament.
Ook in deze cursus wordt teruggegrepen naar de eerste filosofen uit de westerse denktraditie.
Vaak is er weinig over hun werk bekend, en zeker in het werk van de eersten is slechts spora-
disch wat te vinden dat bestempeld kan worden als een psychologische theorie, maar het werk
van Plato en Aristoteles is rijk aan verhandelingen over de menselijke psyche.
1. Fundamentele ideeën uit de oudheid
Als tiener nam ▌Plato (ca. 424-347 v.Chr.) een besluit over zijn opleiding. De meeste jonge
mannen van zijn klasse kozen voor een opleiding door de ▌sofisten, die zich richtten op reto-
rica en spreken in het openbaar. Plato koos voor een opleiding bij ▌Socrates (ca. 470-399
v.Chr.), die uitsprak dat zijn enige wijsheid was dat hij wist hoeveel hij niet wist. Socrates wilde
zijn studenten leren waarderen wat waar en blijvend is, en deed dat door hen te laten deel-
nemen aan dialogen, die hen hun aangeboren vaardigheden voor het vinden van de waarheid
deed ontdekken. Het besluit van Plato had consequenties die tot op vandaag doorwerken.
Socrates liet zelf geen geschreven werk na, maar Plato beschreef alsnog zijn gedachtegoed in
de ▌Socratische dialogen. Deze werken onderstreepten het grote belang van hogere capaci-
teiten voor rationeel denken en logisch redeneren, en werden tot de fundamenten van de
filosofische benaderingen van het ▌nativisme, dat aangeboren tegenover verworven eigen-
schappen onderstreept, en het ▌rationalisme, dat de rede onderstreept. De bemiddelde Plato
stichtte de ▌Academie, een verzamelplaats voor geleerden van verschillende leeftijden en
met verschillende interesses.
In 367 v.Chr. kwam ▌Aristoteles (ca. 384-322 v.Chr.) op de Academie, die zich ontwikkelde tot
topstudent en later tot een groot geleerde. In 347 verliet hij echter de Academie, mogelijk
vanwege meningsverschillen met Plato. Daarbij was waarschijnlijk van belang dat Aristoteles
9
, grote waarde hechtte aan systematische observatie van de natuurlijke, empirische werkelijk-
heid van de zintuigen. Hoewel hij het belang van bepaalde aangeboren vermogens nooit
ontkende, werd Aristoteles de eerste grote voorstander van het ▌empirisme, dat stelt dat
ware kennis eerst en vooral voortkomt uit de verwerking van zintuiglijke ervaringen. Het ver-
schil van mening tussen Plato en Aristoteles is nog altijd een belangrijk thema in de
geschiedenis van de psychologie, in de vorm van discussie over de wisselwerking tussen wat
van binnenuit komt en wat daarop van buitenaf inwerkt.
De inzichten van Socrates, Plato en Aristoteles legden samen een essentieel filosofisch funda-
ment voor de uiteindelijke psychologie. Zij bouwden voort op het werk van belangrijke Griekse
pioniers, die producten waren van een opmerkelijke tijd en plaats, waarnaar wel verwezen
wordt als het Griekse mirakel, en die aangeduid worden als presocraten.
Het Griekse mirakel en de presocratische filosofen
Ongeveer 400 jaar voor Plato stichtten Grieken koloniën van Sicilië tot West-Turkije. Sommige
daarvan waren democratieën. De Grieken waren vooral trots op hun taal, die zich goed leende
voor debatten en theorieën. Uit het vroege Grieks stammen twee belangrijke woorden: logos
en philosophia. De eerste erkende filosofen kwamen van de Ionische eilanden en Griekse ne-
derzettingen in westelijk Turkije. Zij hielden zich bezig met het observeren van de natuurlijke
werkelijkheid en probeerden de principes ervan te begrijpen. ▌Thales van Milete (ca. 624-546
v.Chr.) werd beroemd om zijn nauwkeurige astronomische en meteorologische observaties.
Hij zag water als het belangrijkste element van de fysieke kosmos. Latere presocratische filo-
sofen zagen andere elementen (lucht, vuur en aarde) als de basiselementen. Vaak kruisten
deze fysieke theorieën met speculaties over een nieuw concept, de psyche.
Het concept Psyche
De oorspronkelijke betekenis van het Griekse woord psyche was ‘adem’. Rechtstreeks vertaald
wordt ▌psyche meestal weergegeven als geest, maar voor de Grieken had het woord een veel
bredere betekenis die te maken had met de fysieke aspecten ervan. In toenemende mate
zochten filosofen naar de betekenis van de psyche bij het beheersen van allerlei aspecten van
het leven. Deze onderzoekingen bereikten hun hoogtepunt in het denken van Plato en Aristo-
teles, en betroffen ook een aantal andere door presocraten opgeworpen kwesties.
Pythagoreïsche wiskunde en filosofische paradoxen
▌Pythagoras (ca. 570-495 v.Chr.) liet geen geschriften na. Hij had een schare volgelingen die
zich bogen over wonderbaarlijke regelmatigheden in de wiskunde, en de relatie hiervan met
de natuurlijke wereld. Het ▌pythagorisme hechtte een religieuze betekenis aan dit verband.
Ook andere presocraten wierpen kwesties op die stof tot nadenken gaven. ▌Heraclitus (ca.
535-470 v.Chr.) benadrukte de soms ambigue relatie tussen stabiliteit en verandering. Een
generatie later mediteerde ▌Zeno (ca. 490-430 v.Chr.) over het begrip oneindigheid. Derge-
lijke overpeinzingen speelden later een grote rol bij de ontwikkeling van de moderne wis-
kunde, de wetenschap en, indirect, de psychologie.
Vlak voor Socrates begon te onderwijzen, stelde ▌Protagoras (ca. 490-420 v.Chr.) zich op het
standpunt dat het vruchteloos is om te speculeren over allerlei grote vragen. In plaats daarvan
richtte hij zich op ervaring en gedrag, net als de sofisten. Die probeerden mensen te begrijpen,
en vooral hoe mensen ertoe gebracht kunnen worden zich te gedragen overeenkomstig de
doelen van hen die al weten. Dit stuitte op verzet van Socrates.
10
