Samenvatting religie, zingeving en levensbeschouwing
41 views 1 purchase
Course
Religie Zingeving En Levensbeschouwing
Institution
Katholieke Hogeschool VIVES (VIVES)
Volgens vrienden een samenvatting als nieuwe cursus (zonder de overbodige informatie!). Veel werk ingestoken :-) Feedback is altijd welkom!
Laat mij weten als er iets is met mijn samenvatting via , dan help ik je graag verder!
RELIGIE, ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING
1 INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING ................................................................................................................................ 3
1.1 WAAROM RZL IN DE OPLEIDING? ................................................................................................................................................. 3
1.2 DE LEGENDE VAN DE GROOTINQUISITEUR, F. DOSTOJEWSKI .............................................................................................................. 3
1.3 GOD IS DOOD: NIETZSCHE EN DE DOLLE MENS ................................................................................................................................ 4
1.4 MONOTHEÏSME EN KRITIEK .......................................................................................................................................................... 6
1.4.1 De structuur van het monotheïsme is kritiek................................................................................................................ 6
1.4.2 Exodus 32: de verering van het gouden kalf................................................................................................................. 6
1.4.3 Het beeldverbod als basisconcept ................................................................................................................................ 6
1.4.3.1 Het beeldverbod bij Hebreeuwen en Joden ................................................................................................................................. 6
1.4.3.2 Het beeldverbod in het Christendom ........................................................................................................................................... 6
1.4.3.3 Het beeldverbod in de Islam ......................................................................................................................................................... 7
1.4.4 Het monotheïsme is een apart soort religie ................................................................................................................. 7
1.4.4.1 Alleen God is God.......................................................................................................................................................................... 8
1.4.4.2 Monotheïsme als waarheidsreligie ............................................................................................................................................... 8
1.4.4.3 Vertaalbaarheid van de goden ..................................................................................................................................................... 8
1.4.4.4 Monotheïsme en Westerse filosofie ontstaat gelijktijdig ............................................................................................................ 8
1.4.4.5 Religiekritiek is actueel ................................................................................................................................................................. 8
1.5 SAMENVATTING ........................................................................................................................................................................ 9
2 NATUURRELIGIES EN CULTUUR.................................................................................................................................... 10
2.1 HET SACRALE IN DE OUDE CULTUREN ........................................................................................................................................... 11
2.1.1 Cultuur = religie .......................................................................................................................................................... 11
2.1.2 Twee benaderingswijzen van religie........................................................................................................................... 12
2.1.2.1 De fenomenologische benadering: het numineuze ................................................................................................................... 12
2.1.2.2 De structuralistische benadering ................................................................................................................................................ 12
2.1.2.3 Oudegyptische religie (een natuurreligie) .................................................................................................................................. 13
2.2 TABOE EN OFFER ..................................................................................................................................................................... 14
2.2.1 Taboe (mensen onderling) .......................................................................................................................................... 14
2.2.1.1 Double bind ................................................................................................................................................................................. 14
2.2.2 Het offer (mens en god) .............................................................................................................................................. 15
2.2.2.1 Het offer draagt de cultuur ......................................................................................................................................................... 15
2.2.2.2 Overgang van de gewone naar de religieuze wereld ................................................................................................................. 15
2.2.2.3 Voorbeelden ............................................................................................................................................................................... 15
2.2.2.4 Mensenoffers .............................................................................................................................................................................. 16
2.2.2.5 Offer en geweld .......................................................................................................................................................................... 16
2.3 HET OFFER ALS INSTALLATIE VAN DE CULTUUR (RENÉ GIRARD) ......................................................................................................... 16
2.3.1 Mimèsis en verlangen ................................................................................................................................................. 17
2.3.2 De zondebok ............................................................................................................................................................... 17
2.3.3 Koningschap: uitgesteld zondebokschap .................................................................................................................... 18
2.3.4 Monotheïsme: de veranderde verhouding tussen geweld en cultuur/religie ............................................................ 18
2.4 MEDEA VAN P. P. PASOLINI ...................................................................................................................................................... 19
2.4.1 Verantwoording .......................................................................................................................................................... 19
2.4.2 Pasolini en het sacrale: het verhaal van Medea (filmanalyse door Pascal Vandelanoitte) ....................................... 19
2.4.2.1 Eerste deel: de voorgeschiedenis ............................................................................................................................................... 19
2.4.2.2 Tweede deel: de tragedie ........................................................................................................................................................... 22
2.4.3 Analyse en interpretatie: overgang van het sacrale naar het filosofische (rationele) ............................................... 24
2.5 SAMENVATTING ...................................................................................................................................................................... 25
3 MONOTHEÏSME EN KRITIEK ......................................................................................................................................... 26
3.1 HERKOMST VAN HET MONOTHEÏSME ........................................................................................................................................... 26
3.1.1 God en de mens: een weerspannige relatie ............................................................................................................... 26
3.1.1.1 God is storend ............................................................................................................................................................................. 26
3.1.1.2 Jacob en het gevecht met de engel ............................................................................................................................................ 26
3.1.1.3 Abraham aartsvader ................................................................................................................................................................... 26
3.1.1.4 Einde van de mensenoffers ........................................................................................................................................................ 26
3.1.2 Herkomst van het monotheïsme: Ichnaton of Mozes? ............................................................................................... 27
3.1.2.1 Ichnaton en de cultus van Aton .................................................................................................................................................. 27
3.1.2.2 Hebreeuwse monotheïsme ........................................................................................................................................................ 27
RELIGIE, ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING 1
, 3.1.2.3 God is één, ontoegankelijk en abstract ...................................................................................................................................... 28
3.1.3 Ontstaan van het joodse monotheïsme: 586-540 voor Christus ................................................................................ 28
3.1.4 Religie van de Wet ...................................................................................................................................................... 28
3.1.5 Failliet van de Wet als religieus fantasma.................................................................................................................. 29
3.2 EEN NIEUW RELIGIEUS FANTASMA: ESCHATON, APOCALYPS, MESSIAS ............................................................................................... 29
3.2.1 Joods messianisme ..................................................................................................................................................... 29
3.2.1.1 Verwachting van een nieuwe schepping .................................................................................................................................... 29
3.2.1.2 Koninklijk messianisme ............................................................................................................................................................... 29
3.2.1.3 Hedendaagse jodendom: een proeve van moderniteit ............................................................................................................. 30
3.2.2 Christelijk messianisme............................................................................................................................................... 30
3.2.2.1 Herkomst van het christelijke messianisme: Ebed Jahwe .......................................................................................................... 30
3.2.2.2 Christendom als vervulde messiasverwachting.......................................................................................................................... 30
3.2.3 Islam en messianisme ................................................................................................................................................. 31
3.2.3.1 Abraham in de Koran .................................................................................................................................................................. 31
3.2.3.2 De rechtlijnigheid van een messiasloos monotheïsme .............................................................................................................. 31
3.2.3.3 … of toch niet? ............................................................................................................................................................................ 32
3.2.3.4 Messianistische bewegingen in de islam .................................................................................................................................... 32
3.3 BESLUIT ................................................................................................................................................................................. 33
3.4 SAMENVATTING ...................................................................................................................................................................... 33
4 MODERNITEIT EN HET SECULARISEREN VAN HET LAATSTE OORDEEL ............................................................................. 34
4.1 “IMAGINE NO RELIGION, NOTHING TO KILL OR DIE FOR.” (J. LENNON)? .............................................................................................. 34
4.2 WAT IS MODERNITEIT? ............................................................................................................................................................. 34
4.2.1 Moderniteit: verschuiving van het fundament ........................................................................................................... 34
4.2.1.1 Middeleeuwen: God als fundament ........................................................................................................................................... 34
4.2.1.2 Moderniteit: menselijk bewustzijn wordt fundament ............................................................................................................... 35
4.2.2 Politieke en religieuze gevolgen van de moderniteit: de Verlichting ......................................................................... 35
4.2.2.1 Middeleeuwse verhouding politiek en religie ............................................................................................................................ 35
4.2.2.2 Verlichting en Franse revolutie ................................................................................................................................................... 36
4.2.2.3 Napoleon en de Restauratie ....................................................................................................................................................... 37
4.2.3 Religie verengt tot sociaal werk?................................................................................................................................ 37
4.2.4 Verlies van de ‘hel’ als politiek element ..................................................................................................................... 38
4.3 SECULARISERING VAN HET LAATSTE OORDEEL: DE UTOPIEËN ........................................................................................................... 39
4.3.1 Modern sociaal-politiek antwoord op het verlangen naar transcendentie ............................................................... 39
4.3.1.1 Een modern fantasma................................................................................................................................................................. 40
4.3.1.2 Eschatologie van de utopie ......................................................................................................................................................... 40
4.3.2 Dystopie/anti-utopie................................................................................................................................................... 41
4.4 SECULARISERING VAN HET LAATSTE OORDEEL: DE GROTE POLITIEKE IDEOLOGIEËN VAN DE 20STE EEUW ..................................................... 42
4.4.1 Verborgen religieuze structuren in het stalinisme...................................................................................................... 42
4.4.1.1 Het proletariaat als een Ebed Jahwe .......................................................................................................................................... 42
4.4.1.2 Terreur in het gerealiseerde messianisme ................................................................................................................................. 43
4.4.2 Verborgen religieuze structuur van het nazisme ........................................................................................................ 43
4.4.2.1 Onjuiste schema’s ....................................................................................................................................................................... 44
4.4.3 Religieus gemotiveerd Fundamentalisme .................................................................................................................. 45
4.4.3.1 Die man is grondig fout............................................................................................................................................................... 45
4.4.3.2 Maar op welke grond? ................................................................................................................................................................ 45
4.4.3.3 Bin Laden cartesiaan ................................................................................................................................................................... 45
4.4.3.4 Fundamentalisme ....................................................................................................................................................................... 45
4.4.3.5 Luthers moderne dubbelspraak.................................................................................................................................................. 46
4.4.3.6 Gelijk tegen wil en dank .............................................................................................................................................................. 46
4.4.3.7 Vrijheid: een kwestie van politiek............................................................................................................................................... 46
4.5 SAMENVATTING ...................................................................................................................................................................... 47
5 BESLUIT ...................................................................................................................................................................... 48
5.1 DE PLAATS VAN DE WAARHEID.................................................................................................................................................... 48
5.2 ELIE WIESEL, GOD VOOR DE RECHTER .......................................................................................................................................... 48
5.3 WIESEL, DOSTOJEWSKI EN NIETZSCHE: NIET HET GELOOF… MAAR DE KRITISCHE DIMENSIE..................................................................... 49
5.4 DE NOODZAAK VAN DE REFLECTIE................................................................................................................................................ 49
Alles kunnen uitleggen a.d.hv. het fantasma
RELIGIE, ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING 2
,RELIGIE, ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING
1 INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING
1.1 WAAROM RZL IN DE OPLEIDING?
ACTUEEL BESTUDEREN IMPACT
•In het latere beroep is reflecteren •Mensen zijn niet louter •De impact van de godsdienst kan
een basiscompetentie. wetenschappelijk te bestuderen. soms meespelen in de
maatschappelijk of individueel
disfunctioneren van een individu.
REFLECTIE TRANSCENDENTIE
•Niets is actueler dan religie. •Wanneer we de religie even opentrekken dan kunnen
•De opgang (en ondergang) van de IS (Islamitische we daar een verlangen naar een transcendentie (iets
Staat), de heropstand van de taliban is bij uitstek een ‘hogers’, iets dat het waarneembare overstijgt) in zien.
fenomeen dat religieus is gemotiveerd ook al is het een •Deze transcendentie geeft de mens houvast.
politiek probleem. •Een soort religieus/magisch denken is nog bij velen
aanwezig: in de gebeurtenissen ziet men geen
wetenschappelijk oorzaak-gevolg verband, maar de
tussenkomst van iets heiligs, van goden, van geesten,
van God.
Een uiteenzetting over het monotheïsme, wat daaraan vooraf ging en hoe het zich ontwikkelde, laat zien dat dit iets decisiefs
betekent voor het zelfverstaan van de mens.
➔ Want de vraag naar wie de mens is, is de kernvraag van de religie.
Met de moderniteit zal ook de religie fundamenteel van positie veranderen: hier verandert dan ook de vraag naar de mens die
vanaf dan geen van God of goden afhankelijke, geen gegeven identiteit maar een probleemloze zelfbewuste identiteit wordt.
1.2 DE LEGENDE VAN DE GROOTINQUISITEUR, F. DOSTOJEWSKI
De kernvraag van de godsdienst/religie toont zich scherp wanneer de godsdienst aan het wankelen gaat. Deze kernvraag is niet de
vraag naar een subjectieve beleving van de mens. Het gaat hier niet om een manier waarop de mens zin geeft aan een uit zichzelf
zinledige wereld. Het gaat over het feit dàt de mens gericht is op iets ‘heiligs’, iets ‘religieus’.
➔ De kernvraag naar de religie is aldus de vraag naar de mens zelf: zo is/was God een mogelijk antwoord op de vraag van de mens
naar zichzelf.
Christenen willen de boodschap van Jezus uitdragen door hem in het dagdagelijkse leven na te volgen (naastenliefde, hulp aan
daklozen, armen, zieken…). Hiermee vervullen christenen de belangrijkste geboden die door Jezus werden uitgevaardigd: “Gij zult
de Heer uw God, liefhebben met geheel uw hart en geheel uw ziel en met geheel uw verstand” en “Gij zult uw naaste liefhebben
als uzelf”.
Een beroemd voorbeeld van het wankelende geloof in God die de kernvraag van de religie blootlegt, is de legende van de
Grootinquisiteur uit De gebroeders Karamazow van Fjodor Dostojewski.
RELIGIE, ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING 3
, De beroemde legende van de grootinquisiteur is een ‘gedicht in proza’, dat Iwan Karamazow voorlegt aan zijn broer Aljosja (die op
het punt staat monnik te worden):
1. Iwans verontwaardiging is vol gespannen verwachting naar een wereld die van kwaad bevrijd is (zoals kwaad op kinderen).
2. Aljosja verwijst naar Christus die, omdat hij al het lijden van de wereld op zich neemt, deze ook van het kwaad en de ellende
verlost.
3. Iwans legende van de grootinquisiteur:a ntwoorden op de vraag of Christus inderdaad de verlossing aan de mensen geleerd
heeft, een poging waarin Iwan (letterlijk) de advocaat van de duivel speelt.
4. Voor de grootinquisiteur is de wederkomst van Christus (16 de eeuw) storend: de grootinquisiteur gelooft inderdaad wel dat
Jezus het in zich had om de mensen redding te brengen. De waarheid, daartoe vereist, had Hij weten binnen handbereik te
krijgen, maar precies op het cruciale moment heeft Hij geweigerd die te grijpen.
➔ Wordt ook wel beschreven als: de verzoekingen in de woestijn.
5. Jezus heeft ‘hemels brood’ willen brengen, d.w.z. vrijheid voor de mens. Hij heeft de mens willen bevrijden van elke
slaafsheid en hem verheffen tot ‘de vrijheid van het geweten’.
➔ Christus’ naïviteit bestond er echter in, niet in te zien dat de mensen bang zijn voor de vrijheid, dat ze die niet aankunnen,
dat ze in feite smeken om slaaf te zijn; en verslaafd zijn aan het tastbare van het aardse brood.
➔ Het is dus een verhaal waarmee Iwan de onmogelijkheid van het christendom als antwoord op het lijden van de mensheid wou
suggereren.
Wat onze traditie doorgeeft is de stilte waardoor Christus hier (in Dostojewski’s verhaal) spreekt: het is die stilte die een kortsluiting
teweeg brengt in het discours waarmee wij vat willen krijgen op mens en ding, maar het is deze ‘storing’ (Christus verstoort, zegt
de grootinquisiteur) die de waarheid en de grond van elk spreken en elke menselijkheid is.
1.3 GOD IS DOOD: NIETZSCHE EN DE DOLLE MENS
Over welke ideeën gaat het nu bij Dostojewski en Nietzsche?
Het in twijfel trekken van God roept onmiddellijk vragen op over onder meer het fundament van de moraal. Want, zo leerden we
uit Dostojewski: als God niet bestaat, is alles geoorloofd. Ons westers en dus christelijk verleden heeft de ethiek immers gefundeerd
in God.
Het is de vraag of het geheel van de werkelijkheid enkel vanuit transcendentie moet worden begrepen of dat dit begrijpen van het
geheel van de werkelijkheid ook een immanente betekenis kan krijgen.
Een gelovige kan best dingen doen die we niet als moreel goed beschouwen, zoals egoïstisch zijn.
Nietzsche doodt ‘God’. ‘God’ is de naam voor elk fundament die de mens gezocht heeft om zich staande te houden in het leven,
om zijn leven naar te oriënteren. Het is de naam voor het vast/ware steunpunt waaraan de mens zijn begrijpen van het leven
ophangt: ‘God’ is dus niet alleen de christelijke God, maar ook alle fundamenten die de mens heeft gekend.
In de ‘Dolle Mens’ van Nietzsche lezen we de ondergang van elk fundament dat de mens zich verzonnen had om zich staande te
houden in het leven.
God, christendom en religie krijgen het bij Nietzsche zwaar te verduren. Het leven ontkennende geloof in God beschouwde
Nietzsche als een onbehouwen antwoord op de raadsels van het leven.
RELIGIE, ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING 4
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller freyaspillemaeckers. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $14.87. You're not tied to anything after your purchase.
