Uitgebreide aantekeningen van alle hoorcolleges van het vak Constitutioneel Recht. Ook staan in dit bestand twee beknopte samenvattingen van de voorgeschreven artikelen van 'Lage drempels hoge dijken' en het artikel van Ernst Hirsch Ballin.
Aantekeningen Constitutioneel recht (2020/2021)
W1 Hoorcollege: Geschiedenis en huidige uitdagingen van het
staatsrecht
Het gaat deze week vooral over de maatschappelijke context van het staatsrecht en kort
over de constitutionele geschiedenis.
Verschil constitutioneel recht met grote C of een kleine c. Met een kleine c wordt dan
bedoeld het staatsrecht met de praktische vragen. Dus wat is de wettelijke basis voor iets.
Met een grote C gaat het dan weer om de ‘grote vragen’. Dus hoe moet je de democratie
vormgeven en hoe zit het met de invloed van de rechter et cetera. Werkgroepen gaan hier
meer om staatsrecht met de kleine c en de hoorcolleges meer over de grote C.
Actuele onderwerpen: Gebeurtenissen in Amerika met de bestorming van het Capitool.
Inmiddels weten we dat dit heeft geleid tot de impeachment van Trump maar dit haalde niet
de vereiste gekwalificeerde meerderheid. Ze vonden namelijk dat de president na het
aflopen van zijn termijn dat hij niet meer geïmpeached kan worden. Er zitten hier veel
staatsrechtelijke vragen aan. Ook in Nederland hebben wij de afgelopen tijd rellen gehad.
We zien dat er in de westerse wereld een onvrede leeft onder bepaalde onderdelen van de
bevolking en deze ontevredenheid uit zich soms in rellen/geweld. Je ziet dat de instituties
mede hierdoor onder druk komen te staan. De democratie die dus eigenlijk bedoeld is om
het overheidsgezag te accepteren werkt dus niet zo goed meer onder deze groepen.
Waar gaat het staatsrecht over?
Staatsrecht gaat eigenlijk over onszelf en over wie wij nou eigenlijk willen zijn. Een
constitutie geeft aan wat voor normen en waarden een volk heeft (volgens Akhil Reed
Amar). Dit idee van wie we zijn staat in vele grondwetten verwerkt, o.a. in de Franse,
Oostenrijkse en Duitse.
In art. 50 van de NL Gw staat dat de SG het hele volk vertegenwoordigt.
In art. 1 van de Gw staat dat allen die zich in Nederland bevinden in gelijke gevallen gelijk
behandeld worden. Dat gelijkheidsbeginsel zetten wij dus voorop en vinden wij belangrijk. In
art. 90 Gw staat dat de regering de ontwikkeling van de internationale rechtsorde bevordert.
Er staat ook heel veel niet in de grondwet, bijvoorbeeld de vertrouwensregel. Toch
weerspiegelt het wel een beetje de normen en waarden en wie we willen zijn.
Staatsrecht gaat over de bestudering van de constitutie en deze bestaat ook uit allemaal
ongeschreven staatsrecht en andere bronnen. De constitutie heeft drie functies.
1. Constituerende functie
2. Attribuerende functie
3. Regulerende functie
Het staatsrecht wil dat overheidsmacht door organen van de overheid (ambten) wordt
uitgeoefend. Deze organen moeten geconstitueerd en geattribueerd worden. Deze
bevoegdheden moeten ook gereguleerd worden, je kunt ze dus niet zomaar inzetten.
,Een ander onderdeel van het staatsrecht zijn de beginselen van de democratische
rechtsstaat. Dit zijn:
1. Legaliteit
2. Machtenscheiding/spreiding
3. Rechtsbescherming bij een onafhankelijke (en onpartijdige) rechter.
4. Grondrechten
5. Democratie
Actualiteiten
Top 6 grootste uitdagingen van onze tijd volgens World Economic Forum
1. Klimaatverandering en vervuiling
2. Armoede en honger
3. (internationale) veiligheid
4. Mensenrechten en privacy
5. (inkomens) ongelijkheid
6. Corruptie, accountability en inspraak
(7) Corona/pandemie
(8) politieke instabiliteit
Deze uitdagingen hebben impact op staatsrecht en het staatsrecht heeft ook impact over
hoe het staatsrecht wordt aangepakt.
Bij 1: Urgenda-arrest: de Staat is verplicht om de co2 uitstoot naar beneden te brengen.
Deze verplichting komt voort uit de artikelen 2 en 8 van de Gw. De verplichting om de
uitstoot te verminderen kwam dus voort uit grondrechten. De rechter heeft dit uiteindelijk
bepaald en het is een staatsrechtelijke vraag of je dit als rechter wel mag bepalen.
Bij 4: Toeslagenaffaire. Ook hierbij allemaal staatsrechtelijke onderwerpen aan de orde. De
overheid is vrij agressief aan het wroeten en was een zerotolerance beleid aan het voeren.
De rechters denken nu dat ze misschien iets anders hadden moeten doen. Ook het kabinet is
gevallen, maar wat heeft dit nou voor impact op de corona? Hoe slagvaardig is een gevallen
kabinet? Kunnen ambtenaren et cetera vervolgd worden voor de toeslagenaffaire? Kun je de
belastingdienst als ambt vervolgen? Bij vervolging ministers > Wet ministeriele
verantwoordelijkheid: klopt dit nog wel?
Bij 7: Corona en staatsrecht hebben veel impact op elkaar. Er zijn vanuit legaliteit en
grondrechten veel vraagpunten. Maar ook: hoe werken de instituties? Mag de rechtelijke
macht thuis gaan zitten? Hoe heeft het parlement doorgewerkt en kan men daar de
democratische inspraak nog worden gewaarborgd? Is ons systeem nog wel goed genoeg en
is dat noodrecht nog wel geschikt?
Oplossingen > legitimatie
Overheidsmacht is legitiem als zij door burgers geaccepteerd wordt. Dan is het gezag. De
vraag is dan hoe je die burgers zo ver krijgt om dat gezag te accepteren. De socioloog Max
Weber onderscheidde hiervoor drie manieren.
1. Traditie: iets is aanvaardbaar omdat het altijd al zo was.
2: Charisma: iets is aanvaardbaar omdat koning, burgemeester of president charisma heeft.
3. ‘Het werkt’: Het beschermt onze vrijheid het beste (en vult onze zakken), we hebben er
iets aan. Hier komen rechtsstaat en democreatie om de hoek kijken.
,De ontwikkeling van de democratische rechtsstaat
Begin 19e eeuw ongeveer wordt Nederland een koninkrijk. Bij de eerste grondwetten is er
nog in belangrijke mate sprake van een monarchie. Koning Willem 1 zei bij wijze van
spreken: ‘’Ik ben het recht, ik gaf mijzelf de grondwet’’. Hij plaatste de legitimatie van de
overheid vooral bij zichzelf. Dat is op een gegeven moment veranderd. Dit kwam door de
opkomst van de rechtsstaat en de opkomst van de democratie. Je ziet de opkomst van
legaliteit en de rechtsbescherming tegen de overheid. In de 19 e eeuw rijst steeds meer de
vraag waarom de koning steeds al die beslissingen mag nemen. Eerst was traditie en
charisma de belangrijkste reden van gezag en dit gaat dus meer over in de rechtsstaat en
democratie.
Drie ontwikkelingen (komt in latere weken nog terug)
1. Introductie van ministeriele verantwoordelijkheid
2. Opkomst ongeschreven vertrouwensregel
3. Terugdringen ontbindingsrecht regering
Eerste ontwikkeling: de versterking van het parlement
1814/1815: Koning is de baas
1840: contraseign
1848: Politieke ministeriële verantwoordelijkheid
Tweede ontwikkeling; materiële invulling van de legaliteit; doet zich vooral bij de rechter
voor omdat die het parlement eigenlijk een beetje gaat helpen.
1840-1868: ‘Koning’ wordt ook ‘regering’
1866-1868: Vestiging vertrouwensregel
1879: Meerenberg-arrest (Regering heeft alleen bevoegdheden voor zover dit bij de
grondwet toegekend is > opkomst legaliteitsbeginsel)
1973: Fluorideringsarrest
Derde ontwikkeling; verbreding democratie.
1814/1815: TK indirect, EK benoemd door koning
1948: TK Direct (Census), EK indirect
1887: Verruiming mannenkiesrecht
1917-1921: Algemeen kiesrecht
Grondrechten & toetsing
Startpunt is begin 19e eeuw met de Franse revolutie met de verklaring voor de rechten van
de mens, deze werd afgekondigd na het revolutionaire Frankrijk. Deze werd door de Fransen
meegenomen toen ze in Nederland binnenkwamen en de Bataafse Republiek die ook een
grondwet met grondrechten had. Deze grondrechten van de Bataafse Republiek zijn dan
weer in onze grondwet van 1814/15 gekomen. Veel van deze grondrechten zijn
overgenomen van die staatsregeling van het Bataafse volk.
Met name rondom de tweede wereldoorlog hebben grondrechten en mensenrechten een
grote boost gekregen met het EVRM en EHRM et cetera. Dit zijn allemaal verdragen die op
de universele verklaring van de rechten van de mens gebaseerd zijn. Toetsingsverbod van
artikel 120 GW is belangrijk. De NL-rechter kan formele wetten niet toetsen aan de grondwet
,maar wel aan deze verdragen. Nederlandse staat kent dus veel waarde toe aan de
internationale grondrechten. Art. 93 en 94 Gw zijn in die naoorlogse jaren in de Gw gekomen
met de elementen van eenieder verbindendheid. Deze stellen buiten twijfel dat de rechter
dingen met die verdragen en grondrechten moet doen.
Tegenwoordig is de Rechter zelf steeds meer constitutionele zaken aan het regelen. Goede
voorbeelden hiervan zijn het Urgenda-arrest en het SGP-arrest maar ook zaken over Avv’s en
privacy-zaken. Rol van de burgerlijke rechter is hier belangrijk. Dit is eigenlijk de rechter
waarbij je altijd nog terecht kan. Deze heeft zich altijd opgeworpen als een rechter waar je
naartoe kunt als je nergens anders meer heen kunt. Dit is terug te zien in art. 112 Gw.
Kortom zijn er een hoop ontwikkelingen geweest. Toch zijn er op dit moment nog een hoop
uitdagingen.
Uitdagingen van het staatsrecht
> Crisis van de democratie?
Je ziet tegenwoordig steeds meer discussies met betrekking op de vraag of een
parlementaire democratie nog wel de manier is. Er zijn hier verschillende stromingen
die hier meningen over hebben.
- Kloof tussen burger en politiek
- Meer inspraak, participatie
- Minder vertrouwen in de instituties
> Groeiend populisme?
Je ziet dus dat de flanken van de politiek (extreemlinks/extreemrechts) steeds meer
groeien.
> (Affectieve) Polarisatie
Je ziet dus dat groepen in de samenleving steeds feller van mening verschillen en dat
ze zodanig van mening verschillen dat ze elkaar niet meer als medeburger maar als
vijand zien.
> Post-truth-politics:
Politici houden steeds vaker hun eigen feiten en waarheden erop nahouden. De
ministeriele verantwoordelijkheid gaat uit van een inlichtingenplicht. Werkt het
systeem van art. 68 van de grondwet dan nog wel? Wat moet je doen met fake-
nieuws? Dat botst dan weer met de vrijheid van meningsuiting
> Opkomst van illiberal democracy
Partijen die wel democratisch maar niet liberaal zijn. Deze groepen zijn dus wel
democratisch maar houden bepaalde dingen en vrijheden er niet op na. Hoe moet je
daar in Europees verband mee omgaan?
> Globalisering:
Je bent gebonden aan allerlei internationale verdragen. Rookverbod is hier een goed
voorbeeld van want dit komt tot ons via verdragen en de vraag of de regering
uitzonderingen mag maken is door de rechter met een beroep van de rechter op
grond van de verdragen verworpen. Daar kun je vraagtekens bij zetten of juist een
positief verhaal achter zetten. Wat voor impact heeft het op het staatsrecht
,Week 2 Hoorcollege: Democratie en politiek staatsrecht
Avondklok: Wbbbg > vertoeven in de openbare lucht beperken (art. 8 lid 1 en 3)
In lid 1 staat ‘’buitengewone omstandigheden’’. De rechter zegt dat voor het activeren van
deze wet wel de spoed nodig is. Wat er eigenlijk gebeurt is dat de rechter de term
buitengewone omstandigheden in het licht van het democratiebeginsel leest. Met name de
EK heeft dan minder mogelijkheden om zich over de maatregel uit te laten. Volgens lid 2
moet er na het uitoefenen van de bevoegdheid meteen een voorstel aan de TK gedaan
wordt en moet dit voorstel ook naar de EK gaan. De regering was een beetje traag met het
instellen van het wetsvoorstel aan de TK. Pas 11 dagen erna is het wetsvoorstel naar de TK
gestuurd. De voortduringswet van Wbbbg is nu (22feb) nog steeds in behandeling bij de EK.
De regering ging niet alleen in hoger beroep maar was ook heel snel met het instellen met
het invoeren van De Tijdelijke wet beperking vertoeven in de openlucht covid-19. Dit deden
ze zodat de avondklok kon blijven indien het hoger beroep niet zou lukken. Deze is inmiddels
reeds behandeld en aangenomen.
Wat is een spoedwet?
Een spoedwet is gewoon een normale wet. Het enige verschil is dat alle partijen het met
spoed behandelen waardoor het snel aangenomen kan worden. Adviezen die normaal heel
lang duren worden nu simpelweg sneller behandeld.
LET OP WERKVERDELING:
HC: Democratie in de NL-constitutie
WG: Wetgeving en Grondwet
Democratie
De bevolking(demos) oefent beslissende invloed uit op de regering van het land:
- Door verkiezing van die regering
- En/of van een vertegenwoordigend orgaan(parlement)
- Of door zelf direct beslissingen te nemen
Mooiere definitie is die van Abraham Lincoln:
- ‘’Government of the people, by the people, for the people’’
> Deze definitie van lincoln een soort kapstok in het college om de ‘dimensies’ van de
democratie te bespreken.
In hoeverre is Nederland ‘of the people’? = Volkssoevereiniteit
Het gaat erom dat het land van het volk zelf is. In verschillende grondwetten is het begrip
van de volkssoevereiniteit opgenomen. Bijvoorbeeld in die van Oostenrijk. In de Engelse
grondwet is ook een soortgelijke bepaling opgenomen. Nederland is een land met allemaal
verschillende stromingen van bevolkingsgroepen. De soevereiniteitsvraag is in Nederland
nooit echt beantwoord. Er is bijvoorbeeld ook nooit echte revolutie geweest waarin het volk
de macht gegrepen heeft. Het is misschien wel een beetje te zeggen dat we in Nederland
een soort parlementaire soevereiniteit hebben maar dit ligt toch wel ingewikkeld. Eigenlijk
weten we het in Nederland niet echt hoe het zit met de soevereiniteit.
In hoeverre is in Nederland ‘government by the people’
, In 1814/1815 ging het alleen maar om de koning (Willem 1). Tegenwoordig hebben we
koning Alexander en dit is een constitutioneel monarch. Hij is dus gebonden aan de
constitutie en andere staatsrechtelijke regels. Bijzonder was dat de koning op de avond
voordat hij gekroond werd geïnterviewd en toen werd hem gevraagd of hij echt alle wetten
zou ondertekenen. Ook als bijvoorbeeld het koningschap hierdoor zou worden afgeschaft.
Hij zei dat hij dit altijd zou ondertekenen als het democratisch tot stand zou zijn gebracht.
Rond 1840/48 is het zwaartepunt verschoven naar de ministers. Bijvoorbeeld door het
contraseign en de ministeriele verantwoordelijkheid.
Rond 1860-1868: Vertrouwensregel regering/parlement. De regering wordt hierdoor
afhankelijk van het parlement en ook de rechter doet hieraan mee. Voor al het handelen is
namelijk een wettelijke grondslag nodig.
In 1879: Meerenberg-arrest, opkomst legaliteit
1917/1919: Algemeen kiesrecht
1973: Fluorideringsarrest
Vertrouwensregel
= NIET het vertrouwensbeginsel (bestuursrechtelijk) dat de overheid het waar moet maken
als het iets zegt.
Vertrouwensregel is de ongeschreven regel dat als het parlement het vertrouwen verliest in
de regering of het onderdeel daarvan dat ze op moeten stappen. Regering en de individuele
ministers (en staatssecretarissen) hebben dus het vertrouwen nodig van het parlement.
Is ontstaan door twee kwesties. Meijer en Luxemburg.
Kwestie Meijer (1866)
Meneer Meijer was een belangrijk politicus in de 19e eeuw. Op een gegeven moment was
dat in de TK een hoop gedoe en het lukte de verschillende partijen niet echt om een kabinet
te vormen. Meijer was minister van koloniën. Hij had echter zijn oog laten vallen op de
(betere) functie gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Meijer zei dus dat hij
gouverneur-generaal ging worden en dat werd hij ook één jaar na zijn aantreden als
minister. De minister wist dus op het moment dat hij aangesteld werd al dat hij niet lang
minister zou blijven en dat hij de begroting niet helemaal zelf uit hoefde te voeren et cetera.
Men vond dit niet kunnen en diende een motie in om het beleid van het kabinet af te
keuren.
Kwestie Luxemburg (1867)
Ging om de minister van buitenlandse zaken van Zuilen/Nijenveld, hij had alle kritiek van
Meijer al over zich heen gekregen en had nu ook zelf een akkefietje. De koning was niet
alleen koning van Nederland maar ook groothertog van Luxemburg. De koning wilde zelf wel
van Luxemburg af en Duitsland en Frankrijk aasden beide op Luxemburg. De Tweede Kamer
had kritiek op hoe die minister ermee om was gegaan was. Het standpunt van de regering
was dat ze geen vertrouwen van parlement nodig hadden en de TK had toen de begroting
niet goedgekeurd. Uiteindelijk is de TK naar huis gestuurd en dit had tot een machtsstrijd
geleid. Uiteindelijk verwerpt kamer opnieuw de begroting en begint de koning te accepteren
dat ze niet steeds de kamer naar huis kon sturen. De Koning had vanaf toen dus het
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller Rechtenstudent1415. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $3.78. You're not tied to anything after your purchase.
