Ethiek
INLEIDING
Waarom krijgen we ethiek?
Traditioneel antwoord: is altijd al zo geweest
Inhoudelijk antwoord: ius ars aequi et boni: recht is de kunde van het billijke en het goede.
Er zit een morele component in het recht en er is een verhouding tussen recht en
rechtvaardigheid. Volgens sommigen moet het recht bijdragen tot de maatschappelijke
orde, anderen zeggen dat het recht iets op zichzelf is. dit vak gaat over recht en
rechtvaardigheid (het goede) in verband houden met elkaar.
Bijvoorbeeld: bestorming capitool, verhouding democratie en totalitair regime, de lastpakjes
van amazon (kan men het personeel zo ver uitbuiten dat ze robots worden?), problematiek
van de verhouding tussen generaties (wie krijgt voorrang op een corona-vaccin?), maken
computers het gebruik van proefdieren overbodig?, moralisering dagelijkse leven, is alles dat
op de beurs gebeurd wel eerlijk, hebben we de wet op vrouwenquota wel nog nodig als deze
toch niet wordt nageleefd?, wie krijgt sociaal tarief
1) Wat is ethiek?
1. Terminologische verduidelijking
Ten eerste is er een etymologische aanloop:
Moraal – moreel – moraliteit
Ethos – ethisch – ethiek
Zeden – zedelijk – zedelijkheid
Deze begrippen hebben allemaal iets met elkaar te maken. Hun bron is het Grieks. Ethologie
betekende oorspronkelijk de studie van het gedrag van dieren. Ethos (1) zijn gewoontes,
tradities en gebruiken dit is alles wat kenmerkend is voor een groep. De dimensie van ethiek
heeft te maken met gedragingen en gewoontes waarin we ons thuis voelen bv: iemand
begroeten. Ethos (2) betekent het karakter, de gezindheid, de grondhouding en attitude. Dit
heeft een dubbele dimensie zowel het innerlijke en het uiterlijke.
Moraal (ethos) betekent het objectief beschrijfbaar systeem van gedragspeculering met
betrekking tot wat goed of slecht is, geoorloofd of verboden bij een individu of in een groep
bv: taal.
Moraal (ethos) betekent ook de afspraken (impliciet of expliciet) hoe een groep zich
gedraagt, wat we als goed beschouwen of wat men verwerpelijk vindt.
Ethiek is de systematisch-kritische reflectie, op een samenhangende, coherente manier over
de interactie tussen moraal en moraliteit.
1
,Moraliteit legt de klemtoon op het kwalitatieve niveau of de gehalte van handelen van
handelingsbewustzijn, het heeft betrekking op het standpunt van het subject.
2. Vormen van ethiek
Ethiek bestaat al zolang de mens bestaat.
Descirptieve ethiek is de beschrijvende ethiek. Dit is het denken aan menswetenschappen
zoals sociologie, economie,… die het menselijke gedrag proberen te begrijpen. Een
belangrijke zaak hierbij is de case L. Kohlberg met het Heinz-dilemma. Kohlberg onderzocht
de mens aan de hand van empirisch materiaal. Hij vond dat er verschllende stadia van
ontwikkeling waren, hier kwam hij achter in het dilemma-onderzoek. De studie gaat over
welke argumenten mensen gebruiken om hun handelingen te verantwoorden. Heinz werkte
in een apotheek, zijn vrouw was ernstig ziek het enige medicijn dat haar kan genezen is
enorm duur. Het medicijn bevindt zich in de apotheek waar Heinz werkt de vraag is of hij dit
mag stelen, dit werd aan de proefpersonen in het experiment van Kohlberg gevraagd. Hierbij
kwam hij tot zes stadia in de morele ontwikkeling:
1. pre-conventioneel: mensen gedragen zich om straffen te vermijden. Regels
volgen uit gehoorzaamheid ten opzichte van autoriteiten. Het goede is het
eigenbelang volgen
2. conventioneel, sociale erkenning door conformiteit. Mensen vragen zich af hoe
anderen zullen denken over hun gedragingen. Het goede is de verwachtingen van
anderen vervullen en loyaal zijn. Het goede is ook de wetten respecteren en zijn
verplichtingen vervullen.
3. Postconventioneel: men richt zich op algemene morele principes. Je doet iets
omdat je ervan overtuigd bent dat die regel juist is, je ziet in dat die regel redelijk
verantwoord is.
Vrouwen bevinden zich in niveau 4 en mannen bevinden zich volgens Kohlberg in niveau 6.
Hij concludeerde dat mannen moreel meer hoogstaand zijn dan vrouwen. Het neutrale
onderzoek van Kohlberg leidde dus tot een morele kwestie. Neutrale uitspraken krijgen een
morele ondertoon en wetenschappers worden op die manier moralisten. Hieruit ontstaat
een discussie waaronder verschillende feministische kritieken. Men concludeert dat moreel
hoogstaand scoren afhangt van de kritieken die men gebruikt.
In deze cursus wordt de normatieve ethiek behandeld, dit gaat over de vraag of men al dan
niet normen kan funderen.
Meta-ethiek is de reflectie over ons denken over ethiek en over hoe woorden in onze taal
functioneren bv: onnozel heeft nu een negatieve betekenis maar vroeger betekende dit
onschuldig.
Artikel moet ook de rechtsstaat straks aan de beademing?: ethiek gaat niet enkel over oude
theorieën en oude systemen, het heeft ook te maken met de alledaagse leefwereld. Het
artikel gaat over de vraag of wij na een jaar in een pandemie niet meer behoefte hebben aan
rechtszekerheid.
2
,DEEL I: BASISTHEMA’S UIT DE ETHIEK
Hoofdstuk 1: problemen voor een normati eve ethiek
Normatieve ethiek is niet vanzelfsprekend en soms zelfs problematisch.
1) De legitimeringscrisis
1. De paradox voor een actuele ethiek
We hebben te maken met een situatie waarin de ethiek aan meerdere verwachtingen moet
voldoen en daar niet in slaagt. Dit is een soort van morele crisis (naast economische,
politieke en culturele crises). Deze crisis heeft te maken met de normatieve ethiek zelf.
Hiermee bedoelen we niet:
o De loutere aantasting van traditionele waarden: hiermee bedoelen we niet dat het
vroeger allemaal beter was.
o Het ontrbeken van een dergelijke herformulering: We hebben vandaag wel
basisteksten waarin onze morele principes zijn vastgelegd, bv: de Universele
Verklaring voor de Rechten van de Mens. Deze teksten zijn zeer formeel en zeggen
ons niet concreet wat we moeten doen. Er bestaan wel teksten maar dit betekent
niet dat we op basis van die teksten concreet weten wat we in concrete
omstandigheden moeten doen.
De paradox van Apel: “Eine universale d.h. intersubjektiv gültige Ethik solidatischer
Verantwortung scheint zugleich notwendig und unmöglich zu sein.”: Een universele, dwz
intersubjectief geldige ethiek die argumenten wilt geven schijnt vandaag tegelijkertijd
noodzakelijk en onmogelijk te zijn. Hij zegt dat een ethiek die universeel wil zijn (bedoeld
voor alle mensen) en tussen mensen geldig is en te verantwoord is schijnt noodzakelijk en
onmogelijk te zijn. De paradox is dat dezelfde situatie zowel noodzakelijk en onmogelijk is.
De tegenstelling komt voort uit dezelfde oorsprong. De reden dat het onmogelijk is is
dezelfde reden waarom het noodzakelijk is. Dit heeft de maken met de huidige wereld in
belangrijke mate wordt beïnvloed door wetenschappelijke en technische evoluties. Deze
ontwikkelingen zijn universeel, ze zijn niet onmiddellijk gekoppeld aan bepaalde culturen, ze
zijn wereldomvattend bv: corona-vaccin, de kerncentrales waarvan we weten dat als het
misgaat dat dit verregaande effecten heeft, de effecten van onze hedendaagse
technologische kennis, onderdelen van een auto. Doordat die effecten zich op zo’n grote
schaal afspelen hebben we dus ook een gedragscode nodig die eveneens op wereldschaal
kan gehanteerd worden. De paradox van Apel zegt dat we dat nodig hebben maar dit blijkt
tegelijk onmogelijk. Er is een nood aan ethiek omdat we te maken hebben met dingen die
zich op wereldschaal afspelen en dat is ook de reden waarom dit niet kan lukken. Dit heeft te
maken met de eigen aard van die wetenschappelijk technologische ontwikkelingen. Deze
ontwikkelingen worden voorgedreven door een wetenschappelijke taal, wat absoluut nodig
is om vandaag aan wetenschap te kunnen doen is de wiskunde. Wiskundige inzichten zijn
formeel en leeg. De moeilijkheid waar Apel naar verwijst is dat dit een formeel, wiskundige
taal is en de ethiek is net niet formeel. De ethiek is door onze cultuur en onze opvoeding
bepaalt, het is geen kwestie van formeel en technologisch redeneren. Het kenmerk van die
3
, maatschappelijke culturele contexten is dat deze niet universeel zijn. Hoe meer we nood
hebben aan een universele ethiek hoe moeilijker het zal zijn om die te vinden.
Aan de ene kant hebben we de cultuur, onze opvattingen die uit een particuliere context
komen en aan de andere kant hebben we wetenschappelijke uitdrukkingen die universele
ambitie uitdrukken. Er is een steeds toenemende vraag naar ethiek, hoe meer we te maken
krijgen met wereldomvattende fenomenen, hoe meer we nood hebben aan principes die
wereldomvattend moeten zijn.
De paradox van Apel kan worden doorgetrokken op individueel niveau. Hoe meer we zelf
kiezen hoe meer we geconfronteerd worden met nieuwe problemen.
Voorbeeld 1: U loopt over straat en botst tegen een andere voetganger, u zal zich excuseren.
Als u met twee auto’s tegen elkaar botst dan komen hier veel meer problemen mee. Door de
technologische mogelijkheden is er een toename van gevolgen die verder rijken.
Voorbeeld 2: We beschouwen het als vanzelfsprekend dat we onze eigen studierichting
kunnen kiezen, een keuze is enkel goed indien men deze zelf gemaakt heeft. Wanneer men
zelf een keuze maakt is men zelf verantwoordelijk voor deze keuze.
Voorbeeld 3: In de keuze van je levenspartner zeggen we vandaag dat men dit niet wil
overlaten aan vorige generaties, men wil dat dit een louter persoonlijke keuze is. In de mate
dat we zelf kiezen maken we onszelf verantwoordelijk voor de gevolgen van onze keuzes.
Toenemende verantwoordelijkheid maar tegelijkertijd steeds grotere moeite om die
verantwoordelijkheid ook op die schaal ingevuld te krijgen. Bv: de verdeling van de vaccins
over deze wereld, de rijke landen kopen eerst en de arme landen moeten er voor zorgen dat
ze ook enkele vaccins kunnen bemachtigen.
2. De disjunctie feit-waarde
De paradox van Apel is een manier van denken die teruggaat op een ouder grondinzicht, het
grondinzicht dat feiten en waarden in een ander type van logica zitten.
Die disjunctie vinden we ook terug in het logisch redeneren. Dit wordt ook geformuleerd als
het sein-sollen probleem en de is-ought question, volgt uit het bestaan van iets ook dat het
moreel aanvaardbaar is. Die vraag kan vanuit een puur logisch perspectief beantwoord
worden. De conclusie die men trekt mag nooit meer bevatten dan reeds in de premisse zit.
Als de eerste premisse een “moeten” bevat, als je dan de redenering doortrekt dan moet die
verplichting ook in de conclusie zitten.
Het onderscheid tussen feit en waarde is een probleem dat samen hangt met de
moderniteit. Het is een probleem dat wij in onze cultuur hebben leren kennen van de 16 de-
17de eeuw. We kunnen die breuklijn enkel vatten door te contrasteren met wat eraan vooraf
ging.
Ten tweede maakte men in een traditionele cultuur niet het onderscheid tussen feit en
waarde, zeker niet op de manier waarop wij dit vandaag doen. Bij de Grieken en tot de 16 de
eeuw hanteerde men een functionele, impliciete opvatting over wat is en wat moet zijn.
Bv: Een computermuis is goed wanneer ze doet wat ze moet doen, we verwachten dat het
doet waarvoor het gemaakt is. De waarde ligt in de mate waarin zo’n voorwerp zijn functie
vervult.
4
