Biologische psychologie van het centraal zenuwstelsel
Prof. dr. Kris Baetens
Leerdoelen
1. De student heeft inzicht in de rol van biologisch-psychologische processen in de ontwikkeling
van een aantal belangrijke psychopathologieën.
2. De student is bekend met een aantal biologisch-psychologische diagnostische instrumenten
voor de behandelde klinische groepen.
3. De student is bekend met een aantal biologisch-psychologische interventies voor de behandelde
klinische groepen.
4. De student kan biologisch-psychologische inzichten in brede zin integreren in zijn/haar klinisch
denken en handelen.
5. De student kan klinisch biologisch-psychologische inzichten kritisch benaderen.
Lange historiek, geen algemeen opleiding over centraal ZS, inhoudelijk hier is we hebben veel geleerd
over structuur en basisfuncties van ZS en bij veel roept dat de vraag op wat hebben we hier aan in de
praktijk en wat kunnen we hier met doen. Toepassing biologische inzichten op klinische thema’s.
Vooral kijken naar psychologische/biologische inzichten mbt centraal ZS die van belang zijn vanuit
klinische oogpunt. Hoofdstukken 16,17,18 behandelen. Leerstof is college. Schizofrenie
stemmingsstoornissen, angststoornissen, stress, PTSD, ontwikkelingsstoornissen, verslaving, ADHD,..
stress is eerste deel van H17. Stress is bel! bij stemmingsstoornissen en schizofrenie lastig om eerst
die gegevens te bespreken en erna over stress te hebben. Stress is ook bel! voor autonoom ZS.
Evaluatie
Toelichting: Schriftelijk multiple choice examen met giscorrectie.
Enkel 26u HOC gepland, ingeroosterd maandag 9-11. Invulling?
Stress
Chapter 17 klein onderdeel.
Inleiding
evolutie
• Wie vindt stress een goede zaak? dosis: het is goed maar mag niet te veel zijn, trade
off aan de ene kant en aan de andere kant. Eerste connotaties zijn niet positief.
Algemeen vinden we stress iets waar we teveel van hebben. We zien eerder stress als
iets lastig, ziek van worden, ongelukkig van worden, onder controle moeten houden,… laten
we dat parkeren. En louter biologisch oogpunt bekijken:
• Evolutie: biologisch oogpunt
• Stressrespons in zeer veel soorten, zelfs veel overeenkomsten in de onderliggende
systemen
• vb. ACTH, corticosteroïden in alle gewervelden (Nesse et al., 2016) bel!
essentieel chemicaliën betrokken bij stressrespons. Dezelfde moleculen
ACTH en corticosteroïden vinden we terug in alle gewervelde dieren.
• ACTH-achtige peptiden ook in inktvissen, insecten, wormen etc. peptide is
hetzelfde als proteïne maar kleiner. Lijken op ACTH vinden we evolutionair
gezien terug bij niet onze broers en zussen soorten die ver van ons zijn
verwijderd vertonen toch gelijkenissen in die mechanisme. Functie van ACTH
achtige wat zegt dat ons? Moeilijk om voor te stellen dat een worm stress
1
, zou kunnen hebben. Wat betekent dat dat we de stressrespons terugvinden
op gelijkaardige manier als bij mensen? nodig om te overleven. Het wil
zeggen dat die vroeg in de evolutie tot stand komt in verre voorouders voor
we ons zijn gaan differentiëren in verschillende soorten en dat de
stressrespons zijn nut heeft bewezen OF andere mogelijkheid parallel
evolutie naast elkaar als verschillende soorten per toeval ook een
gelijkaardige stressrespons heeft ontwikkelt -> evolutionaire voordelen we
hebben in evolutie hier iets aan als mechanisme of hebben er iets heel bel!
aan gehad als dat contraproductieve respons was in zijn geheel dus alleen
maar nadelen zouden we ervan uitgaan dat het uitgeselecteerd raakt en
zeker niet dat we het in heel het dierenrijk in zeer gelijkende gedaante gaan
tegenkomen in die zin kan je stress vergelijken met andere defensieve
functies van ons lichaam en geest (pijn, koorts, hoesten overgeven,..)
allemaal negatief maar bel! defensieve functie hebben. Als we geen pijn
voelen is gevaarlijk dan worden we niet geattendeerd dat we actie moeten
ondernemen ter bescherming van lichaam. Zelfde manier kan je begrijpen
dat we bij stress negatieve connotatie hebben maar intrinsiek bel!
voordelen moet hebben omdat we anders dit evolutionair patroon niet
zouden zien.
→ wijst op grote evolutionaire voordelen!
• Differentiatie van toestanden (vb. actief versus rust) in alle soorten, heeft voordelen
bepalen delen van de dag waar we niets veel kunnen doen bv. donker is of navigatie
moeilijk wordt op bepaalde momenten van de dag. krachten sparen op die stukken van
de dag waar je weinig nuttig kan doen om des te harder te kunnen vliegen/springen als
je wel actief bent
• Verdere differentiatie binnen actieve toestand stress kan je beschouwen als een turbo
op actieve toestand, je hebt basaal niveau van actieve activiteit en je kan er tijdelijk boost op
zetten om nog actiever te zijn, niet de hele tijd anders is er geen sprake van differentiatie.
• Bijkomend evolutionaire voordelen van mechanismes die sensitiviteit van de stressrespons
op relatieve LT kunnen moduleren in functie van de omgeving als we in levensbedreigende
situatie terechtkomen -> voordelig evolutionair, maar ook bijkomende evolutionaire
voordelen. Mechanisme die toelaten om sensitiviteit op LT kunnen moduleren -> je moet
voor je ogen houden dat je aan ene kant het feit hebt dat stressrespons optreedt in bepaalde
omstandigheden en in sommige ook niet bv. niet actief als je thee drinkt in de zon wel als er
een rots naar beneden valt en je moet wegrennen. Buiten die variatie over de tijd van die
stressrespons is er ook een evolutie over de tijd heen dat de stressrespons gegeven de
context soms sterker of minder sterkt wordt. Je groeit op in situatie met onvoorspelbaar
geweld dan is het voordelig om je gevoelig te gaan afstemmen om te voor zorgen dat bij
minste teken van er is hier wel prijs dat je vlucht, vecht,.. dat je stressrespons gaat
afstemmen op cues die verklappen van dit wordt een situatie waarin er geweld gaat volgen.
Die modulatie impliceert dat je in dezelfde situatie waar je voorheen misschien niet zo een
sterke stressrespons zou hebben dat je een sterkere stressrespons gaat krijgen. Dat is wat er
bedoeld wordt met die relatief lange LT modulatie het gevoeliger gaan worden van
stressrespons in identieke situatie. Die adaptatie/ afstemming van de stressrespons op
context kan op LT averechts werken als je op andere context terechtkomt. Opgevoed in
gewelddadig milieu en je wil later partner relatie aangaan en in die context van die partner
relatie wordt die fight of flight respons wordt die ook voortdurend getriggerd ook in situaties
waar het niet nodig is. evolutionaire voordelen in moduleren in functie van omgeving.
2
, → verklaart oa. impact van stress tijdens de (prenatale) ontwikkeling / jeugd (zie verder)
omdat de jeugd en de ontwikkeling dat dat voor je organisme een kans is om dat deel in
water te steken en te zien van in welke situatie ga ik hier terecht komen en voor een deel al
in die prenatale ontwikkeling toch voor je geboren bent dat er al regelingen in stresssysteem
getroffen worden om te zorgen dat wanneer je geboren wordt dat je al zo goed mogelijk gaat
afgestemd gaat zijn in de omgeving waarin je terecht komt
• sensitisatie- (positieve feedback) en habituatieprocessen (negatieve feedback) habituatie:
gegeven een zelfde stressor dat je minder gevoelig daarvoor wordt. bv. dier onderzoek zet
rat in een koude kooi dan heb je sterke stressrespons doe dat elke week en die rat leert er is
hier een koude kooi. Stressrespons wordt minder sterk in dezelfde omstandigheden van
kouden hetzelfde met lawaai. Nuttig bij voorspelbare, constante, repetitieve stressoren in
bijzonder als ze makkelijk het hoofd te bieden zijn om daar energie te gaan besparen. Als je
elke keer in paniek schiet als je in kooi terecht komt gaat dat duren respons zijne n dat is niet
interessant op LT. Daarom is het een evolutionair voordeel om op LT de scherpte van
stressrespons te gaan afstemmen. Laat mensen eerste keer parachute springen en de
stressrespons alle plafons door en tweede keer gaat absolute doodsangst die logisch is in die
omstandigheden gaat zich niet meer zo manifesteren als die grote stressrespons er treedt
habituatie op. Negatieve feedback: activatie van stressrespons zorgt ervoor dat de
stressrespons verder in de tijd wordt onderdrukt. Tegenhanger is sensitisatie: we gaan niet
wennen aan voorspelbare en gevaarlijke situatie: steeds gevoeliger worden/ scherper/ groter
worden van stressrespons in gelijkaardige omstandigheden. Impliceert positieve feedback
namelijk de stressrespons van vandaag gaat zorgen dat de stressrespons van morgen nog
groter is. Als je hier geen goed gevoel bij krijgt heb je gelijk want inherent aan sensitisatie
processen is dat het kan gaan escaleren/ontsporen en een visuele cirkel wordt sterker en
sterker wordt.
Definitie
• Klassieke definitie: reactie op (waargenomen) dreiging: waargenomen:
al dan niet reële, omdat de dreiging niet echt hoeft te zijn denk aan
horrorfilm -> sterke stressrespons. Als het lijkt op dreiging kan de
stressrespons al optreden.
• Stress als verdedigingsfunctie defensieve aspect voorop zoals
koorts, pijn, onprettig maar nodig om hoofd te bieden aan
gevaarlijke of onprettige omstandigheden
• Uitroepen van noodtoestand: fight or flight-respons: nood: we kunnen dat niet heel
de tijd volhouden, opnieuw differentiatie binnen onze actieve toestand!
• Glibberig worden en afkoelen (zweten), meer gasuitwisseling (sneller adem meer
zuurstof toelaten om sneller aan verbranding te doen), snellere circulatie,
bloedtoevoer van spijsvertering naar spieren, toegenomen bloedklontering, …
snellere hartslag, spieren zodat die sneller kunnen lopen, kan dat er weefselschade is
dus toegenomen bloedklontering,… veel responsen van lichaam die deel uitmaken
van fight or flight respons.
• Ook stressrespons bij opportuniteiten minder in definitie, niet alleen als er dreiging is in de
zin van hier is iets dat me gaat dood maken of kind gaat vermoorden maar ook bij grote
opportuniteiten. Hier is een situatie waar ik dreig bel! opportuniteit/slag te missen.
3
, • vb. Flinn et al. (2011): verhoogde circulerende stresshormonen bij kinderen 2 dagen
voor Kerstmis in Dominica, maar enkel bij kinderen die cadeaus konden verwachten
niet bij alle kinderen want kerstmis is niet voor iedereen prettig wel bij de gene die
cadeaus verwachten. Idee van morgen kan ik cadeau krijgen kan ertoe leiden dat er
sprake is van grotere stressrespons en er geen sprake is van bedreiging. Enige
bedreigingen is ik wou een pony maar kreeg een hond. Maar geen
levensbedreigende situatie. Stressrespons kan optreden als reactie op zowel
rechtstreekse bedreiging als op bedreigingen die je heel leuk zou vinden en graag wil
hebben dat maakt dat je bel! trade off gaat gaan krijgen. Je hebt mensen die een
neiging hebben tot kleine stressrespons dat heeft voordelen omdat die minder stress
gerelateerde gezondheidsklachten gaan ontwikkelen zoals dat samenknijpen van
aders enzo… als je dat veel doet veel stressresponsen dan zie je risico
cardiovasculaire problemen. Als je milde stressrespons hebt ga je er minder last van
hebben en minder kans hebben om te sterven aan hartaanval en tegenhanger
daarvan is dat je minder gaat profiteren van opportuniteiten. Dat je niet de gene
bent die de prijs wegkaapt. Op groepsniveau is er voordeel dat er een aantal van ons
dat sterke stressrespons hebben en fel inzetten op uitdagingen en andere die minder
opportuniteiten aangrijpen en minder energie gaan spenderen aan de stressrespons.
En op die manier krijgen we een reden om te begrijpen waarom we differentiatie
gaan zien dus waarom ik stresskip ben en mijn zus niet. Als we twee aspecten in één
definitie willen vatten gaat het over het aanspreken van het aanboren van reserves
die beperkt zijn in het licht van een uitdaging en die kan positief (fijn als het lukt) of
negatief (gevaarlijk) zijn. Associatie die we van nature hebben bij dreigingen en
negatieve uitdagingen. Hoewel het zo is dat je in principe van stress kan spreken in
het licht van driegingen als van opportuniteiten is er wel een stereker associatie met
dreigingen. Vaag: stress is bel! thema voor biologische psychologie omdat het iets is
dat zich op allerlei kruispunten bevind waar iedereen iets over te zeggen heeft maar
tegelijk geen eenduidige definitie over bestaat. Wel trade off: tijdelijk inzetten
reserves en die ga je later op een manier moeten terugbetalen. In vorm van
gezondheidsklachten of periode van minder activiteit om reserves terug aan te vullen
er zijn altijd voor en nadelen in stressresponsen betrokken en meestal gaat dat over
KT VS. LT aspecten.
nut van de stressrespons…
tijger komt op u aflopen voordeel dat je sneller in boom kan klimmen. Idee: Acuut
bedreigd en omdat dat stukje sneller kan lopen kan het dat zwakkere kuddegenoot
gepakt wordt en jij kan ontsnappen en jij kan nakomelingen brengen. Op die manier ga
je de gene die instaan en alles wat samenhangt met de machinerie van de
stressrespons gaan doorgeven en zo zien we die stressrespons terugkomen in de
evolutie overheen individuen. nuttig: goed om te helpen om stressrespons in te schakelen
contraproductief stressrespons: dat je met je tang van een schoonmoeder op weekend
gaat en je hebt al weinig vrije tijd. Voorbeeld van psychologische stressor. Slecht
vooruitzicht en het feit dat je 3 weken op voorhand zit te rumineren en geen wezenlijke
bedreiging is in die situatie illustreert geen nuttige stressrespons. Die gaat probleem niet
verhelpen en het acute aspect is hier weg. Want al drie weken op voorhand lig je er al
van wakker. Ontsnappen aan acute noodsituatie dat aspect komt op achtergrond.
4
