LES 5 – PRE-MODERNE WESTERSE
HISTORIOGRAFIE (B): VAN RENAISSANCE
TOT VERLICHTING
Prof. dr. Frederik Buylaert (VUB)
Westerse historiografie heeft lange tijd achteropgehinkt ten
opzichte van de Islamitische en Chinese traditie in termen van
criteria die wij vandaag de dag belangrijk vinden. Nu gaan we
kijken naar de Renaissance en de Verlichting, ruwweg 13 de tot
18de eeuw. In deze periode zien we West-Europa geleidelijk aan
een niveau bereiken dat competitief is met de Islamitische en
Chinese historiografische traditie.
Er werden twee belangrijke doorbraken geboekt in de
Renaissance –en Verlichtingshistoriografie. Een eerste is de
overtuiging dat het verleden moet worden gereconstrueerd door
met betrouwbare bronnen te werken en dat op elk van die
bronnen historische kritiek moet worden toegepast. Dat kritisch
empiricisme zien we opduiken in Vroegmodern Europa na
eeuwen te zijn afwezig geweest. Een tweede doorbraak is dat
heilsgeschiedenis niet meer de enige vorm van geschiedenis is
,die in West-Europa beoefend wordt. Heilsgeschiedenis blijft belangrijk, maar West-Europa ontwikkelde in de loop van de Renaissance en de
Verlichting opnieuw het vermogen om op een veel meer seculiere manier naar de eigen maatschappij en haar verleden te gaan kijken. Niet alles wat
gebeurde is per definitie veroorzaakt door rechtstreeks ingrijpen van de hand van God, maar we zien nu meer een perspectief waarin geschiedenis in
heel grote maten mensenwerk is. Men ontkend niet dat God bestaat, maar men zegt dat God wel betere dingen te doen heeft dan in te grijpen in het
leven van de mensen. De grote patronen van de wereld heeft hij natuurlijk vastgelegd, maar geschiedenis, de evolutie van maatschappijen, dat komt
door de interacties tussen mensen. We kennen deze filosofie als Deïsme. Hierin erkent men het bestaan van metafysische krachten, maar men gaat
ervan uit dat ze niet dagdagelijks ingrijpen in de wereld van de mensen. In de 18 de eeuw en zelfs in de late 17 de eeuw zien we sporen van mensen die
zichzelf Atheïst noemen en die zelfs het bestaan van metafysische krachten, God, totaal ontkennen en voor wie geschiedenis uiteraard per definitie
mensenwerk is.
Het interessante aan deze twee ontwikkelingen die in West-Europa ontwikkeld worden is in zeker zin de volgorde.
Ter vergelijking:
Ook de Chinese historiografie ontwikkeld een seculier perspectief en kritisch empiricisme, maar daar zien we dat alles begint met een seculier
perspectief . Meester Kong, 6de-5de eeuw BCE, “De hemel zwijgt.”; Alleen is er een zeer abstracte morele orde die ervoor zorgt dat deugdzaamheid tot
succes leiden en morele rotting tot verval. Dit is de enige metafysische balans die in de wereld aanwezig is en dat zorgt voor patronen in de
geschiedenis die zich gaan herhalen. Voor de rest was voor Confucius en alle Chinese historiografie geschiedenis mensenwerk. Het is binnen deze
relatief seculiere visie op de mens en op de wereld, dat enkele eeuwen later, ten tijde van Sima Qian en de Han-dynastie, een praktijk wordt
ontwikkeld waarbij het verleden van de mens als seculiere activiteit wordt onderzocht met allerlei kritische methoden, historische kritiek, primaire
bronnen,… In de Chinese traditie krijgen we dus eerst een seculiere visie op de mens en zijn wereld en vervolgens kritisch empiricisme.
Als we gaan kijken naar West-Europa in de Renaissance en de Verlichting gaan we precies de omgekeerde volgorde zien. In Europa zien we eerst de
ontwikkeling van kritisch empiricisme. Ironisch genoeg gebeurde dit net vanuit radicale aspiratie om de wil van God in de geschiedenis van de mens
te gaan herkennen. Vanuit een zeer doorgedreven religieuze visie op de mens en de samenleving en vanuit het idee dat geschiedenis als het ware het
‘plan Gods’ kan gaan onthullen, zal men technieken ontwikkelen om dat verleden beter te gaan reconstrueren en de patronen die God heeft ingesteld
te ontwaren. Het is pas daarna, als neveneffect van dat kritisch empiricisme, dat er een meer seculier perspectief zal ontstaan. Mensen zullen,
wanneer zij dat verleden op een veel hoger niveau hebben gereconstrueerd dan voordien, zich de vraag beginnen stellen of er wel zoiets is als een
voortdurende interventie van God in de wereld van de mensen. Kritisch empiricisme wordt dus uit religieuze doelstellingen ontwikkeld. Paradoxaal
genoeg leidt datzelfde kritisch empiricisme tot de vaststelling dat het religieuze wereldbeeld grote vraagtekens oproept.
Ook in de Islamtraditie zien we eveneens een mentaliteit waarin Allah centraal staat, geschiedenis is door hem grotendeels vastgelegd. Men kan dit
alleen begrijpen door het verleden nauwkeurig te reconstrueren, daarom moeten we kritisch empirisch te werk gaan, historische kritiek ontwikkelen
en dergelijke meer, met de verwachting dat dan het ‘plan Gods’ zal ontwaren. Ook in de Islamwereld is het pas eeuwen nadat de historiografie een
hoog peil heeft ontwikkeld dat men een meer seculiere visie op tijd zal ontwikkelen.
, De Christelijke en Islamitische traditie vertonen hetzelfde patroon. Dus eerst kritische empiricisme en dan pas een meer seculier perspectief. De
Islam loopt hier eigenlijk heel erg voor op de Christelijke traditie. Bij de Islam zien we al vanaf het ontstaan van de religie in de 7 de eeuw CE meteen
de aspiratie om kritisch empiristisch te gaan werken. In het Christendom had men dat aanvankelijk niet. Hiervoor moeten we wachten tot de
Vroegmoderne periode vooraleer er sprake is van een serieus kritisch empiristische attitude, aanvankelijk met het idee om ‘Gods plan’ beter te gaan
ontwaren. De Islam en het Christendom volgen dus een totaal ander patroon dan wat we in China hebben gezien.
We zitten dus in de Late Middeleeuwen, 13 de
tot 16de eeuw. We zien een culturele
De Renaissance in de historiografe ontwikkeling in West-Europa waarin de
aandacht voor de mens en zijn handelingen
toeneemt. We kennen dit onder de term
“Humanisme”. Het Humanisme is GEEN
“herontdekking van de Klassieke cultuur”.
Dit is een volkomen foutieve opvatting. Als
De “Renaissance” als een gradueel proces
in de “middeleeuwen” en “nieuwe tijd” Een nieuw “wereld”-beeld er iets is dat niet herontdekt moest worden
in de Middeleeuwen dan was het wel het
¨ De defnitie van “humanisme” erfgoed van de Grieks-Romeinse wereld. Dat
¤ Géén “herontdekking” van de we vandaag de teksten kennen van mensen
Klassieke cultuur als Thucydides en Herodotus is dit omdat
gedurende de hele Middeleeuwen
¨ De maatschappelijke basis Christelijke, geletterde elite enorm in de ban
¤ De urbanisatie van West-Europa waren van de Grieks-Romeinse beschaving.
n 11e E.CE. e.v. Dit is iets dat men respecteerde, men heeft
¤ Het statenstelsel eeuw na eeuw moeite gedaan om die
n 13e E.CE e.v. teksten zo zorgvuldig te overleveren.
¤ De boekdrukkunst
n 15e E.CE. e.v. Een wereldkaart uit de Het enige wat veranderde is de manier
¤ De expansie van het vroege zestiende eeuw, waarop men tewerk gaat gaan en hoe men
wereldbeeld met Oost-Azië en Noord- in de praktijk omgaat met dat antieke
Amerika als één continent erfgoed. Daar is het woord ‘Renaissance’ als
n 16e E.CE – 18e E.CE
een soort culturele revolutie zeker wel op
¤ De Reformatie zijn plaats.
n 16e E.CE. – 17e E.CE Een Europese drukkerij (1568)
The benefits of buying summaries with Stuvia:
Guaranteed quality through customer reviews
Stuvia customers have reviewed more than 700,000 summaries. This how you know that you are buying the best documents.
Quick and easy check-out
You can quickly pay through credit card or Stuvia-credit for the summaries. There is no membership needed.
Focus on what matters
Your fellow students write the study notes themselves, which is why the documents are always reliable and up-to-date. This ensures you quickly get to the core!
Frequently asked questions
What do I get when I buy this document?
You get a PDF, available immediately after your purchase. The purchased document is accessible anytime, anywhere and indefinitely through your profile.
Satisfaction guarantee: how does it work?
Our satisfaction guarantee ensures that you always find a study document that suits you well. You fill out a form, and our customer service team takes care of the rest.
Who am I buying these notes from?
Stuvia is a marketplace, so you are not buying this document from us, but from seller EgonVE. Stuvia facilitates payment to the seller.
Will I be stuck with a subscription?
No, you only buy these notes for $4.88. You're not tied to anything after your purchase.
