Rechtsfilosofie 1
• 1. De premoderne wereld (5 v.Chr – 16de eeuw)
◦ Subjectieve wetenschap
▪ men dacht vroeger dat subjectieve ervaringen overeenkwamen met de werkelijkheid
• bv ontroerd worden door het opkomen van de zon
▪ menselijke ervaring stond centraal: wereld verklaard vanuit menselijke categorieën
• grenzen die mensen spontaan voelde: grenzen van de toenmalige wetenschap
◦ wetenschappers beschreven werkelijkheid in woorden niet in formules
• hele fysische wereld als een organisme
◦ = als een zinvol geheel geschapen en gewild door god
▪ mens moet respect hiervoor hebben
◦ Doelgerichte wereld
▪ Waarom zijn we hier: elk mens en object heeft een vooraf bepaald doel
• elke bewegingen kon worden verklaard door het ingebouwde doel ervan
▪ Aristoteles: alle zware objecten “willen” naar beneden vallen en alle lichte stijgen
• de natuur van een ding ligt in zijn doel: heel de wereld is teleologisch/doelgericht
◦ Menselijk handelen volgens de natuurwet
▪ Hoe moeten we leven: in overeenstemming met het doel dat we van nature nastreven
• premoderne doelgerichte natuur waarbij mensen van nature streven naar het
verwezenlijken van een bepaald doel zoals het samenleven of doen van het goede
▪ Aristoteles: mens is van nature een gemeenschapswezen
• een maatschappelijk instinct is door de natuur in alle mensen ingeplant
▪ Alle mensen worden geacht te handelen in overeenstemming met de manier waarop
de natuur (in de middeleeuwse christelijke visie: god) hen gemaakt heeft
= handelen volgens het natuurrecht
◦ wet voorgeschreven door natuurlijke doeleinden vd mens
▪ morele wetten die we moeten volgen worden hierdoor gedicteerd
• al het andere handelen: tegennatuurlijk
▪ Natuurrecht volgen: verstand en natuurlijke aanleg volgen
• bv man & vrouw hebben verschillend doel volgens god & natuurrechtsdenker:
◦ vrouw geschapen voor kinderen & man om leider te zijn:
▪ matriarchaat is dus tegen de scheppingsorde
▪ We kunnen ook tegen de natuurwet ingaan: ingaan tegen het objectieve doel
• bv seks hebben met condoom: doel is normaal voortplanting ipv genot
◦ dit is in die visie tegennatuurlijk en daardoor immoreel
▪ want we handelen niet in overeenstemming met ons door god in onze
natuur verankerd doel
• natuurwet in mens vergelijkbaar met instrument:
◦ piano: doel is piano spelen
▪ maar kan ook worden gebruikt als brandhout = tegennatuurlijk
▪ kunnen niet kiezen tussen verschillende natuurwetten: is universeel en objectief
◦ Prioriteit gemeenschap over individu
▪ vroeger had gemeenschap prioriteit boven het individu:
• verschillen in klassen: maatschappelijke orde die bepaalde wat je zou worden
◦ hiërarchie door god vastgelegd met van nature hun eigen rol
• verschillen tussen geslachten die als absoluut werden gezien
◦ man & vrouw zijn verschillend dus krijgen verschillende taken (natuurwet)
◦ Epiloog
▪ Deze wereld was verschillend van die van nu: kritisch ernaar kunnen kijken
,• 2. De uitdagingen van de moderne tijd (16de eeuw) 2
◦ 16de eeuw: revolutie in manier waarop we de werkelijkheid waarnemen
◦ Moderne wereld zonder zekerheid: relativisme
▪ relativisme: kennis is mogelijk maar enkel relatief tov een bepaalde context,klasse...
• kennis is bereikbaar maar blijft steeds beperkt tot een bepaald individu, tijdperk...
• iets kan waar zijn voor iemand maar daarom niet perse voor iedereen
▪ Het sociale lichaam verbrokkelt: godsdienstoorlogen
• 16de eeuw: godsdienstoorlogen
◦ tonen dat samenleving niet door een god samen kan worden gehouden
▪ verscheurdheid van kerk & samenleving
• protestanten en katholieken verwijzen elk naar hun eigen waarheid
• geloof wordt een bron van conflict
◦ samenleving gebaseerd op religie dreigt uit elkaar te vallen
▪ premoderne natuurrecht idee: niet langer basis voor onze samenleving
▪ Moreel en cultureel relativisme: Montaigne
• Montaigne: verzet zich tegen premoderne geloof in algemeen gelden natuurrecht
◦ tegenover idee van die onveranderlijke wetten plaats hij de verscheidenheid
aan gebruiken gekoppeld aan het relativisme:
▪ wat we juist, waardevol of normaal vinden hangt af van je persoonlijk
standpunt of van de cultuur waarin je leeft
• moreel/cultureel relativisme: verscheidenheid aan gebruiken, culturen, wetten
en religies
▪ Politiek relativisme: Machiavelli
• politiek relativisme: wat goed en kwaad is voor een politicus, hangt af vd
omstandigheden, en ethische overwegingen zijn ondergeschikt aan de noodzaak
om macht te behouden
• 1513: Boek “De heerser”
◦ Heerser is pas wijs indien hij zijn gedrag altijd aan situatie weet aan te passen
▪ want het goede is niet altijd en overal hetzelfde
▪ bv dictator die mensenrechten schendt houden we strategisch te vriend
• als hij tegen onze belangen ingaat: kunnen we die schending inroepen
◦ moraal & recht dus vaak gebruikt naargelang het ons uitkomt
◦ Politieke en juridische uitdagingen van de moderne tijd
▪ Verdwijnen van de natuurwet en het relativisme wijzen op twee problemen:
▪ Eerste probleem: hoe mensen vreedzaam laten samenleven? (Hoofdstuk 3)
• Vroeger volgde iedereen de natuurwet:
◦ Nu hebben mensen verschillende overtuigingen:
▪ godsdienstoorlogen, contacten met vreemde culturen...
• Nieuwe manier vinden om mensen ondanks hun verschillen vreedzaam te laten
samenleven
▪ Tweede probleem: hoe de samenleving vormgeven? (Hoofdstuk 10)
• Vroeger: iedereen heeft van nature zijn plaats die niet in vraag wordt gesteld
◦ Nu wordt traditie in vraag gesteld: hoe richt je samenleving in los vd traditie?
▪ Wie heeft macht? Wij krijgt welke plaats en waarom
,◦ De onmacht van de wetenschap 3
▪ wetenschap maakt zich ook los vd traditie: plaats voor objectieve ervaring
• tot 16de eeuw: opvattingen van Aristoteles waren betrouwbare kennis
• vanaf 16de eeuw: wetenschappers breken met traditie en begonnen ze zelf de
natuur direct te observeren en traditionele opvattingen te bekritiseren
▪ subjectieve ervaring werd gescheiden van wat objectief bestond
• zintuiglijke ervaring is geen betrouwbare leidraad voor hoe wereld echt is
◦ wordt beperkt tot objectieve kwantificeerbare gegevens
• objectieve ervaring bereikt door wetenschappelijk experiment komt in de plaats
◦ moderne overtuiging: natuur werkt volledig volgens mathematische wetten
▪ geen organisme maar machine die volgens wiskundig plan werkt
▪ probleem: Moderne wetenschap ondermijnt het traditioneel wereldbeeld maar is niet
in staat de leemtes zelf te vullen die ze daardoor creëert
• kan uit moderne wetenschap geen politiek, moreel of recht worden afgeleid
• blijft antwoord op 2 vragen dus schuldig
◦ Hoe mensen vreedzaam laten samenleven?
▪ Politieke beslissingen steeds op wetenschap gebaseerd MAAR
• steeds verschillende politieke interpretaties mogelijk afhankelijk van
iemands politieke of morele voorkeuren en waarden
• dezelfde wetenschappelijke info kan door links of rechts verschillend
worden geïnterpreteerd
▪ Bv onderzoekers kunnen zeggen dat het klimaat wijzigt:
• wetenschap kan geen antwoord geven over de oplossing hiervoor
◦ maatschappelijke en politieke vraag met verschillende antwoorden
• juridisch ook meerdere interpretaties mogelijk
▪ onmogelijk om samenleving “wetenschappelijk” te organiseren
• niet omdat wetenschap universeel is dat iedereen dezelfde waarden of
politieke overtuigen deelt
◦ bv zelfde wetenschappelijke inzichten als het Westen worden in
China voor andere politieke doeleinden gebruikt
◦ Hoe de samenleving vormen?
▪ Wetenschap kan achterhalen hoe samenleving of de natuur feitelijk
functioneert maar slechts in beperkte mate over hoe hij georganiseerd zou
moeten zijn.
• Kloof bv tussen wat wetenschappers ons leren over ziektes en over
hoe we als samenleving met kwetsbare mensen omgaan
▪ Onderliggend probleem: verschil tussen wat het is en wat het zou moeten zijn
• Moderne tijd: wat is is niet langer afgeleid uit wat het zou moeten zijn
◦ is/ought probleem is genoemd
• Handelen kan meestal niet worden bepaald door feiten zoals die door de
wetenschap worden vastgesteld
◦ bv economen kunnen opties voorleggen aan politici maar kunnen niet zeggen
wat de beste keuze is:
▪ keuze is politiek en gaat terug op verschillende belangen, waarde, ideeën..
• Premoderne tijd: wereld werd afgeleid uit hoe we zouden moeten handelen
, • 3. Hobbes en het ontstaan van de moderne staat 4
◦ Hoe samenleven in verscheidenheid?
▪ Als we worden geconfronteerd met verschillende gewoontes, opvattingen, religies...
• Hoe vinden we een fundament waarover we het allemaal eens zijn?
◦ Antwoord dankzij Thomas Hobbes (17de eeuw) (zie ook filosofie)
▪ laat ons anders kijken naar verhouding tussen vrijheid & veiligheid
• in welke mate bereid onze vrijheid op te offeren voor veiligheid?
▪ Logisch dat hij over veiligheid en angst nadacht:
• 10j politieke vluchteling door burgeroorlogg in Engeland
▪ aantal van zijn oplossingen:
◦ De natuurtoestand als methode (gedachte-experiment)
▪ Hobbes is akkoord met Montaigne: verschillende religieuze en politieke opvattingen
• om te weten of er toch iets is dat wij delen: gedachte-experiment
◦ inbeelden dat er geen cultuur of staat zou zijn: De natuurtoestand
▪ als we ons voorstellen hoe het leven eruit zou zien los van elke politiek of
cultuur dan kunnen we te weten komen of er iets is dat wij allemaal delen
▪ zou ons ook leren waarom we nood hebben aan cultuur, recht en een staat
▪ De natuurtoestand: samenleving zonder staat of cultuur
• Hobbes werd hier zelf mee geconfronteerd in die burgeroorlog
• toestand zonder moraal, zonder gevoel voor onrecht of goed en kwaad
◦ wetten, ovk, contracten zouden niet afdwingbaar zijn
◦ reden voor oorlogstoestand ligt in de menselijke natuur:
▪ wedijver, wantrouwen & trots
• zelf met een staat is er wantrouwen: nog meer wantrouwen zonder
• Volgens Hobbes bevinden we ons op internationaal terrein nog steeds hierin:
◦ soevereine figuren hebben wantrouwen tegenover elkaar
▪ bv VS luistert telefoon af van leiders van bevriende landen
◦ Machiavelli: geen plaats voor moraal in internationale politiek
◦ Eerste les: een universeel recht op zelfbehoud
▪ Hobbes ziet mens van nature als egoïstisch en zonder aangeboren morele gevoelens
• aansluiting bij Montaigne: oneindige wetten en gebruiken zonder een constante
◦ geeft hem gelijk dat mensen nauwelijks iets met elkaar te maken hebben
• Maar anders dan hem ziet hij in de natuurtoestand toch één constante opduiken:
◦ iedereen, los van cultuur of politiek streeft steeds zelfbehoud na
▪ elke mens wil overleven: nog duidelijker in toestand van wetteloosheid
• “ieder voor zich”: recht dat we bij de geboorte hebben meegekregen:
◦ recht om zich te verdedigen en voor zijn leven op te komen
▪ in die zin is Hobbes uitvinder van het idee van moderne rechten
• idee dat we bij onze geboorte recht hebben op behoud van ons leven
• basisrecht op zelfbehoud: basis voor mensenrechten enzo...
◦ recht op leven is volgens Hobbes een amoreel recht:
▪ in naam van dat recht mag je immers iemand doden
▪ begrippen goed en kwaad hebben hebben slechts betekenis binnen een
staat waardoor wetten afdwingbaar worden
• geen norm zoals de natuurwet die de staat overstijgt en recht kritiseert
• = Hobbes is dus een van de eerste rechtspositivisten:
◦ iemand die ervan uitgaat dat het gegeven positieve recht niet kan
worden bekritiseerd in naam van een universele morele norm die
eraan voorafgaat zoals aanhanger vd natuurwet geloofde
• 1. De premoderne wereld (5 v.Chr – 16de eeuw)
◦ Subjectieve wetenschap
▪ men dacht vroeger dat subjectieve ervaringen overeenkwamen met de werkelijkheid
• bv ontroerd worden door het opkomen van de zon
▪ menselijke ervaring stond centraal: wereld verklaard vanuit menselijke categorieën
• grenzen die mensen spontaan voelde: grenzen van de toenmalige wetenschap
◦ wetenschappers beschreven werkelijkheid in woorden niet in formules
• hele fysische wereld als een organisme
◦ = als een zinvol geheel geschapen en gewild door god
▪ mens moet respect hiervoor hebben
◦ Doelgerichte wereld
▪ Waarom zijn we hier: elk mens en object heeft een vooraf bepaald doel
• elke bewegingen kon worden verklaard door het ingebouwde doel ervan
▪ Aristoteles: alle zware objecten “willen” naar beneden vallen en alle lichte stijgen
• de natuur van een ding ligt in zijn doel: heel de wereld is teleologisch/doelgericht
◦ Menselijk handelen volgens de natuurwet
▪ Hoe moeten we leven: in overeenstemming met het doel dat we van nature nastreven
• premoderne doelgerichte natuur waarbij mensen van nature streven naar het
verwezenlijken van een bepaald doel zoals het samenleven of doen van het goede
▪ Aristoteles: mens is van nature een gemeenschapswezen
• een maatschappelijk instinct is door de natuur in alle mensen ingeplant
▪ Alle mensen worden geacht te handelen in overeenstemming met de manier waarop
de natuur (in de middeleeuwse christelijke visie: god) hen gemaakt heeft
= handelen volgens het natuurrecht
◦ wet voorgeschreven door natuurlijke doeleinden vd mens
▪ morele wetten die we moeten volgen worden hierdoor gedicteerd
• al het andere handelen: tegennatuurlijk
▪ Natuurrecht volgen: verstand en natuurlijke aanleg volgen
• bv man & vrouw hebben verschillend doel volgens god & natuurrechtsdenker:
◦ vrouw geschapen voor kinderen & man om leider te zijn:
▪ matriarchaat is dus tegen de scheppingsorde
▪ We kunnen ook tegen de natuurwet ingaan: ingaan tegen het objectieve doel
• bv seks hebben met condoom: doel is normaal voortplanting ipv genot
◦ dit is in die visie tegennatuurlijk en daardoor immoreel
▪ want we handelen niet in overeenstemming met ons door god in onze
natuur verankerd doel
• natuurwet in mens vergelijkbaar met instrument:
◦ piano: doel is piano spelen
▪ maar kan ook worden gebruikt als brandhout = tegennatuurlijk
▪ kunnen niet kiezen tussen verschillende natuurwetten: is universeel en objectief
◦ Prioriteit gemeenschap over individu
▪ vroeger had gemeenschap prioriteit boven het individu:
• verschillen in klassen: maatschappelijke orde die bepaalde wat je zou worden
◦ hiërarchie door god vastgelegd met van nature hun eigen rol
• verschillen tussen geslachten die als absoluut werden gezien
◦ man & vrouw zijn verschillend dus krijgen verschillende taken (natuurwet)
◦ Epiloog
▪ Deze wereld was verschillend van die van nu: kritisch ernaar kunnen kijken
,• 2. De uitdagingen van de moderne tijd (16de eeuw) 2
◦ 16de eeuw: revolutie in manier waarop we de werkelijkheid waarnemen
◦ Moderne wereld zonder zekerheid: relativisme
▪ relativisme: kennis is mogelijk maar enkel relatief tov een bepaalde context,klasse...
• kennis is bereikbaar maar blijft steeds beperkt tot een bepaald individu, tijdperk...
• iets kan waar zijn voor iemand maar daarom niet perse voor iedereen
▪ Het sociale lichaam verbrokkelt: godsdienstoorlogen
• 16de eeuw: godsdienstoorlogen
◦ tonen dat samenleving niet door een god samen kan worden gehouden
▪ verscheurdheid van kerk & samenleving
• protestanten en katholieken verwijzen elk naar hun eigen waarheid
• geloof wordt een bron van conflict
◦ samenleving gebaseerd op religie dreigt uit elkaar te vallen
▪ premoderne natuurrecht idee: niet langer basis voor onze samenleving
▪ Moreel en cultureel relativisme: Montaigne
• Montaigne: verzet zich tegen premoderne geloof in algemeen gelden natuurrecht
◦ tegenover idee van die onveranderlijke wetten plaats hij de verscheidenheid
aan gebruiken gekoppeld aan het relativisme:
▪ wat we juist, waardevol of normaal vinden hangt af van je persoonlijk
standpunt of van de cultuur waarin je leeft
• moreel/cultureel relativisme: verscheidenheid aan gebruiken, culturen, wetten
en religies
▪ Politiek relativisme: Machiavelli
• politiek relativisme: wat goed en kwaad is voor een politicus, hangt af vd
omstandigheden, en ethische overwegingen zijn ondergeschikt aan de noodzaak
om macht te behouden
• 1513: Boek “De heerser”
◦ Heerser is pas wijs indien hij zijn gedrag altijd aan situatie weet aan te passen
▪ want het goede is niet altijd en overal hetzelfde
▪ bv dictator die mensenrechten schendt houden we strategisch te vriend
• als hij tegen onze belangen ingaat: kunnen we die schending inroepen
◦ moraal & recht dus vaak gebruikt naargelang het ons uitkomt
◦ Politieke en juridische uitdagingen van de moderne tijd
▪ Verdwijnen van de natuurwet en het relativisme wijzen op twee problemen:
▪ Eerste probleem: hoe mensen vreedzaam laten samenleven? (Hoofdstuk 3)
• Vroeger volgde iedereen de natuurwet:
◦ Nu hebben mensen verschillende overtuigingen:
▪ godsdienstoorlogen, contacten met vreemde culturen...
• Nieuwe manier vinden om mensen ondanks hun verschillen vreedzaam te laten
samenleven
▪ Tweede probleem: hoe de samenleving vormgeven? (Hoofdstuk 10)
• Vroeger: iedereen heeft van nature zijn plaats die niet in vraag wordt gesteld
◦ Nu wordt traditie in vraag gesteld: hoe richt je samenleving in los vd traditie?
▪ Wie heeft macht? Wij krijgt welke plaats en waarom
,◦ De onmacht van de wetenschap 3
▪ wetenschap maakt zich ook los vd traditie: plaats voor objectieve ervaring
• tot 16de eeuw: opvattingen van Aristoteles waren betrouwbare kennis
• vanaf 16de eeuw: wetenschappers breken met traditie en begonnen ze zelf de
natuur direct te observeren en traditionele opvattingen te bekritiseren
▪ subjectieve ervaring werd gescheiden van wat objectief bestond
• zintuiglijke ervaring is geen betrouwbare leidraad voor hoe wereld echt is
◦ wordt beperkt tot objectieve kwantificeerbare gegevens
• objectieve ervaring bereikt door wetenschappelijk experiment komt in de plaats
◦ moderne overtuiging: natuur werkt volledig volgens mathematische wetten
▪ geen organisme maar machine die volgens wiskundig plan werkt
▪ probleem: Moderne wetenschap ondermijnt het traditioneel wereldbeeld maar is niet
in staat de leemtes zelf te vullen die ze daardoor creëert
• kan uit moderne wetenschap geen politiek, moreel of recht worden afgeleid
• blijft antwoord op 2 vragen dus schuldig
◦ Hoe mensen vreedzaam laten samenleven?
▪ Politieke beslissingen steeds op wetenschap gebaseerd MAAR
• steeds verschillende politieke interpretaties mogelijk afhankelijk van
iemands politieke of morele voorkeuren en waarden
• dezelfde wetenschappelijke info kan door links of rechts verschillend
worden geïnterpreteerd
▪ Bv onderzoekers kunnen zeggen dat het klimaat wijzigt:
• wetenschap kan geen antwoord geven over de oplossing hiervoor
◦ maatschappelijke en politieke vraag met verschillende antwoorden
• juridisch ook meerdere interpretaties mogelijk
▪ onmogelijk om samenleving “wetenschappelijk” te organiseren
• niet omdat wetenschap universeel is dat iedereen dezelfde waarden of
politieke overtuigen deelt
◦ bv zelfde wetenschappelijke inzichten als het Westen worden in
China voor andere politieke doeleinden gebruikt
◦ Hoe de samenleving vormen?
▪ Wetenschap kan achterhalen hoe samenleving of de natuur feitelijk
functioneert maar slechts in beperkte mate over hoe hij georganiseerd zou
moeten zijn.
• Kloof bv tussen wat wetenschappers ons leren over ziektes en over
hoe we als samenleving met kwetsbare mensen omgaan
▪ Onderliggend probleem: verschil tussen wat het is en wat het zou moeten zijn
• Moderne tijd: wat is is niet langer afgeleid uit wat het zou moeten zijn
◦ is/ought probleem is genoemd
• Handelen kan meestal niet worden bepaald door feiten zoals die door de
wetenschap worden vastgesteld
◦ bv economen kunnen opties voorleggen aan politici maar kunnen niet zeggen
wat de beste keuze is:
▪ keuze is politiek en gaat terug op verschillende belangen, waarde, ideeën..
• Premoderne tijd: wereld werd afgeleid uit hoe we zouden moeten handelen
, • 3. Hobbes en het ontstaan van de moderne staat 4
◦ Hoe samenleven in verscheidenheid?
▪ Als we worden geconfronteerd met verschillende gewoontes, opvattingen, religies...
• Hoe vinden we een fundament waarover we het allemaal eens zijn?
◦ Antwoord dankzij Thomas Hobbes (17de eeuw) (zie ook filosofie)
▪ laat ons anders kijken naar verhouding tussen vrijheid & veiligheid
• in welke mate bereid onze vrijheid op te offeren voor veiligheid?
▪ Logisch dat hij over veiligheid en angst nadacht:
• 10j politieke vluchteling door burgeroorlogg in Engeland
▪ aantal van zijn oplossingen:
◦ De natuurtoestand als methode (gedachte-experiment)
▪ Hobbes is akkoord met Montaigne: verschillende religieuze en politieke opvattingen
• om te weten of er toch iets is dat wij delen: gedachte-experiment
◦ inbeelden dat er geen cultuur of staat zou zijn: De natuurtoestand
▪ als we ons voorstellen hoe het leven eruit zou zien los van elke politiek of
cultuur dan kunnen we te weten komen of er iets is dat wij allemaal delen
▪ zou ons ook leren waarom we nood hebben aan cultuur, recht en een staat
▪ De natuurtoestand: samenleving zonder staat of cultuur
• Hobbes werd hier zelf mee geconfronteerd in die burgeroorlog
• toestand zonder moraal, zonder gevoel voor onrecht of goed en kwaad
◦ wetten, ovk, contracten zouden niet afdwingbaar zijn
◦ reden voor oorlogstoestand ligt in de menselijke natuur:
▪ wedijver, wantrouwen & trots
• zelf met een staat is er wantrouwen: nog meer wantrouwen zonder
• Volgens Hobbes bevinden we ons op internationaal terrein nog steeds hierin:
◦ soevereine figuren hebben wantrouwen tegenover elkaar
▪ bv VS luistert telefoon af van leiders van bevriende landen
◦ Machiavelli: geen plaats voor moraal in internationale politiek
◦ Eerste les: een universeel recht op zelfbehoud
▪ Hobbes ziet mens van nature als egoïstisch en zonder aangeboren morele gevoelens
• aansluiting bij Montaigne: oneindige wetten en gebruiken zonder een constante
◦ geeft hem gelijk dat mensen nauwelijks iets met elkaar te maken hebben
• Maar anders dan hem ziet hij in de natuurtoestand toch één constante opduiken:
◦ iedereen, los van cultuur of politiek streeft steeds zelfbehoud na
▪ elke mens wil overleven: nog duidelijker in toestand van wetteloosheid
• “ieder voor zich”: recht dat we bij de geboorte hebben meegekregen:
◦ recht om zich te verdedigen en voor zijn leven op te komen
▪ in die zin is Hobbes uitvinder van het idee van moderne rechten
• idee dat we bij onze geboorte recht hebben op behoud van ons leven
• basisrecht op zelfbehoud: basis voor mensenrechten enzo...
◦ recht op leven is volgens Hobbes een amoreel recht:
▪ in naam van dat recht mag je immers iemand doden
▪ begrippen goed en kwaad hebben hebben slechts betekenis binnen een
staat waardoor wetten afdwingbaar worden
• geen norm zoals de natuurwet die de staat overstijgt en recht kritiseert
• = Hobbes is dus een van de eerste rechtspositivisten:
◦ iemand die ervan uitgaat dat het gegeven positieve recht niet kan
worden bekritiseerd in naam van een universele morele norm die
eraan voorafgaat zoals aanhanger vd natuurwet geloofde
