Summary
Samenvatting Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis
- Course
- Institution
- Book
Samenvatting van het boek Handboek Nederlandse Kerkgeschiedenis van Selderhuis en Hendrikus.
[Show more]
Connected book
Book Title:
Author(s):
- Edition:
- ISBN:
- Edition:
1 review
By: loosmanjanneke • 3 year ago
Seller
Follow
ChristieMarlies
Reviews received
Content preview
Handboek Nederlandse kerkgeschiedenisZestiende eeuw: De invloed van de reformatie op de Nederlanden
Humanisme en hervormingsverlangen
Wantoestanden vormden een voedingsbodem voor reformatorische sympathieën. Het verlangen
naar hervorming was breed verbreid. Dit kwam naar voren in overheidsmaatregelen, kerkelijke
pogingen om de situatie van zielzorg en het niveau van geestelijkheid te verbeteren en in Bijbelse
humanisten en hun nazaten. Erasmus van Rotterdam is de meest bekende vertegenwoordiger.
Hij trad in het klooster en werd tot priester gewijd. Hij bleef geen kloosterling, maar wel priester.
Hij ging theologie studeren en is naast humanist altijd theoloog gebleven. Hij wilde de bronnen
van vroegchristelijke traditie studeren om de kerk en samenleving van binnenuit te vernieuwen.
Hij liet zich kritisch uit over wantoestanden in de kerk en samenleving van zijn tijd. Hij zei dat
liever dan de relieken van heiligen te vereren, de gelovigen hun boeken zouden moeten lezen.
Ook de domheid en oppervlakkigheid van priesters, pralaten en bedelmonniken wekten zijn
spotlust op (hierover schreef hij ook boeken). Volgens hem streven ze er niet naar om aan
Christus gelijk te zijn, maar om onderling van elkaar te verschillen. Volgens Erasmus bevatten de
bijbel en de vroegchristelijke geschriften de benodigde bouwstenen voor de noodzakelijke
hervorming van kerk en samenleving.
Luther in de Nederlanden
Kerkelijke situatie
Begin 16e eeuw waren de Nederlanden verdeeld in bisdommen (belangrijkste Luik en Utrecht).
Recht tot benoeming lag bij de plaatselijke autoriteiten (adel). De Moderne Devotie was meer
gericht op een vernieuwing van de geloofshouding en beoogde meer een reformatie van het hart
en leven dan van kerk en leer. Wezenlijk voor de reformatorische beweging was de invloed
vanuit het Humanisme.
Humanisme
De invloed van Luthers denken was al heel vroeg in NL en het was ook erg sterk. De oorzaken
hiervan waren politiek, maatschappelijk, cultuurhistorisch en theologisch van aard. De mensen
die bij de Moderne Devotie hoorden bleven vaak in de katholieke kerk. De oorzaak van de sterke
invloed van Luther zijn de kerkelijke, morele en pastorale misstanden die aanleiding gaven tot
een aversie van de burgers tegen kerk en geestelijkheid. Er was kritiek op de macht van de
geestelijkheid (denk aan de biecht priester kan straffen opleggen, priesters die zich niet aan
celibaat hielden etc.). verder speelde mee dat er in NL al lange tijd heterodoxe tradities
bestonden die de ontvankelijkheid voor een nieuwe, in dit geval reformatorische beweging
vergroot hadden. Een grote rol hierin had het Humanisme. Dit was erg sterk tot het onderwijs en
op stedelijke scholen doorgedrongen. Velen zagen Erasmus op een lijn met Luther. Er waren veel
voorstanders van een reformatie. Er was vervreemding van de kerk. Invloed van Erasmus bleef
bestaan, mede omdat het programma van Luther wegens sterke onderdrukking problematisch
werd (vooral Luthers nadruk op gehoorzaamheid aan de overheid in combi met een strenge
onderdrukking van de Reformatie door diezelfde overheid). De idealen van Erasmus (persoonlijk
leven vanuit ethische revisie) waren makkelijker te realiseren dan die van Luther (fundamenteel
andere theologie dan op dat moment heersend). Vrucht van het humanisme in 1518: Collegium
Trilingue; college met les in de drie heilige talen. De hervormingsbeweging kan niet in een
indeling geplaatst worden.
,Luthers geschriften
Door Luthers theologie ontstond een andere verhouding tussen God en mens. Hij richtte zich op
de genade van God, waardoor werken niet meer noodzakelijk zijn. Hij bestreed de aflatenhandel.
Luther vond de kerk niet noodzakelijk; de Bijbel is van zichzelf duidelijk genoeg. Hij zei dat er voor
God geen verschil zat in waarde tussen mensen, ongeacht hun beroep. Tussen 1520 en 1540
werden meer dan 40 werken van Luther vertaald in het Nederlands. Gelet de politieke situatie en
in vergelijking met andere vertalingen is dit zeer hoog. Het humanistische klimaat verklaart voor
een deel de belangstelling voor Luthers geschriften. Er bestonden directe contacten met Luther.
Het Spel van Sinne was een stuk dat doordrongen was van Lutherse invloeden. Alle preken tegen
Luther zorgden juist voor een onbedoelde verspreiding van zijn ideeën. In 1520 gaf de keizer
bevel tot vernietiging van alle werken van Luther; drukkers kregen doodstraf, bezitters moesten
NL verlaten. Terwijl de Reformatie door kerk en overheid werd aangevallen, bestond de helft van
de totale boekproductie in deze jaren uit evangelische (Lutherij) werken.
Receptie
Buiten Antwerpen was de receptie (ontvangst) van Luther vrij beperkt en na 1525 vond hij
minder weerklank onder het volk met als reden zijn houding t.o.v. de overheid.
Variatie
De dragers van Luthers gedachten waren vooraanstaande enkelingen. De vroege Reformatie in
NL kenmerkte zich door een grote verscheidenheid. Het was een religieus veelstromenland met
vloeiende lijnen tussen katholiek en protestant. Een ander kenmerk is het ondergrondse karakter
dat door politieke omstandigheden decennialang moest worden voortgezet. Een beweging van
onderop en een geschiedenis van de drukpers. Het was niet mogelijk een eigen kerkstructuur te
ontwikkelen, daardoor bleef de mogelijkheid individueel en in groepen eigen vorm en inhoud te
geven aan reformatorische gedachten. De voortgang v.d. reformatie kreeg een sterk lokaal en
regionaal karakter en wordt theologisch gekarakteriseerd door een dogmatische pluriformiteit.
Pas na 1563 was er een officiële katholieke leer waarvan men zich eventueel kon onderscheiden.
Calvinisme
Het begrip Calvinisme was van oorsprong negatief geladen en werd door Duitse Lutheranen als
spotnaam gebruikt om zich v.d. leer van Calvijn te distantiëren. Calvijn wilde niet dat er een
beweging naar hem werd vernoemd omdat hij Christus op de voorgrond wilde stellen. In NL is
Calvinisme synoniem geworden voor streng, bekrompen, dogmatisch, intolerant en andere
minder goede eigenschappen die aan Nederlanders worden toegeschreven. Een groot deel wilde
niet het calvinisme, maar vrijheid in politiek en religieus opzicht. NL is nooit echt calvinistisch
geweest in die zin dat politiek en maatschappij door de leer van Calvijn bepaald werden.
Calvinisme is niet vreemd aan de Nederlandse Reformatie. De invloed van Calvijn komt via de
vluchtelingengemeenten.
Vluchtelingengemeenten
Ontstonden doordat aanhangers van de Reformatie in NL zo vervolgd werden dat zij zich
gedwongen zagen te vluchten naar het buitenland en dan met name naar Duitsland en Engeland
(ong. 180000 mensen, veelal hogere standen). In 1544 ontstond binnen deze kring een
gereformeerde gemeente in Aken. Emden en Londen waren de belangrijkste
vluchtelingengemeenten. Vooral die in Emden was van belang; deze kan de moederkerk van de
GK in NL genoemd worden. In 1544 stelde Johannes A Lasco een kerkenraad in naar Calvijns
model (ouderlingen kerkelijke leiding, diakenen zorg aan armen). Door zijn werk kon de kerk in
Emden als moederkerk van het Nederlandse gereformeerde protestantisme gelden. Emden was
het belangrijkste centrum van gereformeerde publicaties (bijv NL geloofsbelijdenis, Heidelbergse
, Catechismus, Calvijns institutie, psalmberijming). De kerk van Sandwich aan de Engelse kust werd
een uitvalsbasis voor het calvinisme in de zuidelijke Nederlanden door de aanlevering van
predikanten en kerkelijke werkers. Het aantrekkelijke van Calvijns denken was dat hij als
reformator van de 2e generatie in staat was het geheel van de vroege reformatorische discussies
te overzien en het gedachtegoed van mensen als Zwingli, Luther, Bucer en Melanchthon tot een
geheel te verwerken. Luthers visie op de rechtvaardiging door het geloof wist hij te verbinden
met het doperse streven naar heiliging en die combinatie bleek voor velen in NL aantrekkelijk. Hij
was zelf een vluchteling geweest in de tijd dat hij zijn geschriften schreef, dit maakte de
aansluiting nog eenvoudiger. In de vluchtelingenkerken werd in relatieve vrijheid het kerkelijk
model gevormd dat later in de Republiek landelijk ingevoerd zou worden.
De invloed van Calvijn
vanaf 1550 begon de opkomst van het calvinisme binnen NL. in Antwerpen werd in 1555 de
eerste gereformeerde ‘kerk onder het kruis’ opgericht. Rond 1560 kwamen ondergrondse
kerken. Deze kerken onder het kruis hadden een eigen organisatie en werden geleid door in
Emden opgeleide voorgangers. Ze maakten gebruik van een schuilnaam. Tussen de gemeenten
was veel contact en ondersteuning. Het theologisch denken van Calvijn borduurde voort op dat
van Luther. De invloed van Calvijn kwam langs drie lijnen:
1. Invloed van zijn geschriften
Kwamen via Franstalige gebieden binnen en werden vertaald in het NL.
2. Persoonlijk contact
Heel direct via zijn huwelijk met Idelette van Buren (Luik). Hij correspondeerde met kerkelijke
leidslieden en had contact door NL studenten die aan de door Calvijn gestichte Academie in
Genève een predikantsopleiding volgden.
3. Predikanten die op verzoek van de gemeenten in NL uit Genève kwamen om mee te helpen
aan de opbouw van een kerkelijk leven. (bekendste; Pierre Brully, Jean Taffin en Guide de
Brès). Taffin was hofpredikant van Willem van Oranje. Daardoor had hij een belangrijke rol in
de opbouw van de GK.
Taffin werd gezien als een van de eerste vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie, de
beweging die probeerde te bereiken dat kerk, kerkleden en de samenleving ook innerlijk een
reformatie zouden doormaken. Taffin was van de gematigde vleugel.
Petrus Datheen was ook leerling van Calvijn, hij vertaalde de Heidelbergse Catechismus in het NL. Hij
raakte in conflict met Oranje omdat hij diens godsdienstpolitiek te weinig doortastend vond. Datheen
was van de fanatieke vleugel.
Bullinger was de opvolger van Zwingli. Zijn hoofdwerk was tegen de wederdopers. Accentueert het
verbond en hij dient aan de overheid een grote rol in kerkelijke zaken toe.
Confessionele ontwikkelingen
Belijdenis en catechismus
Om aan de koning duidelijk te maken dat gereformeerden zich in hun leer nadrukkelijk
onderscheidden van de dopers stelde Guide de Brès een geloofsbelijdenis op. Hij hoopte daarmee te
bereiken dat de overheid zou gaan inzien dat gereformeerden niet staatsgevaarlijk zijn en niet meer
ten onrechte vervolgd werden. In de nacht van 1 op 2 november wierp De Brès deze confessie met
een begeleidende brief over de muur van de citadel Doornik om te bereiken dat het document in
handen van de koning zou komen. Het document ging over de gereformeerde leer (schepping, val en
verlossing, christologie, voorzienigheid, kerk en sacramenten) en leerde de nadrukkelijke plicht van
de christen aan de overheid gehoorzaam te zijn, met uitzondering van noodsituaties . Deze belijdenis
, werd al snel gezien als gezaghebbende samenvatting van de Bijbelse leer en als ene verbindend
document voor hen die de beginselen van het gereformeerd protestantisme waren toegedaan.
Eenzelfde gezaghebbende, samenbindende functie kreeg de Heidelbergse Catechismus, geschreven
door Zacharias Ursinus. Kenmerken van de HC zijn verschillende theologische accenten (Luther,
Zwingli, Melanchton, Calvijn en Beza) en de besliste afwijzing van de rooms-katholieke leer en dan
met name de visie op het avondmaal.
Liturgische ontwikkelingen: Psalmen, Bijbels, Liturgie
De belangstelling voor de reformatie vergrootte de belangstelling voor de Bijbel. Het centraal stellen
van Bijbel en prediking werd zichtbaar in de kerkdienst; op de plaats van het altaar kwam de
preekstoel, waar de preek gezien werd als de boodschap van het offer van Christus, een boodschap
van God aan de gemeente. In plaats van het sacrament kwam de prediking centraal (in de volkstaal).
De 7 sacramenten werden teruggebracht tot 2: doop en avondmaal. Er werden liturgische
formulieren opgesteld. Voor het reformatorische geloofsbegrip is het accent op kennis kenmerkend.
De voor Luther kenmerkende aandacht voor de werkzame kracht die van het sacrament uitgaat en
het Zwingliaanse accent dat de uiterlijke viering zonder de juiste innerlijke houding geen nut heeft,
zijn met elkaar verbonden in de formulieren. Een ander kenmerk van de veranderende liturgie is het
zingen van de gemeente. De psalmen werden in het NL vertaald en zo toegankelijk voor de gehele
gemeente. De synoden van de 16e eeuw bevestigden de trend bijna uitsluitend psalmen te zingen; zo
dicht mogelijk bij de Bijbel zelf. De Psalmen speelden ook een grote rol in de Opstand chanteries
waarbij men in groepen door de stad trok en de Franse Psalmen zong. Naar reformatorische
opvttingen was de predikant in die zin de belangrijkste figuur dat God via de predikant tot de
gemeente spreekt. De structuur in de GK sinds de 16 e eeuw is die van woord en weerwoord (preek –
gezangen, gebed, offergaven).
Ontstaan van de GK
Kerkelijke organisatie
In de verwachting dat er binnen afzienbare tijd de mogelijkheid zou zijn tot een vrij kerkelijk leven in
NL, werden plannen gemaakt voor de structuur van de nieuwe GK. Er ontstond een ondergronds
netwerk van plaatselijke groepen die zich ontwikkelden tot zelfstandige, geordende gemeenten. Een
synode is een vergadering van verschillende plaatselijke gemeenten. Het hoofddoel van de convent
van Wezel (samenkomst van kerkelijke en politieke personen) was een eerste officiële synode voor te
bereiden voor als er vrijheid zou zijn. Een classis omvat een aantal kerkelijke gemeenten in een
gebied. Ook werden regelingen gemaakt m.b.t. ambten, prediking, tucht en sacramenten. De
artikelen van Wezel bevatten een nagenoeg complete kerkorde waarin de voornaamste bepaling was
dat predikanten moesten instemmen met HC en NGB. De eerste officiële synode vond van 4-12
oktober 1571 in Emden plaats. Acta v.d. synode te Emden; geen kerk zal over een andere kerk
heerschappij voeren en om eendrachtigheid te krijgen moeten de predikanten instemmen met HC en
NGB.
Beginnende conflicten
Er was een inhoudelijke variatie doordat predikanten op verschillende plaatsen gestudeerd hadden
en door hun reizen met verschillende mensen in contact kwamen. Hierdoor ontstonden conflicten.
De gereformeerde kerk en de republiek
Kerkelijke vergaderingen
De GK kon groeien omdat hij sinds 1580 gold als de publieke kerk. Iedere andere godsdienstoefening
was verboden, maar niemand was verplicht gereformeerd te worden (daarom geen staatskerk!). de
verhouding tussen kerk en overheid begon problematisch te worden doordat de overheid niet deed
wat de kerk van haar verwachtte den de kerk in de ogen van de overheid wat al te zelfstandig werd.
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller ChristieMarlies. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $7.52. You're not tied to anything after your purchase.
Can Stuvia be trusted?
4.6 stars on Google & Trustpilot (+1000 reviews)
52510 documents were sold in the last 30 days
Founded in 2010, the go-to place to buy study notes for 14 years now