Biologische psychologie van het centraal zenuwstelsel
Biologische psychologie van het centraal zenuwstelsel 2020-2021
Hoofdstuk 1: Stress .......................................................................................................................................... 3
1 Inleiding ....................................................................................................................................................... 3
1.1 Evolutie................................................................................................................................................ 3
1.2 Definitie ............................................................................................................................................... 4
1.3 Nut van de stressrespons .................................................................................................................... 4
2 Fysiologie ..................................................................................................................................................... 5
2.1 (1) SAM-systeem ................................................................................................................................. 5
2.2 (2) HPA-as ............................................................................................................................................ 6
2.3 Feedbackmechanismen ....................................................................................................................... 7
3 Ontwikkeling en impact op het brein .......................................................................................................... 7
3.1 Epigenetica .......................................................................................................................................... 8
3.2 Prenatale stress ................................................................................................................................... 8
3.3 De rol van zorg .................................................................................................................................... 9
3.4 Impact van stress op hippocampus ..................................................................................................... 9
4 Stress en gezondheid ................................................................................................................................. 10
4.1 LT gezondheidseffecten .................................................................................................................... 10
4.2 Psycho-neuro-immunologie .............................................................................................................. 11
Hoofdstuk 2: Schizofrenie en affectieve stoornissen ...................................................................................... 12
1 Schizofrenie ............................................................................................................................................... 12
1.1 Kenmerken ........................................................................................................................................ 12
1.2 Erfelijkheid ........................................................................................................................................ 13
1.3 Omgevingsinvloeden ......................................................................................................................... 15
1.4 Ontwikkeling ..................................................................................................................................... 17
1.5 Dopaminehypothese ......................................................................................................................... 20
1.6 Belang van motoriek en forward models .......................................................................................... 23
1.7 Evolutionaire paradox ....................................................................................................................... 26
2 Affectieve stoornissen (stemmingsstoornissen) ........................................................................................ 29
2.1 Kenmerken ........................................................................................................................................ 29
2.2 Etiologie............................................................................................................................................. 30
2.3 Biologische behandeling ................................................................................................................... 32
2.4 De rol van de PFC .............................................................................................................................. 35
2.5 Depressie en slaap............................................................................................................................. 36
Hoofdstuk 3: Angststoornissen en ontwikkelingsstoornissen ......................................................................... 38
1 PTSD .......................................................................................................................................................... 38
1.1 Kenmerken en prevalentie ................................................................................................................ 38
1.2 Etiologie............................................................................................................................................. 39
1.3 Brein .................................................................................................................................................. 39
1.4 Behandeling....................................................................................................................................... 40
2 Andere angststoornissen ........................................................................................................................... 41
2.1 Prevalentie ........................................................................................................................................ 41
2.2 Brein .................................................................................................................................................. 42
2.3 Behandeling....................................................................................................................................... 42
3 Obsessief-compulsieve stoornis (OCD) ...................................................................................................... 43
3.1 Kenmerken ........................................................................................................................................ 43
Lien Van den Branden 1
,Biologische psychologie van het centraal zenuwstelsel
3.2 Etiologie............................................................................................................................................. 43
3.3 Brein .................................................................................................................................................. 44
3.4 Behandeling....................................................................................................................................... 45
4 Autisme ..................................................................................................................................................... 45
4.1 Kenmerken ........................................................................................................................................ 45
4.2 Etiologie............................................................................................................................................. 46
4.3 Brein .................................................................................................................................................. 46
5 ADHD ......................................................................................................................................................... 49
5.1 Kenmerken en prevalentie ................................................................................................................ 49
5.2 Etiologie............................................................................................................................................. 49
5.3 Brein .................................................................................................................................................. 49
Hoofdstuk 4: Gastcollege Prof. Dr. Geert Dom - Verslaving ............................................................................ 50
1 Verslaving en neurobiologische aspecten ................................................................................................. 50
1.1 Effecten van middelen ...................................................................................................................... 50
1.2 Gevolgen middelengebruik & verslaving .......................................................................................... 52
1.3 Wat is verslaving?.............................................................................................................................. 52
1.4 Samenvatting .................................................................................................................................... 54
2 (Gepersonaliseerde) behandelingen .......................................................................................................... 55
2.1 Behandelmodellen ............................................................................................................................ 57
2.2 Kunnen we beter? Gepersonaliseerde verslavingszorg .................................................................... 58
Lien Van den Branden 2
,Biologische psychologie van het centraal zenuwstelsel
Hoofdstuk 1: Stress
1 Inleiding
1.1 Evolutie
Eerste connotatie bij stress is niet positief. Het is iets dat lastig is, waar we ziek van worden etc.
Evolutie:
- Stressrespons in zeer veel soorten, zelfs veel overeenkomsten in de onderliggende systemen
o Vb. ACTH, corticosteroïden (= belangrijke boodschapperstoffen/chemicaliën betrokken bij
de stressrespons) in alle gewervelden
o ACTH-achtige peptiden (= korte eiwittenketen) ook in inktvissen, insecten, wormen etc.
- Wijst op grote evolutionaire voordelen !
o Je kan stress vergelijken met andere defensieve functies van ons lichaam (zoals bv. pijn,
koorts, hoesten, overgeven) of onze geest
In bijna alle soorten zien we een differentiatie van toestanden (vb. actief >< rust)
- Voordelen: krachten sparen omdat bv. wanneer het donker is je toch geen prooien kan pakken of
wanneer het donker is je moeilijk kan navigeren, om dan beter te functioneren wanneer je wel actief
bent
- Verdere differentiatie binnen actieve toestand
o Stress = turbo binnen actieve toestand
Bijkomend evolutionaire voordelen van mechanismes die sensitiviteit van de stressrespons op relatieve LT
kunnen moduleren ifv de omgeving
- Aan de ene kant heb je stressrespons die optreedt in bepaalde omstandigheden en niet in andere
omstandigheden bv. tijger komt op je afgelopen >< tas thee drinken op bankje in de zon
- Aan de andere kant: een stressrespons wordt, gegeven een zelfde context, sterker of minder sterk
bv. opgroeien in situatie van veel onvoorspelbaar geweld, dan is het voordelig om u er erg gevoelig
op te gaan afstemmen (bij het minste teken: fight, flight) die modulatie impliceert dat je in
dezelfde situatie waar je voorheen niet zo’n sterke stressrespons zou hebben, een sterkere
stressrespons zal krijgen
o Die afstemming/modulatie kan op LT wel negatief worden wanneer je in andere context
terecht komt bv. stressrespons vroeger in gewelddadig milieu >< stressrespons bij
liefdevolle partner
- verklaart o.a. impact van stress tijdens de (prenatale) ontwikkeling/ jeugd (zie verder): is een
kans om te zien in welke situatie ze terecht gaan komen (al bepaalde regelingen in het
stresssysteem getroffen: zo goed mogelijk afgestemd op omgeving bij geboorte)
Sensitisatie- (positieve feedback) en habituatieprocessen (negatieve feedback)
- Habituatie = gegeven eenzelfde stressor, wordt je minder gevoelig – stressrespons wordt minder
sterk (bv. rat elke week in koude ruimte plaatsen // parachutespringen)
o Nuttig bij constante, repetitieve, voorspelbare, makkelijk het hoofd te bieden stressoren om
energie te besparen
o Negatieve feedback = activatie van de stressrespons zorgt ervoor dat de stressrespons
verder in de tijd onderdrukt wordt
- Sensitisatie = steeds gevoeliger, scherper of groter worden van stressrespons in gelijkaardige
omstandigheden
o Nuttig om niet te gaan wennen aan al te onvoorspelbare of gevaarlijke situaties
o Positieve feedback = stressrespons van vandaag gaat zorgen dat stressrespons van
morgen nog groter is
o MAAR kan natuurlijk gaan escaleren, ontsporen of een vicieuze cirkel worden
Lien Van den Branden 3
, Biologische psychologie van het centraal zenuwstelsel
1.2 Definitie
(a) Klassieke definitie: reactie op (waargenomen = reëel/irreëel) dreiging:
- Stress als verdedigingsfunctie (defensieve aspect)
- Uitroepen van noodtoestand: fight- or flight-respons
o = differentiatie in ons actieve toestand, is dus van korte duur
o Glibberig worden en afkoelen (zweten), meer gasuitwisseling (adem)(zuurstof laat toe
sneller te verbranden, meer energie beschikbaar), snellere circulatie, bloedtoevoer van
spijsvertering naar spieren, toegenomen bloedklontering (lichaam verwacht
weefselschade),…
(b) Ook stressrespons bij opportuniteiten
- Situatie waar ik dreig een belangrijk opportuniteit te missen
- Vb. Flinn et al. (2011): verhoogde circulerende stresshormonen bij kinderen 2 dagen voor Kerstmis
in Dominica, maar enkel bij kinderen die cadeaus konden verwachten (dus geen levensbedreigende
situatie)
(a) & (b) zorgen ervoor dat je belangrijk trade-offs kan gaan krijgen
- Mensen met neiging tot kleine stressrespons
o Voordelen: minder stress gerelateerde gezondheidsklachten (bv. minder cardiovasculaire
problemen)
o Nadelen: minder profiteren van opportuniteiten
- Mensen met neiging tot grote stressrespons
o Voordelen: fel gaan inzetten, kapitaliseren op uitdagingen
o Nadelen: gezondheidsklachten, periode van minder activiteit om reserves terug aan te
vulllen
- voordeel van deze trade-off: differentiatie binnen soorten
Algemeen: aanspreken van reserves die beperkt zijn in het licht van een uitdaging (+/-)
1.3 Nut van de stressrespons
Nut?
JA: acute bedreiging (bv. tijger komt afgelopen > stressrespons > harder lopen, verder springen)
nakomelingen: genen die instaan voor stressrespons doorgeven
NEE: geen wezenlijke bedreiging (bv. opkijken tegen weekend weg met schoonmoeder = psychologische
stressor > stressrespons > gaat het probleem niet verhelpen): ontsnappen aan acute noodsituatie niet van
toepassing
- Langdurige stressoren: evolutionaire ontwikkelde respons is hier niet op afgestemd dus kan serieuze
problemen veroorzaken
- Mentale/abstracte stressoren: mensen zijn goed geëquipeerd om dit soort stressoren te zien,
bedenken & er last van te hebben
o Komt door ons vermogen tot mentaliseren: wat denken andere mensen, toekomst plannen,
voorspellen MAAR zet ook deur open tot het zien van risico’s, het willen van ingewikkelde
dingen) brengt complexe verwachtingen/verlangens met zich mee, wat mogelijk maakt
om ons bedreigt te voelen in het behalen van dat doel in contexten waar de stressrespons
(1) niet gaat bijdragen aan het dichterbij komen aan dat doel & (2) nadelige gevolgen kan
opleveren
o Stress =
(verhaal vd tijger) spanningsveld tussen de vereisten vd omgeving en onze
mogelijkheden om eraan te voldoen
(mentale stressor) spanningsveld tussen wat we willen en wat we kunnen
In modern leven is belangrijk bron van stress niet het fysieke gevaar maar
wel persoonlijke doelen (veelvuldig, moeilijk, onrealistisch)
Lien Van den Branden 4
