SOCIALEZEKERHEIDSRECHT
KU Leuven
Samenvatting Socialezekerheidsrecht
Uitgebreide samenvatting van het vak ‘Socialezekerheidsrecht’ als onderdeel van het
overkoepelend vak ‘Arbeids- en socialezekerheidsrecht’ gegeven in de Bachelor Rechten en
Master ERB. De samenvatting is gebaseerd op het boek ‘Inleiding tot het Belgische
socialezekerheidsrecht’ (geschreven door D. Pieters en P. Schoukens), PowerPoint
presentaties van Prof. P. Schoukens en lesnotities. De colleges werden gedoceerd door Prof.
P. Schoukens.
Schooljaar: 2020-2021
,Inhoudsopgave
1 BEGRIP SOCIALE ZEKERHEID EN SOCIALEZEKERHEIDSRECHT ...................................................................4
1.1 DEFINITIE .................................................................................................................................................4
1.2 TYPOLOGIE EN CATEGORIEËN .......................................................................................................................5
1.2.1 Sociale verzekering vs. sociale bijstand............................................................................................5
1.2.2 Bismarck vs. Beveridge ....................................................................................................................6
1.2.3 Type sociale verzekeringen in België ................................................................................................8
1.2.4 Bijstandsregelingen in België ...........................................................................................................8
1.2.5 Bovenwettelijke sociale zekerheid ...................................................................................................8
2 BRONNEN VAN HET SOCIALEZEKERHEIDSRECHT .....................................................................................9
2.1 GRONDWET EN DE SOCIALE ZEKERHEID ...........................................................................................................9
2.1.1 Normeringsbevoegdheid ..................................................................................................................9
2.1.2 Grondwet: artikel 23 ........................................................................................................................9
2.1.3 Grondwet: artikelen 10 en 11 en sociale zekerheid .......................................................................11
2.2 WET ALGEMENE BEGINSELEN .....................................................................................................................11
2.3 BEVOEGDHEIDSVERDELING ........................................................................................................................12
2.3.1 Federale bevoegdheid en de deelstaten ........................................................................................12
2.3.2 Bijzondere wet 8.8.80 ....................................................................................................................12
3 ADMINISTRATIE VAN DE SOCIALE ZEKERHEID ......................................................................................15
3.1 ALGEMEEN EN BEGINSELEN ........................................................................................................................15
3.1.1 Decentralisatie – deconcentratie ...................................................................................................15
3.1.2 Types uitvoeringsorganisaties .......................................................................................................15
3.2 STELSELS VAN SOCIALE ZEKERHEID ...............................................................................................................16
3.2.1 Werknemersstelsel.........................................................................................................................16
3.2.2 Sociaal statuut voor zelfstandigen .................................................................................................17
3.2.3 Overheidssector .............................................................................................................................18
3.2.4 Bijstandsregelingen........................................................................................................................18
3.2.5 Vlaamse sociale bescherming en Vlaamse gezinsbijslag ...............................................................19
3.2.6 Gezinsbijslag ..................................................................................................................................19
3.3 KRUISPUNTBANK VOOR SOCIALE ZEKERHEID ..................................................................................................19
4 TOEPASSINGSGEBIED RATIONE PERSONAE ..........................................................................................21
4.1 ALGEMEEN – BEGINSELEN .........................................................................................................................21
4.2 TOEPASSINGSGEBIED RATIONE PERSONAE TOEGEPAST OP BELGISCHE SZ .............................................................22
4.2.1 Werknemersstelsel.........................................................................................................................22
4.2.2 Overheidssector .............................................................................................................................23
4.2.3 Sociaal statuut van zelfstandigen ..................................................................................................24
4.2.4 Werknemers vs. zelfstandigen .......................................................................................................25
4.2.5 Gelijktijdig uitoefenen beroepsactiviteiten ....................................................................................26
4.2.6 Bijzonder statuut: bijklussen/plussers............................................................................................26
4.2.7 Niet-beroepsactieven .....................................................................................................................27
4.2.8 Vlaamse zorgverzekering ...............................................................................................................27
4.2.9 Gezinsbijslagen ..............................................................................................................................28
4.3 BIJSTANDSREGELINGEN IN BELGIË ...............................................................................................................28
5 FINANCIERING VAN DE SOCIALE ZEKERHEID .........................................................................................30
5.1 ALGEMENE BEGINSELEN ............................................................................................................................30
5.2 FINANCIERING VAN DE VERSCHILLENDE SZ-STELSELS .......................................................................................31
5.2.1 Werknemersstelsel.........................................................................................................................31
5.2.2 Zelfstandigenstelsel .......................................................................................................................32
5.2.3 Ambtenarenstelsel .........................................................................................................................33
5.2.4 Zorgverzekering .............................................................................................................................33
5.2.5 Bijstandsregelingen en gefederaliseerde gezinsbijslagen ..............................................................34
1
, 5.3 FINANCIERINGSTECHNIEKEN .......................................................................................................................34
6 SOCIALE RISICO’S EN PRESTATIES – RECHTEN EN PLICHTEN ..................................................................35
6.1 SAMENLOOPPROCEDURE ...........................................................................................................................35
6.1.1 Uitkering en arbeidsinkomen .........................................................................................................35
6.1.2 1 risico, meerdere uitkeringen .......................................................................................................35
6.1.3 2 risico’s gelijktijdig ........................................................................................................................35
6.1.4 Uitkering SZ + vergoeding buiten SZ ..............................................................................................36
6.2 INDEXERING EN WELVAARTSVASTHEID ..........................................................................................................36
6.3 INDIVIDUELE VS. GEZINSUITKERING ..............................................................................................................36
6.4 PROCEDURE VAN DE TOEKENNING EN RECHTSBESCHERMING .............................................................................37
6.4.1 Handvest – deel 1...........................................................................................................................37
6.4.2 Handvest – deel 2...........................................................................................................................37
6.5 RECHTSBESCHERMING ..............................................................................................................................38
6.5.1 Kosten van het geschil ...................................................................................................................38
6.5.2 Hoorplicht, motivering en openbaarheid .......................................................................................38
6.6 VERPLICHTINGEN VAN DE SOCIAAL VERZEKERDE .............................................................................................39
7 SOCIALE RISICO’S .................................................................................................................................40
7.1 OUDERDOM ...........................................................................................................................................40
7.1.1 Algemeen .......................................................................................................................................40
7.1.2 Financieringstechnieken ................................................................................................................40
7.1.3 De Belgische pensioensregeling .....................................................................................................41
7.2 OVERLIJDEN ...........................................................................................................................................43
7.2.1 Overlevings- en wezenpensioen .....................................................................................................43
7.2.2 Overlijden wegens beroepsziekte, arbeidsongeval of beroepsrisico ..............................................44
7.3 ARBEIDSONGESCHIKTHEID .........................................................................................................................44
7.3.1 Algemeen .......................................................................................................................................44
7.3.2 Arbeidsongeschiktheidsregeling in België ......................................................................................45
7.3.3 Moederschapsverlof ......................................................................................................................47
7.3.4 Arbeidsongeval en beroepsziekte ..................................................................................................47
7.3.5 Tijdelijke vs. blijvende arbeidsongeschiktheid................................................................................48
7.3.6 Tegemoetkoming personen met handicap ....................................................................................48
7.4 WERKLOOSHEID ......................................................................................................................................48
7.4.1 Algemeen .......................................................................................................................................48
7.4.2 Voorwaarden .................................................................................................................................49
7.4.3 Duur ...............................................................................................................................................50
7.4.4 Bedrag van de uitkering .................................................................................................................50
7.4.5 Bijzondere statuten van werkloosheid ...........................................................................................50
7.4.6 Werkloosheid en zelfstandigen ......................................................................................................52
7.5 ARBEIDSONGEVALLEN EN BEROEPSZIEKTEN ...................................................................................................52
7.5.1 Inleiding .........................................................................................................................................52
7.5.2 Arbeidsongevallen .........................................................................................................................52
7.6 BEROEPSZIEKTEN .....................................................................................................................................55
7.7 GEZONDHEIDSZORG – ZIEKTEVERZEKERING ...................................................................................................56
7.7.1 Typologie gezondheidszorgsystemen in EU ...................................................................................56
7.7.2 Personeel toepassingsgebied GVU-wet .........................................................................................57
7.7.3 Materieel toepassingsgebied GVU-wet .........................................................................................58
7.7.4 Financiering ...................................................................................................................................59
7.8 ZORG ....................................................................................................................................................59
7.8.1 Vlaamse zorgverzekering ...............................................................................................................60
7.8.2 Vlaamse Sociale Bescherming........................................................................................................60
7.8.3 Federale tegemoetkoming voor zorg .............................................................................................61
7.9 GEZINSBIJSLAGEN ....................................................................................................................................62
7.9.1 Oorsprong ......................................................................................................................................62
7.9.2 Evolutie ..........................................................................................................................................62
7.9.3 De gefederaliseerde gezinsbijslagen ..............................................................................................62
2
, 7.9.4 Gezinsbijslagregeling .....................................................................................................................63
7.10 BEHOEFTIGHEID ......................................................................................................................................63
7.10.1 Maatschappelijke integratie .....................................................................................................64
7.10.2 Voorwaarden ............................................................................................................................64
7.10.3 Prestaties ..................................................................................................................................64
7.10.4 Maatschappelijke dienstverlening ............................................................................................65
8 EUROPEES EN INTERNATIONAAL SOCIALEZEKERHEIDSRECHT ...............................................................66
8.1 INLEIDING ..............................................................................................................................................66
8.2 INSTRUMENTEN.......................................................................................................................................67
8.2.1 Beginselinstrumenten ....................................................................................................................67
8.2.2 Harmonisatie-instrumenten ...........................................................................................................67
8.2.3 Coördinatie-instrumenten ..............................................................................................................69
3
,1 Begrip sociale zekerheid en socialezekerheidsrecht
1.1 Definitie
Er is een verscheidenheid in meningen, zowel nationaal als internationaal, omtrent de
definitie van socialezekerheidsrecht.
Een eerste definitie is die van Prof. Van Langendonck:
Socialezekerheidsrecht= het geheel van wettelijke systemen die prestaties leveren op
individueel valk, hetzij in geld, hetzij in natura, zonder onderscheid naar de wijze van
financiering, uitvoeringsorganisatie of aard of berekeningswijze van de uitkeringen.
à Dit is een zeer algemene definitie: men wil een Europese definitie hebben, maar er
zijn veel verscheidene SZ-systemen in Europa (de kern van SZ zal altijd hetzelfde zijn,
maar hierop bestaan veel variaties).
Een tweede, meer specifieke definitie is die van IAO-conventie nr. 102:
Socialezekerheidsrecht= dekking van de opgesomde sociale risico’s – gezondheidsverzorging,
ziekte, moederschap, invaliditeit, ouderdom, vroegtijdig overlijden, arbeidsongevallen,
beroepsziekten, kinderlast en werkloosheid.
à Deze definitie is al wat meer specifiek en brengt duidelijkheid in wat wel of niet
onder SZ-recht valt.
à Maar, de definitie is niet voldoende mee met zijn tijd, want er zijn reeds nieuwe
sociale risico’s opgedoken (vb. ouderschapsverlof, bijstand/armoedebestrijding).
Wat in beide van deze definities mist, is het essentieel element van hoe die bescherming er
moet uitzien: herverdeling/solidariteit = de essentie van SZ.
• Het GwH en EU HvJ heeft dit al juridisch proberen te definiëren, maar dit is geen
gemakkelijke taak…
Vb. Poussey & Pistre: 2 heren die de SZ-bijdragen weigerden te betalen. Eén van de
argumenten was: ‘u kan ons dat niet verplichten: dat kan niet in het Europees recht,
want u beperkt mij in mijn vrijheid om op de markt andere pensioenproducten te
kopen’.
• Men maakt bovendien een onderscheid tussen verticale en horizontale herverdeling:
o Horizontaal – groepssolidariteit, vind je in alle verzekeringen.
Vb. als mijn huis afbrandt, dan gaan alle andere leden van die verzekering mij
indirect betalen; als ik gehospitaliseerd word, dan gaan de andere leden van die
ziekteverzekering mij indirect betalen…
o Verticaal – hogere beroepsinkomsten moeten meer bijdragen dan het lagere
beroepsinkomen, zorgt voor een grotere verdeling (de grootste schouders,
moeten de grootste last dragen).
Bij privé-verzekeringen (vb. brandverzekering):
• Is de bijdrage afhankelijk van de risicograad.
• Hierbij loopt men het gevaar dat men te grote premies zal moeten betalen of zelfs
uitgesloten wordt van de verzekering…
Vb. Gezondheidszorg: als je de gezondheidszorg overlaat aan de privé-markt, gaat men
controleren op de waarschijnlijkheid dat er zich een probleem voordoet (of hoog risico)
4
, à lastige vragen stellen om dit risico te kunnen inschatten én een te hoog risico
betekent een te hoge premie of zelfs uitsluiting van de gezondheidszorg!!
Versus…
Sociale zekerheid: er wordt sowieso een (wettelijk vastgestelde, doorgaans proportionele)
premie betaald die niet afhankelijk is van het risico – iedereen betaald hetzelfde ongeacht of
je een hoger risico hebt of niet (verticale solidariteit).
à SZ neigt eerder naar publiekrechtelijke regelingen om te kunnen verzekeren dat
iedereen hetzelfde moet betalen en hier niet kan uitvallen.
Door ontwikkelingen in de maatschappij kwam men dan bij een derde definitie van
socialezekerheidsrecht, een werkdefinitie:
Socialezekerheidsrecht= geheel van (boven)wettelijke regelingen die op basis van solidariteit
prestaties leveren aan personen geconfronteerd met een gebrek aan inkomen en/of
bijzondere kosten, omwille van ouderdom, overlijden van partner, arbeidsongeschiktheid,
werkloosheid, gezinslast, nood aan gezondheidszorg of zorg en/of omwille van armoede.
à De maatschappij ontwikkelt zich en de SZ past zich hieraan aan.
Vb. Overlijden van partner was vroeger een sterk uitgebouwde regeling, maar nu is
dat minder aan de orde (overlevingspensioen is uitgefaseerd – is eigenlijk een
arbeidsmarktrisico).
à Er ontstaan ook alternatieve vormen van sociale zekerheid (vb. zorg van ouderen).
Het is duidelijk dat sociale risico’s evolueren: in de definitie van IAO-conventie nr. 102 staat
het risico zorg er nog niet in, maar in de huidige maatschappij is dit een zeer belangrijk risico.
1.2 Typologie en categorieën
1.2.1 Sociale verzekering vs. sociale bijstand
SZ is een samenraapsel van sociale verzekeringen (vanuit Bismarckiaans perspectief – zie
verder) en sociale bijstand (vullen van de gaten in het Bismarckiaans stelsel).
Wat is nu het verschil tussen sociale zekerheid en bijstand:
Sociale verzekering Sociale bijstand
Achterliggende afweging Behoeftigheid-
Geen middelentoets
risico /Middelentoets
Financiering Bijdragen Budget
Aanspraak Subjectief recht Discretionaire bevoegdheid
• Achterliggende afweging van het risico:
o Verzekering: men kijkt enkel of het risico zich voordoet (vb. oud worden, ziek
worden…); als het risico zich voordoet, valt u onder de SZ: er wordt geen
afweging gemaakt of de persoon waarbij het risico zich voordoet genoeg
middelen heeft om dit verlies van inkomen toch te dragen à ook de rijken
hebben het recht op een uitkering indien de voorwaarden vervuld zijn.
o Bijstand: om aanspraak te maken op sociale bijstand, moet men eerst kunnen
aantonen dat men te weinig middelen heeft (vb. een rijke familie zal geen
aanspraak kunnen maken op sociale bijstand).
5
, • Financiering:
o Verzekering: gefinancierd uit bijdragen (iedereen draagt bij aan SZ)
o Bijstand: gefinancierd uit een budget (lokaal of centraal)
• Aanspraak:
o Verzekering: als je aan alle voorwaarden voldoet, dan heb je automatisch een
subjectief recht op de uitkering.
o Bijstand: er is nog altijd beslissingsbevoegdheid (discretionaire bevoegdheid)
om te beslissen of iemand bijstand krijgt of niet (vb. OCMW kan hierover
beslissen).
Merk op: de beslissingsbevoegdheid is steeds meer ingeperkt – als u onder de
voorwaarden van het objectief recht valt, heeft u een subjectief recht op
bijstand, maar (voor extra bijstand) heeft men nog steeds ruimte om een
andere beslissing te maken.
Samenvattend – onderverdeling tussen verzekering en bijstand:
• Sociale verzekeringen:
o Zijn voornamelijk van het professionele type: voor de verschillende
beroepsgroepen, bestaan er verschillende regelingen.
o Soms zijn er echter ook sociale verzekeringen van het universele type: voor alle
ingezetenen.
• Sociale bijstandsregelingen zijn altijd universeel.
1.2.2 Bismarck vs. Beveridge
Er zijn twee figuren die belangrijk zijn bij het ontstaan van de SZ:
Bismarck Beveridge
Persoonlijk Werknemers/
Ingezetenen
toepassingsgebied beroepsactieve bevolking
Inkomensgerelateerd/
Uitkering Forfaitair/basisbescherming
levensbescherming
Administratie Sociale partners/tripartite Overheid
Financiering Bijdrage Budget
• Bismarck (vb. België, Duitsland…):
o Situeert zich in het net verenigde Duitsland (eind 19e eeuw) – periode waar
men geconfronteerd werd met sociale spanningen: wegtrekken naar steden en
daar werk zoeken.
o Bismarck zat met het probleem van opkomend socialisme (opkomst van de
sociale beweging) à eerste echte, verplichte SZ-systeem.
o Het Bismarckiaans gedachtengoed is gebaseerd op 4 parameters:
§ Geïnspireerd door arbeiders/werknemers: WN moesten gedekt
worden tegen bepaalde risico’s, sterke focus op de beroepsactieve
bevolking à zij die werkten waren verzekerd.
§ Sociale verzekeringen zijn vooral bedoeld om de levensstandaarden te
hanteren (is dus inkomensgerelateerd): eerst wordt de arbeid
6
, beschermt door het arbeidsrecht, als dit niet meer gaat (vb. te oud),
dan koppelt de SZ de uitkering aan de levensstandaard die je al had.
§ Duitse visie – subsidiariteitsbeginsel: de overheid komt pas tussen
beide wanneer dit echt noodzakelijk is à de administratie gebeurt door
de betrokkenen zelf, de rol van de overheid is dus eerder een
bewaarder/controleur.
§ Financiering: gefinancierd door bijdragen (geaffecteerde belasting:
heffing die meteen gaat naar het doel waarvoor hij ingezameld is, dus
niet eerst naar de grote pot om het dan nog te alloceren).
• Beveridge (vb. Ierland, Scandinavische landen, UK…):
o Situeert zich in de 2e Wereldoorlog: UK in oorlog met Duitsland à voor de 2e
WO hadden ze ook in de UK een Bismarckiaans stelsel, maar aangezien tijdens
de 2e WO het Duitse regime zeer onpopulair werd, wou de UK dit niet meer.
o UK is SZ op een Britse manier gaan definiëren: het stelsel van Beveridge met de
gedachte dat iedereen oud, ziek… kan worden, dus niet enkel de mensen die
werken moeten beschermd worden, maar men moet ook basisbescherming
bieden aan niet-werkenden (de werkenden kunnen dan misschien nog een
extra potje aanleggen).
o Ook het Beveridge-georiënteerd gedachtengoed is gebaseerd op 4 parameters:
§ Alle ingezetenen moeten van een basisbescherming kunnen genieten,
niet enkel de beroepsactieve bevolking.
§ De bescherming die men biedt is een forfaitaire basisbescherming,
onafhankelijk van de levensstandaard/inkomen.
§ De administratie gebeurt door de overheid (wel overheidstussenkomst).
§ De financiering gebeurt door allocatie uit een algemeen budget
(gefinancierd door belastingen, geen bijdrage gebaseerd op inkomen
want het is niet enkel voor de mensen die werken).
Bismarck was dus een eerste introductie van een SZ-systeem voor arbeiders. Vandaag de dag
vertaalt zich dat in categoriale sociale verzekeringsregelingen die per bedrijfstak of
beroepsgroep georganiseerd zijn en waarvoor de sociaal verzekerden bijdragen betalen. Het
Bismarckiaans SZ-begrip is een continentaal SZ-begrip.
Beveridge heeft sinds WOII een grote invloed. Vandaag de dag vertaalt zich dat in universele
SZ-regelingen die de gehele bevolking beogen en die vaak uit algemene middelen gefinancierd
worden. Het Beveridge-georiënteerd SZ-begrip is een Atlantisch SZ-begrip.
Overzicht van de SZ in België:
• Op de verticale as staan de risico’s: de redenen
waarom je onder een uitkering zou kunnen vallen.
• Op de horizontale as staan de categorieën van SZ:
de kruisjes bij werknemers (WN), zelfstandigen (ZEL)
en ambtenaren (AMB) zijn Bismarckiaans
geïnspireerd vs. de kruisjes bij ingezetenen (INGEZ)
zijn Beveridge geïnspireerd.
• Let op: gezinsbijslagen heeft zowel kenmerken
van verzekering en bijstand – het is een hybride vorm
van SZ.
7
, 1.2.3 Type sociale verzekeringen in België
In België kunnen sociale verzekeringen zowel van het kostendekkende als
inkomensaanvullende/vervangende type zijn:
• Kostendekkende of inkomensaanvullende uitkeringen tot dekking van de kosten,
verbonden aan kinderlast, geneeskundige verzorging of de hulp van derden.
o Zowel voor werknemers, ambtenaren als zelfstandigen (vb. ziekteverzekering/
verstrekkingen).
o Niet gekoppeld aan inkomen of loon.
o Voor zorg en gezin à universeel en regionaal.
• Vervangingsinkomens:
o Voor werknemers en ambtenaren in alle eventualiteiten.
o Voor zelfstandigen bij moederschapsverlof, ziekte en invaliditeit, ouderdom,
overlijden van de kostenwinner.
à Logica: compensatie voor risico’s waardoor inkomen verloren gaat (vb. door ziekte à
inkomen vervangen en levensstandaard handhaven), maar ook risico’s waardoor de kosten
stijgen (vb. gezondheidszorg en kinderlasten: niet gekoppeld aan inkomen, maar compenseert
gewoon de hogere kosten).
1.2.4 Bijstandsregelingen in België
Bijstandsuitkeringen:
• Tegemoetkoming aan personen met een handicap,
• Inkomensgarantie voor ouderen,
• Leefloon (bestaansminimum),
• Maatschappelijke dienstverlening (kan worden ingeroepen om een soort extra bijstand
te genieten, is een restbijstand die de gemeentes invulling kunnen geven).
Er zijn dus enkele universele bijstandsuitkeringen, nl. het leefloon en algemeen
minimuminkomen, en twee categorale regelingen, nl. voor mindervalide en ouderen. Tot slot
is er dan de extra bijstand van de maatschappelijke dienstverlening.
1.2.5 Bovenwettelijke sociale zekerheid
Er bestaat bovendien nog extra bescherming (extralegaal) voor bepaalde groepen van
mensen. Dit zijn vaak aanvullende verzekeringen.
De extralegale SZ-uitkeringen in België zijn:
• Bijkomende ziektekostenverzekering,
• Fondsen voor bestaanszekerheid in bepaalde sectoren,
• Ondernemings- en bedrijfspensioensfondsen,
• Groepsverzekeringen.
8
