Marc Boone
OVERZICHT VAN DE
HISTORISCHE KRITIEK
Stefia Vandenhoven
Universiteit Gent
,Deel I: de bron, bouwstof voor de kennis van
het verleden
De notiebron
Bronnen - Voorwerpen (artefacten) à ‘uit’ het verleden tot ons gekomen zijn
- Getuigenissen ‘over’ het verleden
Overblijfselen1 worden doorgaans tot het onderzoeksterrein van de archeologie
gerekend
Overleveringen2 tot dat van de geschiedenis à dit onderscheid is relatief
Overblijfselen Zijn voorwerpen die alleen al door hun bestaan aan de
onderzoeker een spoor van het verleden opleveren
Overleveringen Mondelinge of geschreven getuigenissen, die een eenvoudige
of complexe gebeurtenis beschrijven, verhalen of van
commentaar voorzien
Voorbeeld: oorkonde waarmee de graaf van Vlaanderen een
schenking van een stuk grond aan de Sint-Pietersabdij op de
Gentse Blandijnberg vastlegt.
Politiek redevoering voorbeeld: bedoeld om het publiek te
beïnvloeden door het een visie op een recente gebeurtenissen
voor te houden, maar ook bedoeld om de nabije toekomst te
beïnvloeden en dus te “maken”
1
Is er nu eenmaal
2
Wil men dit gaan vastleggen
STEFIA VANDENHOVEN 1
, Casus: wereldoorlog I: bibliotheek van KU Leuven
25 – 28 augustus 1914
Eerste wereldoorlog à Schlieffenplan
Eind augustus van 1914 vielen de Duitsers aan in Leuven.
Het Duitse leger heeft Leuven verwoest:
• Er waren 1 500 inwoners gedeporteerd
• Er vielen 248 dode burgers
• Ook werden er 1 974 gebouwen vernield
Onmiddellijk werd er een propaganda opgenomen à de Duitsers werden steeds
meer als barbaren gezien
De Duitse propaganda schoot toen ook meteen in actie:
• Max Weber had een handtekening gezet hiermee wilde hij een oproep doen aan
de cultuurwereld à het werd geargumenteerd = de verwoesting was
onvermijdelijk
Whitney Warren:
• Een Amerikaanse architect à ontwierp een nieuw gebouw è dit verwees naar
Albert I è Duitse adelaar werd toen vertrappeld
• Rector Ladeuze
Felix Morren
• Een nationale held
• Fries
o 'Furore Teutonico diruta, dono Americano restituta' à door geweld werd het
verwoest en met het Amerikaans geld werd het terugbetaald
o Begint te wringen na een aantal jaren, want Duitsland was toonaangevend
o Fries werd verkocht à om inzet te kunnen recupereren & winst over te leveren
aan Dinant è was ook plat gebrand
§ Motief: vrees voor ‘vrijschutters’ à niet geregelde troepen
§ Resultaat: wetenschappelijke controverse tot in het jaar 1958
o Discussie gaat verder à controverse blijft voort woekeren
o Internationale commissie stemde in dat verklaring was dat ze op elkaar
beginnen schieten
!! De bibliotheek van KU Leuven is een zeer belangrijke archief !!
STEFIA VANDENHOVEN 2
, Bronnen: bewuste creaties
Auteurs van getuigenissen geven ons:
• Wat er in het verleden is gebeurd
• Hoe iets in het verleden is gebeurd
• Waarom iets in het verleden is gebeurd
è Deze drie aspecten komenn niet in alle bronnen tegelijk even intens voor
De historicus moet ruwe elementen aan het materiaal toevoegen
Artefacten • Onbewust ontstaan onthullen “onbewuste realiteit”
• Objecten uit het dagelijkse leven vooraleer ze historische
bronnen werden
Voorbeeld: glasscherven, wapens, inzicht in eetgewoontes à
waren onbewust gecreëerd
Mondelinge traditities Hebben de bedoeling een bewijs te leveren van het
& geschreven bestaan van een rechtsfeit of rechtshandeling
getuigenissen
Deze bronnen kunnen om verschillende redenen gemaakt worden:
A) Met opzet
Om een bepaad doel te bereiken
B) Per ongeluk
Etensresten die ergens achterblijven, kapotte scherven in een afvalput terechtkomen
De laatste “soort” bron is de meest betrouwbare à ze kan niet gemanipuleerd zijn
STEFIA VANDENHOVEN 3
, Unwitting = audiovisuele bronnen: in theorie bewust gemaakt
testimony = Een geval van ongewilde getuigenis, onbedoelde getuigenis
⇒ Dit is iets nieuws wat vaak voorkomt door de moderne media.
Enkele voorbeelden
• Opname van de putsch van kolonel Tejero
Door de Spaanse televisie
• 23 februari 1981
• Kolonel Tejero = nog een aanhanger van het oude regime van generaal Franco
• Een gewapende staatsgreep gepland in het Spaanse parlement à de Cortes
• De camera’s waren aanwezig in het parlement voor een aangekondigd debat
à de putchisten wisten ogenschijnlijk niet dat hun optreden in die zaal werd
gefilmd en live in heel Spanje werd gefilmd
• De moord op president John F. Kennedy
Een zaak op Dealy Plaza in het Texaanse Dallas
• 22 november 1963
• Kleermaker Abraham Zapruder
• Heeft een camera toestel van 8 mm, type Bell & Howell verworven à wilde dit
gaan testen op de dag wanneer de Amerikaanse president J.F. Kennedy voorbij
zal komen rijden
o Zapruder filmt op plein de auto van J.F. Kennedy op dat moment
gebeurde het moordaanslag
o Hij filmde het ongeveer 26 seconden lang à hierbij was er geen geluid
o Het enige bewijsmateriaal was dat op de camera van Zapruder
• Technische mogelijkheden van de mensen à een duidelijk voorbeeld hiervan
maar kan dit ook gemanipuleerd zijn?
• Moord van Kennedy? Heel veel theorieën uitgelokt à toevallige illustratie, totaal
ongepland
[ Dit was wereldnieuws
[ Pas in 1975 op tv getoond
Historici zien nu ook bronnen die geen “feiten” zijn als bron:
[ Liefdesbrief
[ Kroniek
Belangrijk: historicus kritisch staat tegenover de bron:
[ Ten opzichte van de inhoud en vorm
[ Ontstaanscontext
STEFIA VANDENHOVEN 4
, De vormeigenschappen: geschreven en ongeschreven bronnen
Geschreven bronnen
Er zijn drie soorten geschreven bronnen:
• Verhalende of literaire bronnen - egodocumenten
o Inlichten via een wetenschappelijk traktaat
o Een visie of opinie opdringen
o Een kroniek waar feiten in een bepaalde logica gegoten worden
o Deelgenoot maken van een eigen inzichten (egodocumenten)
o Tekst aanbieden ter ontspanning
o Een morele of godsdienstige visie opdringen
1750-1850: bloeitijd voor egodocumenten (Rousseau, Goethe)
Egodocumenten Nederlandse historicus Jacques Presser ~ 1958
= Documenten waarin een ego zich opzettelijk of onopzettelijk
onthult of verbergt, bewust gecreëerd door de auteur zelf
= geven een beeld van wat de auteur buiten zichzelf heeft
waargenomen
Voorbeeld: een dagboek
Zie ook briefwisseling (43 leren bundels, tussen Lodewijk en Victoria) hebben
familierelatie, ongeveer 3 keer per week, ook persoonlijke zaken (was moeilijk!)
Dichtung-Wahrheit
Voor de schrijver is dit wel een deel van zijn/haar waarheid. Er is dus WEL sprake
van een historische waarheid, gewoon een andere dan die van de harde feiten.
Fictieliteratuur = Slechts een onderdeel van literatuur en kan wel gewoon een
historische bron zijn
• Diplomatische teksten
Teksten die een rechtssituatie vaststellen of een nieuwe rechtssituatie scheppen
Voorbeeld: een oorkonde
Een tekst voorzien van een waarmerk zoals zegel of handtekening à doel: getuigenis
heeft af te leggen voor een doorgaans vooraf voltrokken rechtshandeling of over het
bestaan van een rechtsfeit
- Kan ook over private zaken gaan, ook wetten en dergelijk (diplomatisch)
- Voldoet aan strikte redenen
Doel: een bewijsstuk zijn bij onenigheid tussen de betrokken partij
STEFIA VANDENHOVEN 5
,• Bronnen van de sociale boekhouding
Documenten die een verslag uitbrengen van:
o Een opdracht à rekening
o Vergaderingen à parlementen
o Zakenbeleid à boekhouding
o Bezitsstructuur à grondboeken van een abdij
o Fiscale structuur à belastingen
o Sociale structuur à kieslijsten
o Mensen komen aan bod omdat ze in collectief verband opgemaakt zijn à
bevolkingslijsten
Ongeschreven bronnen
• Archeologische sporen
Alle materiële voorwerpen die een spoor zijn van menselijke activiteit in het verleden
à moeten worden opgegraven
Leren ons drie dingen:
§ De aanwezigheid van een welbepaalde cultuurgroep op die bepaalde plaats
§ Haar leefpatroon
§ Haar artistieke ambities
• Materiële voorwerpen of overblijfselen
Oude gebouwen, oude voorwerpen
• Munten
Informeren ons over personen, instellingen & economische toestanden
• Manueel vervaardigde afbeeldingen
Schilderijen
• Mechanisch vervaardigde afbeeldingen
Foto, film
Orale tradities
[ Van alle tijden à ver verleden, Ancien Regime, Middeleeuwen, eigen tijd…
[ In alle vormen à interview, vastgelegd op tape, papier, film & liederen
STEFIA VANDENHOVEN 6
, Casus: Eisler
Eisler was een componist ten tijde van de opsplitsing van Duitsland in de DDR en
BRD
- Modernistische componist
- Weimarrepubliek ~ 1918 – 1933 à Duitsland zit in volle herstelbetalingen na
WO I
- Werkte samen met Bertolt Brecht à een Duitse dichter en een toneelschrijver
- Vlucht in 1933 naar de Verenigde Staten waar hij filmmuziek maakte in
Hollywood
- 1948 in volle McCarthy heksenjacht het land uitgezet à McCarthy wou alle
communisten uit Amerika
- Vlucht terug naar Duitsland, naar de DDR
Onderscheid tussen bron en historisch werk
Bron Voorwerp of getuigenis uit of over het verleden waarop de historicus
steunt om een beeld te scheppen, levert ons na kritische analyse een
bewijs van het voorkomen van een gebeurtenis
Historisch werk3 = Iets dat gemaakt wordt over een bron
= levert ons een bewijsvoering over een gebeurtenis, die
gebaseerd is op een bron
Voorbeeld: dagboek van Galbert van Brugge ~ 12de eeuw
Schreef over de impact van spectaculaire gebeurtenissen in zijn tijd
[ Moord op de graaf van Vlaanderen Karel de Goede
[ De opvolgingscrisis in het graafschap
3
Een historisch werk kan later ook een bron worden bij een grote schaarste aan andere informatie
STEFIA VANDENHOVEN 7
, Casus: Galbert van Brugge
Onderscheid tussen bron en wetenschappelijke studies
Bron: informeert de lezer direct over de beschreven feiten
Studie: informeert de lezer indirect over de beschreven feiten, door middel van het
bestuderen van bronnen
Dagboek van Galbert van Brugge is bijgehouden geweest in de eerste helft van de
12de eeuw in het graafschap Vlaanderen.
• Door zijn werk à een goed zicht over de aanloop naar de moord van Karel de
Goede en de opvolgingscrisis en afrekeningen die erop volgde
• Hij begon zelf te twijfelen aan een aantal van zijn fundamentele waarden
[ Interessant omdat we zijn wijzigende mentaliteit kunnen zien
• Adhv deze bron hebben later Van Caeneghem en Dhondt studies gemaakt met
andere doelen voor ogen
Raoul Van Canegem
• Schreef een publicatie over dit dagboek en deed hierin uitspraken over de
mentaliteit en het wereldbeeld van Galbert van Brugge
• Studies kunnen na verloop van tijd ook zelf bronnen worden voor latere
generaties, vaak door schaarste of zelfs het ontbreken van bronnen
[ Denk aan de werken van Herodotos, Thucydides en Eusebius van Caesarea
Herodotos4 en Thucydides5
Zien zichzelf in hun werken duidelijk beschouwen als historici = historisch werk maar
vaak wel een rechtstreeks verslag geven van een zelf beleefd iets = bron
Herodotos ~ ca. 480 – ca. 420 vóór Christus
[ Vergelijkt als een etnoloog gelijkenissen en verschillen tussen Grieken en niet-
Grieken
Thucydides ~ ca. 460-395 vóór Christus
[ Stelt feiten vast, en zoekt vervolgens naar logische en causale verbanden.
Beperkt zich niet langer tot beschrijven maar wilt ook verklaren
4
Vader van de geschiedschrijving
5
Grondlegger van een wetenschappelijke geschiedbeoefening
STEFIA VANDENHOVEN 8
, Primaire informatie
[ De bron geeft ons directe informatie over hetgeen we willen weten
[ Voorbeeld: als we willen weten met welke literatuur men zich bezighield in de
15de eeuw à een beroep doen op de onderlinge geschreven brieven
Secundaire informatie
[ De bron geeft ons indirecte informatie over hetgeen we willen weten, we
krijgen de info door logisch te redeneren over een bron
[ Voorbeeld: als we willen weten met welke literatuur men zich bezighield in de
15de eeuw, dan kunnen we bijvoorbeeld kijken in oude inventarissen van
bibliotheken
Bij het schrijven van een historisch werk moet een historicus zich aan een bepaalde
deontologie houden:
o Het citeren van bronnen
o Het kritisch omgaan met deze bronnen
Van gesproken naar geschreven woord en terug?
Evolutie van de bronnentypes en hun complementariteit
• Prehistorie
De essentiële vorm van communicatie was het uitwisselen vann mondelinge
boodschappen en voorwerpen
• Grieks-Romeinse beschaving
Heeft het geschrift uitgebouwd tot communicatiemedium bij uitstek
[ De reden waarom deze beschaving zoveel impact had
STEFIA VANDENHOVEN 9
