Kwaliteit van leven bij mensen met een psychische kwetsbaarheid
Hoofdstuk 5: De patiënt met een psychische kwetsbaarheid versus de
samenleving
1 Vermaatschappelijking van de zorg
= Minder residentiele zorg en meer zorg in de leefomgeving
= Een proces gericht op zorg in de samenleving met een bijzondere aandacht voor de
patiënten met een ernstige en langdurige problematiek.
Internationaal fenomeen dat ruimer is dan de geestelijke gezondheidszorg.
Het is een internationaal fenomeen dat ontstaan is in de V.S. na de tweede
wereldoorlog (jaren ‘50): de desinstitutionalisering
Desinstitutionalisering in de geestelijke gezondheidszorg = afbouw van
grote instellingen voor mensen met (verstandelijke) beperkingen en
psychiatrische patiënten.
Voorbeelden:
Van aanbodsgerichte institutionele zorg naar vraaggestuurde zorg,
aangepast aan de eigen leefwereld (leer, leef, werkomgeving)
Bv. persoonsgebonden budgetten in de gehandicaptenzorg
Outreachende zorg bv. straathoekwerk, drughulp…
“bemoeizorg” m.a.w. actief contacten leggen bij mensen die anders uit de
boot vallen bv. https://www.samvzw.be/
Inclusie: volwaardig burgerschap, integratie in de maatschappij, participatie
aan het maatschappelijk leven, zelfrealisatie, autonomie, empowerment etc.
Omgekeerde vermaatschappelijking (omgeving + artsen ziekenhuis)
Spanningsvelden
Zwak maatschappelijk draagvlak versus inclusie
Wil en kan iedere patiënt/persoon met een beperking in de maatschappij functioneren
versus “krachtgericht werken”
Er is veel eenzaamheid (dun sociaal weefsel) vb. psychiatrische thuiszorg, coronatijden
etc. versus integratie
Conclusie:
Vermaatschappelijking en de aanverwante doelstellingen (bv. empowerment)
mogen nooit een doel op zichzelf worden.
Vermaatschappelijking is een onderdeel van een goede kwalitatieve
gezondheidszorg
Dus residentieel en maatschappijgericht gaan hand in hand
2 Stigma
Een stigma is een brandmerk dat aan een individu of groep ten onrechte bepaalde
ongewenste eigenschappen toeschrijft met isolatie van de rest van de samenleving tot
gevolg. Meestal gaat het over vrij zichtbare kenmerken zoals ras, geslacht, fysieke
beperking,…
Stigma in GGZ = psychiatrisch stigma: minder zichtbaar, ook al gaat het over dezelfde
basiskenmerken zoals vooroordelen, discriminatie, …
Extern Stigma
, Stigmatiserende uitingen vanuit “de maatschappij”
Bv. De harde toon in de spreektaal zoals “het zothuis”, “de zotjes” het “gesticht” …
geraakt er gelukkig wat in onbruik, maar dit is nog steeds “work in progress”.
Bv. Nog steeds wordt psychiatrie vaak geassocieerd met geweld (bv. schizofrenie of
druggebruik, gezinsdrama’s etc.). De overgrote meerderheid van de patiënten is in
werkelijkheid vooral ongevaarlijk en meestal eerder het slachtoffer van geweld.
Nuance: initiatieven om de GGZ te “destigmatiseren” bv. “Te Gek”,
opendeurdagen, rode neuzen, bekende Vlamingen die over hun psychische
problemen praten in de media…
Intern stigma
Het stigma op psychiatrie/psychische problemen kan geïnternaliseerd worden: de
persoon voelt zich SCHULDIG en VERANTWOORDELIJK voor het probleem en schaamt
zich erover
Mensen met psychische problemen durven hierdoor vaak geen hulp zoeken.
Intern stigma + extern stigma= gevaarlijke cocktail
Bv. Alcoholprobleem= eigen schuld
Kortom de oorzaak van de problemen wordt bij het individu zelf gelegd.
De persoon wordt zwakheid verweten, voelt zich alleen, schaamt zich… en legt de
schuld bij zichzelf (=internaliseren). Durft er nauwelijks over spreken etc.
Gevolgen stigma voor het zorgproces
“Treatment gap”* is groot (belangrijke oorzaak suïcide…). 2/3 zoekt zelfs nooit
hulp (in Nederland minder), wacht gemiddeld 10 jaar om hulp te zoeken
Naar “de psychiatrie” moeten grote drempel. Slecht imago (isolatie, fixatie,
platspuiten etc).
Schrik om naar gesprekstherapeut te stappen
Schrik om medicatie te moeten nemen (anderzijds is er een enorme
overconsumptie van kalmeermiddelen, antidepressiva en slaapmedicatie in
Vlaanderen). Vaak voorgeschreven door de huisarts.
Economisch aspect: schrik om werk kwijt te geraken als men met probleem naar
buiten komen
Men stopt ook sneller met de zorg
Gevolgen stigma in GGZ
Binnen gezondheidszorg zelf wordt psychiatrie niet steeds als volwaardig aanzien:
Qua imago: “ psychiatrie is geen exacte wetenschap”, denigrerende opmerking
in opleiding arts…
Qua inzet middelen: Bv. schrijnende tekorten in de kinderpsychiatrie,
eetstoornissen, lange wachtlijsten…. Slecht betaald job voor arts.
Qua terugbetaling: Er is minder uitgesproken terugbetaling voor psychotherapie
(psychologen). Voor kinesisten is dit bv wel het geval.
Qua fysieke inbedding voor instellingen/organisaties: “Not in my backyard”: we
hebben liever geen dagcentrum voor drugsverslaafden of seksueel
delinquenten naast onze eigen deur bv. FPC Gent
3 Maatschappelijke kost van de GGZ
Psychiatrische aandoeningen leiden tot grote uitgaven en verliezen voor de
economie*, sociale zekerheid*, onderwijsstelsel* strafrechtelijk en rechtsstelsel*
, De uitgaven voor GGZ zijn relatief laag tegenover de totale
gezondheidsuitgaven en zeker in verhouding tot “overconsumptie in de
lichamelijke zorg”
Economie = productieverlies, ziekteverzuim
Sociale zekerheid = werkloosheid, invaliditeit, kosten voor behandeling, verzorgen,
begeleiden, ondersteuning
Rechtsstelsel = kosten van justitiële maatregelen als gevolg van gedwongen opnames,
internering
Maar: een psychiatrisch ziektebeeld is minder goed “objectiveerbaar” dan bijvoorbeeld
een “gebroken been”. De uitkomst is veel minder voorspelbaar
Investeringen in GGZ verdienen zichzelf terug, meer inzet op PREVENTIE
Vroeginterventie voor gedragsstoornissen, vroegdetectie en vroeginterventie van
psychose, screening van alcoholmisbruik, tussenkomsten in scholen om pestgedrag te
verminderen, trainingscursussen in scholen ter voorkoming van zelfdoding en
preventie van zelfdoding door middel van het plaatsen van afsluitingen.
4 Commercialisering van de zorg
Commercialisering wordt nogal eens verward met privatisering
= toename van zorgactiviteiten met als eerste doelstelling het nastreven van winst
≠ privatisering* (een stijging van het individueel aandeel van de patiënt in de
zorgkosten alsook de toename van het privaat initiatief in vergelijking met het initiatief
van de openbare sector bv. gemeenschapsvoorzieningen, lokale besturen bv. OCMW-
ziekenhuizen)
≠ marktwerking (de mate waarin de marktkrachten zoals vraag en aanbod de
prijsvorming bepalen)
In de praktijk is de lijn echter dun
België heeft slechts een beperkt aantal commerciële zorgorganisaties.
Commercialisering is al wel sterk aanwezig in de ouderenzorg. Het forensisch
psychiatrische centrum in Gent is ook een voorbeeld! Instellingsgericht
De risico’s
VOOREERST een nuancering: commercialisering betekent niet per definitie slechte
zorg. Overdreven winstbejag wel!
Kwaliteit van zorg kan dalen om winst te maximaliseren (vooral op personeels-
bezetting en voeding wordt bespaard of materiaal, hygiëne, veiligheid)
Lagere lonen, minder gekwalificeerd personeel… en de winst gaat naar de
aandeelhouders!
Risico op zorg op “twee snelheden”.
1. Enkel zorg voor diegenen die het kunnen betalen (verhaal Amerika –
zorgverzekering)
2. Enkel zorg voor problemen die het meeste winst opleveren (bv. waar meest
subsidies naartoe gaan)
,Bedenking: “Persoonsvolgende budgetten” = commercialisering of teken van inclusie
en vermaatschappelijking?
5 Werken en wonen
Werk is een belangrijke hefboom voor herstel van mensen met psychische
kwetsbaarheid- probleem: stigma, meekunnen met de ratrace, …
Belang van sociale economie (bv. kringloopwinkels ,groen onderhoud etc. ) en
arbeidszorg (tussen zorg en “arbeidsactiviteiten”)! Effecten
commercialisering in deze sector? Uitbuiting? Betekenis van werk?*
Belang van wonen in een vertrouwde omgeving!
Betaalbaarheid van wonen? Sociale woningen tekort, plaatsen beschut wonen
tekort, alleen wonen zonder steun?…
Wet inzake de patiëntenrechten
Recht op een kwaliteitsvolle Toegang tot het patiëntendossier
dienstverlening De bescherming van de
De vrije keuze van de persoonlijke levenssfeer
zorgversterkker Een ombudsdienst
Informatie Pijnbehandeling
Toestemming
6 Euthanasie
Euthanasie (en hulp bij zelfdoding)*
Euthanasie= levenseinde op verzoek van de patiënt zelf en kan ook voor
uitzichtloos psychisch lijden worden toegepast
Euthanasie in geval van psychisch lijden ligt maatschappelijk gevoeliger. Maar:
vaak is onderscheid fysisch/psychisch arbitrair (= bv. een depressie is
“psychisch”, maar men geeft er wel medicatie voor “fysische” behandeling).
Euthanasie bij psychisch lijden gebeurt niet “zomaar”. Moet voldoen aan
strenge voorwaarden (wachttijd, meerdere artsen…).
Euthanasie mag geen vluchtweg zijn voor tekorten aan behandelingsaanbod of
slechte leefomstandigheden! Bv. mensonwaardige omstandigheden in de
gevangenis. Anderzijds als aan die levensomstandigheden met grote zekerheid
nooit een einde kan komen, dan zijn ze op zich ook uitzichtloos.
Anderzijds: de euthanasiewet en de bijhorende procedure stelt hopeloosheid
bespreekbaar en kan zelfdoding uitstellen en/of een wrede zelfdoding
voorkomen
Belangrijke aspecten: wils- of beslissingsbekwaambeid, medische uitzichtloosheid,
duur en proces dat volgt op het euthanasieverzoek,
Als euthanasie verboden zou worden dan gebeurt het illegaal, net zoals bij abortus.
Je ben als arts nooit verplicht om euthanasie uit te voeren of als hulpverlener
niet verplicht om dit bij te wonen. Het blijft een eigen keuze. Doorverwijzen is
verplicht. In een aantal katholieke ziekenhuizen is euthanasie voor psychisch
lijden verboden door intern regelement. “De palliatieve filter”
,7 Omgaan met een psychiatrische aandoening
Omdat ze veel minder gemakkelijk praten over een psychiatrische aandoening in
vergelijking met een somatische aandoening ervaren patiënten met een
psychiatrische aandoening vaak onbegrip en lijden veel meer op een verborgen
manier verdriet.
Elke psychiatrische aandoening brengt eigen beperkingen met zich mee. Dit is
zwaar voor de patiënt zelf maar ook voor zijn omgeving.
Het verlies aan mogelijkheden, -energie, -inperking van sociale contacten etc;
maken een psychiatrische aandoening zwaar om dragen, soms “ondraaglijk”. Cf.
hoge suicidecijfers
Iedereen reageert hier anders op. Draagkracht en draaglast moeten goed
worden ingeschat. Bv. overbelaste mantelzorgers
Ondersteuning zo maximaal mogelijk en op maat.
,
,Hoofdstuk 1: Een helikopterblik op onze geestelijke gezondheidszorg
1 De geschiedenis van de psychiatrie: een kort overzicht
De geschiedenis van de psychiatrie kent een enorme evolutie in het mensbeeld: van
mensen die als krankzinnig/bezeten/zot beschouwd werden over het beeld van de
geesteszieke/gevaarlijke persoon, tot het beeld waarin mensen met een psychische
problematiek als ‘ziek’ bekeken worden.
Het heersende mensbeeld bepaalt sterk de aanpak en de behandeling. In de loop van
de geschiedenis is er dan ook heel wat geëvolueerd op dat vlak.
Denk maar aan de historische schedelboringen, aderlatingen, … We kenden in de
geschiedenis een periode van opname in gasthuizen, krankzinnigengestichten,
godshuizen… En zagen het ontstaan van Psychiatrische instellingen en ziekenhuizen.
1 Prehistorie – Oudheid
Hippocrates (vader van de geneeskunde)
Krankzinnigheid = hersenziekte
2 300-1600 Geestesziekte (de volksgeneeskunde probeerde
psychische kwalen te bestrijden)
Nutteloos, gevaarlijk, zot
3 1600-1800 Gekkenhuizen en gestichten
Internering
4 19de eeuw Pinel en Guislain = Pioniers
5 1ste helft 20ste eeuw Instellingen, maar ook holocaust = psychogenocide
Opkomst psycho-analyse, medische technieken
6 1950-2010 Psychofarmaca
Jaren ’60: antipsychiatrie
Met de komst van de psychofarmaca veranderde de psychiatrie op ingrijpende wijze.
De overtuiging groeide dat langdurig geesteszieken behoefte hadden aan alternatieve
opvangvormen buiten het psychiatrisch ziekenhuis.
2 De psychiatrie vandaag
Psychiatrische ziekenhuizen zijn uitgegroeid tot professionele en gespecialiseerde
organisaties, waar verschillende disciplines interdisciplinair samenwerken.
Steeds meer onderzoek maakt duidelijk dat het betrekken van patiënten en hun
omgeving bij de behandeling, verzorging en ondersteuning de kwaliteit van de zorg
aanzienlijk verhoogt.
In het nieuwe paradigma dat we vandaag in de psychiatrie zien
Krijgt behandelen, verzorgen en begeleiden een ruime invulling
Zien we een evolutie van residentiële naar meer ambulante of mobiele
begeleiding en van aanbod- naar vraaggestuurde zorg
Is er meer sprake van participatie van personen met een psychische
kwetsbaarheid en hun netwerk
Worden ervaringsdeskundigen ingezet in de geestelijke gezondheidszorg
We vertrekken vanuit de benadering van het herstelgericht werken.
Laten we eerst even stilstaan bij het begrip 'herstel'. Wat betekent dat volgens jou in
de context van geestelijke gezondheid?
Het benadrukt het belang van hoop, empowerment en de mogelijkheid tot een
betekenisvol leven ondanks psychische uitdagingen. Kwaliteit van leven is hierbij het
uitgangspunt.
,Het gaat dus niet louter om de "genezing" of het zo veel mogelijk stabiliseren van de
symptomen (klinisch herstel), maar ook om het herstel van het functioneren in de
samenleving (sociaal herstel) en van het herstel op persoonlijk vlak (persoonlijk
herstel).
2.2 Ervaringsdeskundigen
'Geestelijk gezond' = 'een toestand die een persoon toelaat zich optimaal te
ontwikkelen op psychisch, intellectueel en emotioneel vlak'. We willen daar de bril van
'kwaliteit van leven' over zetten en bekijken geestelijke gezondheid als een holistisch
gegeven, met een brede blik op de persoon in al zijn levensdomeinen en zijn volledige
functioneren.
2.7 Enkele definities
WHO (2001): Geestelijke gezondheid is een toestand van welzijn waarin het individu,
zijn of haar competenties realiseert, kan omgaan met de normale druk van het leven,
productief en vruchtbaar kan werken en bekwaam is een bijdrage te leveren aan zijn
of haar gemeenschap.
Er kan geen sprake zijn van een goede gezondheid zonder een goede geestelijke
gezondheid.
Ecobiopsychosociale eenheid = alle levensdomeinen (onderwijs, gezin, wonen,
werken, ontspanning, …) worden gezien als één samenhangend geheel.
2.8 DSM of ICD?
Twee aanvaarde classificatiesystemen
ICD = International Classification of Diseases (WGO)
DSM = Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (APA)
ICD wordt vooral in de somatische zorg gebruikt en DSM in de geestelijke
gezondheidszorg. DSM kun je beschouwen als een classificatiesysteem voor
psychiatrische aandoeningen op basis van symtomatologie.
DSM = onderzoek, ontwikkelde landen
ICD= eenvoudiger systeem, ontwikkeldingslanden
De psychische gezondheid is net zoals de lichamelijke gezondheid geen vaststaand en
voorspelbaar gegeven in ons leven.
Diverse uiteenlopende factoren (medisch-biologische, sociale, psychologische,
economische, …)
2.9 Bio-psycho-sociale benadering
De bio-psychosociale benadering past bij een holistisch mensbeeld. Het bio-
psychosociale zie de etiologie en de aanpak/behandeling van pathologieën. Er
wordt in jullie handboek vaak naar verwezen.
Wat betekent 'pathologisch'? Betekent dat dan ook dat we zouden kunnen definiëren
wat 'normaal' is? Vragen die ons tot denken kunnen aanzetten en waar geen
éénduidige antwoorden op zijn.
Binnen de psychiatrie worden een aantal criteria of voorwaarden gehanteerd wanneer
men spreekt van een pathologie:
Er is gedrag dat 'afwijkt' van wat verwacht wordt. Dit is een zeer norm-, tijd- en
cultuurgevoelig criterium
, De persoon (en/of zijn omgeving) ervaart lijden, ongemak of beperkingen
Er is een negatieve invloed op verschillende domeinen van het functioneren
(relaties, school/werk, ontspanning,...)
Die drie voorwaarden hebben bovendien een duurzaam karakter.
Holistische benadering: biologische, psychologische en sociale componenten
beïnvloeden mentaal welbevinden
Liaisonpsychiatrie: raakvlak tussen algemene geneeskunde en psychiatrie
uitgevonden om de link te leggen tussen medische en psychiatrische geneeskunde,
bv; iem met een depressie breekt al zijn botten na een zmpoging en komt in het
ziekenhuis op een normale afdeling terecht, zonder iem in de buurt met enige kennis
van psychiatrie. Hoe ga je ermee om en hoe kunnen we van elkaar leren
2.10 Wanneer heeft iemand een geestelijk gezondheidsprobleem?
Best bekijken: onderscheid maken tussen min of meer normaal voorkomende
problemen en een psychiatrische aandoening. Aanhoudend verdriet kan op een
bepaald ogenblik aanleiding geven tot een ernstige depressie, waarbij een
behandeling wel noodzakelijk is.
2.11 Wat is 'normaal' in de psychiatrie?
Het is geen gemakkelijke opgave om een scheidingslijn te trekken tussen de begrippen
‘psychiatrische aandoening’ en ‘normaliteit’. Het gaat immers over amorfe,
heterogene en tevens veranderlijke termen. Over lijden, disfunctie, invaliditeit,
controleverlies.
Psychopathologie is geen verklaring waarom bepaalde personen terroriseren.
2.13 Psychiatrische aandoening
4 voorwaarden:
1. Afwijkend gedrag vertonen
2. Lijden, ongemak of beperking veroorzaken
3. Het functioneren op het vlak van relaties, arbeid, ontspanning en liefde negatief
beïnvloeden
4. Waarbij de vorige 3 voorwaarden een duurzaam karakter vertonen.
De beoordeling is niet evident. De persoonlijke beleving van de persoon voorop
stellen, sociologische, culturele en maatschappelijke context, alsook de eigenschappen
van de persoon bepalen veel. Bv. homoseksualiteit.
2.16 Onrustwekkende toename van psychische problemen
We hebben ons te behoeden voor het pathologiseren van psychische uitdagingen
zoals bijvoorbeeld rouwen na het verliezen van een naaste. We zien dat in de media
ook vaak terugkomen als boodschap.
Leggen social media een grote druk op ons mentaal welzijn?
Heersen er onrealistische verwachtingen in onze Westerse maatschappij van wat
'normaal' is?
Zetten mensen sneller dan vroeger de stap naar hulpverlening?
Is er meer openheid rond kwetsbaarheid?
, Vragen zonder sluitende antwoorden
1. Meer diagnoses? = Ja
2. Zetten mensen sneller dan vroeger de stap naar hulpverlening? = Ze zetten
sneller de stap en geraken minder snel binnen. Men weet het verschil niet meer
tussen gewone levensproblemen en ernstige psychische aandoeningen.
3. Wordt ‘afwijkend’ gedrag maatschappelijk minder getolereerd? = Ja, er zijn
andere normen.
4. Legt de maatschappij hoge eisen op? Permanent gelukkig zijn
5. Speelt de farmaceutische industrie een rol? Ja, veel psychisch/sociaal medicatie
3 Een aantal markante vaststellingen op het vlak van geestelijke
gezondheidszorg
3.1 Overconsumptie van antidepressiva
Psychofarmaca, waaronder ook antidepressiva worden vaak voorgeschreven. Er is
sprake van een zeer hoge consumptie. Anderzijds zijn er ook mensen die wel baat
zouden hebben bij medicatie die hier geen of moeilijk toegang toe vinden.
Als praktijkgericht orthopedagoog is het belangrijk te weten dat het gebruik van
psychofarmaca vaak bijwerkingen geeft. Hou daar rekening mee als je hypotheses
formuleert over het gedrag van cliënten.
3.2 Zelfdodingen
Suïcide is een gevoelig en noodzakelijk thema om bij stil te staan als we het over
psychische kwetsbaarheid hebben.
Belangrijk: preventie van zelfdoding verdient onze aandacht. We zien heel wat
campagnes en organisatie die inzetten op preventie. Daarnaast is ook aandacht voor
de omgeving van de persoon die suïcidaal is, enorm belangrijk.
3.3 Kinderen en jongeren
Nog steeds blijven veel kinderen en jongeren in kwetsbare situaties onder de radar of
vinden ze moeilijk de weg naar gepaste ondersteuning.
We zien heel wat initiatieven opduiken die het tekort aan opvangplaatsen en de
wachtlijsten mee willen opvangen. Bv. TEJO (Therapie voor jongeren, anoniem en
gratis), OverKop-huizen.
Binnen de doelgroep kinderen en jongeren is er specifiek ook aandacht voor kinderen
en jongeren van ouders met een psychisch probleem (afgekort KOPP-kinderen en
jongeren) of een afhankelijkheidsprobleem (afgekort KOAP).
Hoofdstuk 9: Personen met een verslaving en middelengerelateerde
problemen
1 Begrippenkader
1.1 Inleiding
Verslaving (addiction) = wanneer men het heeft over alcohol en drugs.
Tegenwoordig eerder sprake van:
Middelenmisbruik (substance abuse)
Middelenafhankelijkheid (substance dependence)
