LITERATUURSAMENVATTING STRESS EN GEZONDHEID
TILBURG UNIVERSITEIT 2020, BESTAANDE UIT:
• Sapolsky, R. M. (2004). Why zebras don’t get ulcers: The acclaimed guide to
stress, stress-related disease and coping. NY, New York: St. Martin’s Griffin.
(HFD 1 t/m HFD 18).
Hoofdstuk 1: Waarom krijgen zebra’s geen maagzweren?
Het is midden in de nacht, morgen heb je een belangrijke presentatie en je weet dat je daarvoor een
goede nachtrust nodig hebt. Toch lukt het je niet op te slapen en opeens merk je de pijn in je hoofd
op. De laatste tijd had je al meer hoofdpijn en opeens bedenk je je: ‘’ik heb een hersentumor’’. Dit zijn
gedachten die veel mensen midden in de nacht hebben als ze wakker liggen, maar waarom? Door de
revolutionaire vooruitgang in medicatie en algemene gezondheidszorg zijn de patronen van ziektes
veranderd en liggen we bijvoorbeeld ‘s nachts niet meer wakker van ziektes zoals griep, de plaag of
de angst ondervoed te raken. De huidige patronen van ziektes zijn voor onze grootouders niet meer te
herkennen, wat vroeger zorgde voor de dood, kan tegenwoordig veel beter behandeld worden. Toch
liggen we ’s nachts wakker van allerlei soorten ziektes die mogelijk een einde aan ons leven zouden
maken. De ziektes die ons nu ’s nachts plagen zijn degene die gaan over langzame ophoping van
schade, zoals hartziekten, kanker of andere cerebrovasculaire ziektes. Hoewel geen van deze ziektes
prettig zijn, laten ze wel een duidelijke verbetering zien met de ziektes van vroeger, waar een 20-jarige
nog overleed aan een griepje. Door deze verandering in ziektepatronen, zijn wij ook anders gaan
denken over het ziekteproces. Tegenwoordig weten we hoe de complexe samenwerking tussen ons
lichaam (onze biologie), onze emoties (de eindeloze stroom aan gevoelens en gedachten) en
persoonlijkheid onze gezondheid reflecteren, maar ook invloed kunnen uitoefenen op de
gebeurtenissen in ons lichaam. Met andere woorden; onze emoties, persoonlijkheid en biologie
interacteren met elkaar en hebben invloed op de gesteldheid van ons lichaam, maar reflecteren
tegelijkertijd ook onze gezondheid. Een voorbeeld: iemand die denkt dat hij een hersentumor heeft zal
bijvoorbeeld erg emotioneel zijn, veel stress ervaren en gespannen overkomen. Zo beïnvloedden in dit
geval de emoties onze gesteldheid. Andersom kan iemand met een hersentumor bijvoorbeeld
onsamenhangende gedachtes ervaren en kan hij verward overkomen, op die manier reflecteert onze
gesteldheid onze gezondheid. Een van de belangrijkste lessen is dat extreme emotionele
verstoringen een negatieve invloed kunnen hebben op onze gesteldheid, stress kan ons ziek maken.
Kritieke veranderingen in de gezondheidszorg hebben laten zien dat de langzame ophoping van
schade in het lichaam veroorzaakt kan worden door stress óf de schade nog vele malen verergeren.
Eigenlijk is dit niet een hele nieuwe bevinding, eeuwen geleden lieten clinici al zien dat individuele
verschillen een grote rol spelen in de kwetsbaarheid die men heeft tegenover een ziekte. Zo kunnen
twee individuen dezelfde ziekte krijgen, maar kan het beloop van hun ziekte zeer anders zijn door
bijvoorbeeld persoonlijke karakteristieken van het individu en de omgang met de ziekte. Sinds de
twintigste eeuw is onderzoek naar de stressfysiologie (onderzoek hoe het lichaam reageert op
stressvolle gebeurtenissen) een echt discipline. Als resultaat is er nu ontzettend veel fysiologisch,
biochemisch en moleculaire informatie beschikbaar over hoe niet materiële situaties (emotionele
stress, psychologische karakteristieken, onze plek in de maatschappij en hoe de maatschappij met die
plek omgaat) invloed kunnen hebben op lichamelijke gebeurtenissen. Deze kunnen bijvoorbeeld
invloed hebben op hoeveel cholesterol er in de bloedvaten blijft zitten, of onze vetcellen stoppen met
het luisteren naar insuline en voor diabetes zorgen, of neuronen in ons brein overleven wanneer zij 5
minuten zonder zuurstof zitten tijdens een hartaanval etc. Dit zijn allemaal vragen over hoe ons
lichaam zich kan aanpassen aan stressvolle noodsituaties, waar andere gebeurtenissen of ervaringen
van stress ons juist ziek maken? Of waarom de een juist vatbaarder is voor stress dan de ander?
1.1 Initiële concepten
Stel je voor ik vraag je nu om een aantal stressvolle dingen te benoemen, waarschijnlijk zal er al snel
een lijstje in je hoofd opkomen. Maar wat als ik je nu vraag om te bedenken wat voor een zebra
stressvol is? Waarschijnlijk ziet dit lijstje er nu heel anders uit en juist dat verschil is interessant.
Mensen hebben een veel grotere kans op maagzweren (door stress) dan zebra’s omdat zij met name
,alleen te maken krijgen met acute fysieke crisissen. Bijvoorbeeld een leeuw die hen achterna zit
omdat ze je willen opeten. Deze extreme stressvolle gebeurtenissen vragen om onmiddellijke
fysiologische adaptaties wil je het overleven. Ons lichaam is briljant aangepast voor het omgaan met
dit soort noodsituaties, puur wegens evolutie. Echter kan een organisme ook te maken krijgen met
meer chronische fysieke uitdagingen, slakken hebben bijvoorbeeld al je oogst opgegeten en de
komende 6 maanden zal je extreem hard moeten werken om genoeg eten te kunnen krijgen. De
lichamelijke stressrespons op dit soort enigszins langdurige rampen is relatief goed, het lichaam kan
hier relatief goed mee omgaan. Een derde manier van stress die in dit boek veelal belangrijk is, is
psychologische en sociale verstoringen. Het hebben van een ruzie om een parkeerplaats of het
niet kunnen omgaan met een familielid zorgt zelden voor een gevecht tussen individuen. Men is
extreem goed aangepast om om te gaan met allerlei stressvolle gebeurtenissen puur door deze in ons
hoofd nog eens over te lopen. Bedenk maar: hoeveel nijlpaarden maken zich nu zorgen over wat ze
zullen zeggen op een eerste date? Kortom; de psychologische en sociale stress is voor de mens het
grootst. We kunnen extreem wilde en sterke emoties voelen die gelinkt zijn aan slechts gedachten.
Een onderzoek liet zien dat tijdens een wedstrijd van schaken, waar niet gesproken werd, het lichaam
zo aanpaste alsof zij zich klaarmaakte voor een atletiekwedstrijd als atleet. Je kan je voorstellen als
iemand dat soort gedachtes (en bijkomstige fysiologische effecten) maanden achter elkaar ervaar, dat
dit duidelijk tot ziektes en dergelijke kan leiden.
Dit is dan ook het kritische punt van dit boek: als je een zebra bent en je rent voor je leven, dan is de
fysiologische reactie van je lichaam zo goed aangepast dat die om kan gaan met deze noodsituatie
van korte duur. In het dierenrijk gaat stress dus vaak over korte periodes waarin je daarna weer
hersteld, of opgegeten bent. Het ziek worden van stress bij mensen komt omdat dit adaptieve systeem
wat heel goed functioneert op korte termijn, constant aanstaat of steeds aangezet wordt doordat men
zich bijvoorbeeld zorgen maakt over zijn hypotheek, relaties of een promotie die hij/zij op werk krijgt.
Dit is sterk gerelateerd aan het volgende begrip: homeostase. Homeostase is de staat van het
lichaam waarin er een optimaal niveau van zuurstof is in het bloed, een goede pH-waarde en perfecte
temperatuur en ga zo maar door. Wanneer het lichaam dus in homeostase verkeerd is er een perfecte
innerlijke balans. Het brein is geëvolueerd om de perfecte homeostase in het lichaam te zoeken. Als
we dan kijken naar stress/ervaring van stress kunnen de volgende begrippen worden onderscheiden:
o Stressor = alles in de omgeving dat men uit een homeostatische balans haalt.
o Stressrespons = hetgeen wat het lichaam doet om weer homeostase te krijgen.
Als je echter kijkt naar de mens en haar neiging om zich constant zorgen te maken, dan moet de
definitie van een stressor in dit geval wel wat uitgebreider gedefinieerd worden dan slechts iets wat je
uit je homeostase haalt. Een stressor kan dus ook de anticipatie zijn van het uit de homeostase
worden gehaald. Soms zijn we slim genoeg om iets al aan te zien komen en op basis hiervan alleen al
kan de stressreactie aangezet worden. Dit kan echter ook bij zebra’s, wanneer zij bijvoorbeeld in een
woestijn zijn en een leeuw zien aankomen. Dan gaat hun hart waarschijnlijk ook al sneller kloppen
terwijl er nog niks schadelijks aan het lichaam is gebeurd. Echter heeft de mens de kracht om de
stressrespons in het lichaam te activeren door slechts aan potentiële stressoren te denken, waardoor
men al uit een homeostatische balans kan worden gehaald. Dit kunnen zebra’s, net zoals vele andere
dieren niet, zij kunnen zich niet zorgen maken over gebeurtenissen die in de toekomst liggen. Een kort
voorbeeld: bijvoorbeeld een boer die zit aan zijn ontbijt, maar ziet dat zijn gewassen door slakken
worden opgegeten. Het denken aan het feit dat zijn gewassen verwoest worden genereert een
stressreactie, ook al is hij prima gevoed, zijn buik is vol etc.
Deze anticipaties op stress zijn echter niet altijd slecht, ze kunnen ook erg nuttig zijn. Wanneer we de
stress-respons activeren uit angst dat iets werkelijkheid wordt, zorgt dat ervoor dat onze verdediging
erop al vroeg gemobiliseerd is. Het bereid je als het ware voor op iets wat mogelijk gaat gebeuren
waardoor iemand in een noodsituatie beter kan handelen. Pas wanneer de stressrespons geactiveerd
wordt zonder reden, dan wordt het als slecht gezien en vaak wordt hiernaar verwezen met begrippen
zoals: angst, neurose, paranoïde of onnodige hostiliteit etc. Kort samengevat: de stressreactie kan
dus niet alleen aangezet worden als reactie op fysieke of psychologische bedreigingen, maar ook in
afwachting van deze gebeurtenissen.
Een van de onderzoekers die het eerste onderzoek deed naar eigenlijk deze algemene reactie van het
lichaam op stress was Hans Seyle (1930). Hij begon eerst met de studie van endocrinologie =
onderzoek naar de hormonale communicatie van het lichaam. Hij begon met het onderzoeken van de
wat extract van de eierstokken deed met het lichaam door dit extract te injecteren bij ratten. Dag in
dag uit probeerde hij de ratten te injecteren waarbij hij ze liet vallen of achterna moest gaan om ze te
,kunnen vangen. Toen hij uiteindelijk de ratten onderzocht zag hij dat de ratten maagzweren hadden
én vergrote bijnieren (adrenal glands) hadden, een bron van twee belangrijke stresshormonen.
Daarnaast vond hij verminderd immuun weefsel en dacht hij dat hij de effecten van het eierstokken
extract had gevonden! Omdat hij niet helemaal zeker was deed hij nog meerdere onderzoeken,
misschien was het wel een reactie op niet prettige ervaren. Hij maakte 2 groepen ratten, een groep
plaatste hij op het balkon, de anderen in een warmere kamer. Sommige werden nog steeds
geïnjecteerd of geopereerd, in deze groep vond hij weer maagzweren, vergrote bijnieren en
verminderd immuun weefsel. Toen kwam hij erachter dat hij als een van de eerste stress-gerelateerde
ziektes kon onderzoeken/veroorzaken. Hij beweerde dat de ratten ‘’stress’’ ervaarde wat resulteerde
in zijn bevindingen. Door zijn onderzoek werden er eigenlijk twee ideeën duidelijk:
1. Het lichaam heeft een specifiek gelijke set aan reacties op een brede range aan stressoren.
Dit noemde hij general adaption syndrome (GAS), maar staat tegenwoordig bij ons bekend
als de stressreactie.
2. Wanneer stressoren te lang duren, kunnen ze je ziek maken.
1.2 Homeostase plus: een meer gepast stress gerelateerd concept van allostase
Het originele concept van homeostase is gebaseerd op 2 ideeën, eerst het idee dat er één optimale
staat/getal mogelijk is wat de optimale staat in het lichaam zou indiceren. Maar dit is eigenlijk niet
waar, als je slaapt is er een andere optimale staat van bloeddruk dan wanneer men bijvoorbeeld aan
het sporten is. Er is dus niet zoiets als één getal of hoeveelheid van metingen van het lichaam wat
optimaal zou zijn, dit is afhankelijk van de situatie waarin men zich bevindt. Wat ideaal is onder
basiscondities is dus verschillend dan tijdens stressvolle situaties, dit is ook een van de
basisuitgangspunten van allostase. Daarnaast gaat homeostase ervan uit dat je het ideale punt
bereikt door een aantal lokale regulerende mechanismen, terwijl allostase ervan uitgaat dat dit ideale
punt op wel miljoenen manieren bereikt kan worden. Een kort voorbeeld: er is bijvoorbeeld een
watertekort in je lichaam. Homeostase gaat ervan uit dat dit opgelost kan worden door de nieren, zij
moeten het oplossen. Allostase gaat ervan uit dat het brein dit op moet lossen door samen te werken
met de nieren die ervoor zorgen dat er signalen worden gestuurd naar andere delen van het lichaam
om water op te slaan. Allostase gaat er dus vanuit dat er stabiliteit/homeostase bereikt kan worden
door fysiologische of gedragsmatige veranderingen, kortom balans in het lichaam kan op heel veel
mogelijke manieren bereikt worden. Het gaat erover dat het brein veranderingen over het hele lichaam
coördineert wat ook vaak leidt tot veranderingen in gedrag. Tot slot gaat allostase ervan uit dat het
lichaam niet al deze regulerende complexiteit laat zien slechts als reactie op een optimale staat die
even verstoord is, ook hier geloven ze dat het lichaam reageert op anticipatie van stressoren en dat
dus psychologische en sociale gebeurtenissen ook een belangrijke rol spelen in de balans of juist het
verstoren van het lichaam.
1.3 Reactie van het lichaam op acute stressoren
Nu het duidelijk is wat allostase is en waar het vanuit gaat, kan een stressor gedefinieerd worden als
alles wat het lichaam uit een allostatische balans haalt, de stressreactie is dan de reactie van het
lichaam om de allostase te herstellen (de afscheiding van bepaalde hormonen, de inhibitie van andere
hormonen en de activatie van bepaalde delen van het zenuwstelsel etc.). Los van welke stressor je
ook ervaart, reageert het lichaam op dezelfde manier en zet het dus steeds dezelfde stress-respons
aan. Eigenlijk is dit helemaal niet zo logisch, vaak word je namelijk geleerd dat specifieke uitdagingen
voor het lichaam, specifieke reacties en adaptaties triggeren. Als je er echter over nadenkt is het best
logisch, de kern van de stressreactie is erop gericht om onze spieren klaar te maken om als een gek
te gaan werken. Daarvoor hebben je spieren acuut energie nodig, wat ook een van dé kenmerken is
van de stressreactie; de intens snelle mobilisatie van energie van opslagplaatsen en de inhibitie van
verdere opslag. Glucose en andere simpele proteïne en vetten worden uit je vetcellen, lever en
spieren gehaald zodat er genoeg energie wordt vrijgemaakt. Wanneer je lichaam al die glucose heeft
gemobiliseerd moet het nog ervoor zorgen dat het zo snel mogelijk naar kritieke spieren vervoerd
wordt. Hartslag, bloeddruk en ademhaling neemt toe om zo snel mogelijk de voedingsstoffen en
zuurstof te vervoeren. Tijdens een stressreactie zet het lichaam dus als ware een stop op allerlei lange
term processen (opslag van vet, verteringsstelsel wordt geïnhibeerd etc.), je hebt namelijk op dat
moment belangrijkere dingen te doen dan het verteren van je ontbijt dus waarom zou je daar energie
aan verspillen? Ditzelfde geld voor de volgende processen die ook ‘on hold’ worden gezet:
o Aanmaak van reproductiehormonen en groeihormonen
o Seksdrive verminderd
o Afscheiding van testosteron
o Inhibitie immuunsysteem
, o Pijn verminderd
o Geheugen verbeterd
Wanneer men stress ervaart, wordt dus het immuunsysteem ook onderdrukt. Het immuunsysteem,
dat vecht tegen infecties en ziekte, is perfect voor het vechten tegen een tumorcel die je mogelijk
vermoord over een jaar, maar is het tijdens acute stress nodig? Nee, het lichaam kan prima op een
ander moment op zoek gaan naar tumoren, dat is tijdens de stressreactie niet noodzakelijk en dus
wordt ook dit systeem geïnhibeerd tijdens stress. Zoals we dadelijk in hoofdstuk 8 zullen zien is er
echter heel veel mis met dit idee, komen we dus later op terug. Zoals hierboven ook toegelicht wordt
de ervaring van pijn ook verstoord tijdens de stressreactie. Verdoving van pijn door stress is iets wat
heel vaak voorkomt en heel veel voordelen heeft: het stelt het lichaam in staat om te reageren op
bedreiging, zelfs wanneer men al verwond is. Tot slot lijkt er ook een verbetering te zijn in onze
cognitieve en sensorische zintuigen, tijdens een stresssituatie moet men namelijk snel beslissingen
maken (hoe kom ik hier uit? Wat moet ik nu doen? Waar kan ik schuilen? Etc.). Je zintuigen worden
scherper en je geheugen wordt beter omdat je daar vaak uit moet putten om je acties te bepalen. Kort
samengevat; de stressreactie is dus perfect aangepast aan die van een zebra, energie wordt z.s.m.
geleverd aan gebieden die het nodig hebben, lange term en herstelprojecten worden geïnhibeerd, pijn
wordt verminderd en zintuigen en geheugen verbeteren.
Walter Cannon beschrijft dit gehele proces als de fight-or-flight syndrome waarbij hij verwijst naar
de stressreactie, die hij als zeer positief omschrijft, maar toch kunnen stressvolle gebeurtenissen ons
ziek maken, waarom? Seyle probeerde hier een antwoord op te formuleren (wat uiteindelijk fout
bleek). Hij ging uit van een perspectief dat de stressreactie onderverdeeld in 3 onderdelen.
1. Initiële alarmfase: de stressor wordt opgemerkt, alarmen gaan af in je hoofd en vertellen je
dat je het te koud hebt, dat je te veel bloed, dat je ernstig gewond bent etc. etc.
2. Adaptie/resistentiefase: hierbij wordt de stressreactie succesvol gemobiliseerd en herstelt
het lichaam uiteindelijk weer naar een allostatische balans.
3. Uitputtingsfase: verlangde periode van stress waardoor er stress-gerelateerde ziektes
optreden. Hij gelooft dat iemand op dit punt ziek wordt omdat de opslag van de hormonen die
tijdens de stressreactie uitgescheiden worden uitgeput zijn. Net zoals een leger bijvoorbeeld
geen ammunitie meer heeft, plots heeft men geen verdediging meer tegen de stressor.
Dit laatste is fout, het is niet zozeer dat het lichaam geen hormonen over heeft door de stressreactie,
maar door voldoende activatie kan het juist zo zijn dat de stressreactie meer beschadiging aan het
lichaam kan geven dan de stressor zelf. Met name wanneer de stress puur fysiologisch is, dit is een
kritisch punt omdat het onderliggend is aan de opkomst van stress-gerelateerde ziektes. Stel je maar
voor, als je constant energie mobiliseert in plaats van het opslaat, raak je sneller uitgeput en kan men
bijvoorbeeld sneller diabetes ontwikkelen omdat zelfs energie gehaald wordt uit de cellen die
voldoende insuline zouden moeten produceren. De consequenties voor het chronisch activeren van
het cardiovasculaire systeem zijn hetzelfde, het is nuttig wanneer je van een leeuw moet wegrennen,
maar als je chronisch deze stress ervaart kan men er zeer ziek van worden en kan er mogelijk een
cardiovasculaire ramp veroorzaakt worden. Als vervolgens dus ook het immuunsysteem te lang
onderdrukt wordt (door de constante stress), kan men veel sneller slachtoffer worden van infecties en
kan men slechter tegen deze infecties vechten. Tot slot kunnen ook breinsystemen aangetast worden
wegens de hormonen die tijdens stress vrijkomen.
Hoewel stress dus makkelijk opkomt, is het herstellen van een balans in het lichaam erg lastig wat ook
gepaard gaat met veel inspanning. De slijtage van het lichaam om maar proberen het lichaam te
herstellen en weer terug in balans te komen wordt ook wel allostatische lading genoemd. Wat vanuit
dit hoofdstuk nu wel duidelijk moet worden is dat men in problemen komt als ze bijvoorbeeld de
stressreactie niet kunnen aanzetten, je kan dan niet vluchten voor gevaar en je lichaam kan je ook niet
klaar maken voor een reactie. Dit is bij twee soorten aandoeningen het geval: addisson’s disease,
hierbij worden een groep hormonen voor de stressreactie niet aangemaakt, bij shy-drager syndrome
wordt de andere groep van hormonen, nodig voor stressreactie niet aangemaakt. Beide resulteren in
een onvermogen van het lichaam om te reageren op stress; je bloeddruk daalt juist waardoor circulatie
van het bloed niet behouden kan worden en men in schok raakt. Deze ziektes laten zien dat we de
stressreactie dus met name nodig hebben tijdens fysieke uitdagingen. Het tweede punt, wat eigenlijk
nog veel erger is, is het niet kunnen uitzetten van de stressreactie. Hierdoor kan een stressvolle
gebeurtenis uiteindelijk het lichaam beschadigen wat kan zorgen voor ziektes. Chronische of
herhaaldelijke stressoren leiden niet direct tot ziektes, maar ze kunnen je wel ziek maken of kunnen
