Praktische psychofarmacologie
SAMENVATTING PRAKTISCHE PSYCHOFARMACOLOGIE 2020-2021
1
,Praktische psychofarmacologie
INHOUDSOPGAVE
Inleiding ............................................................................................................................................................................. 8
Anatomie en functie van de hersenen ................................................................................................................ 8
Cerebrum .................................................................................................................................................................. 8
Diencephalon ......................................................................................................................................................... 10
Hersenstam ............................................................................................................................................................ 10
Cerebellum.............................................................................................................................................................. 11
Sensibel systeem voor zintuiglijke waarnemingen .................................................................................. 11
Motorisch systeem voor beweging ................................................................................................................. 12
Limbisch systeem voor emotioneel gedrag ................................................................................................ 12
Nucleus accumbens of ventraal striatum .................................................................................................... 12
Neurotransmissie ..................................................................................................................................................... 12
Klassieke anterograde neurotransmissie ..................................................................................................... 12
Retrograde neurotransmissie ..................................................................................................................................... 16
Extrasynaptische neurotransmissie ............................................................................................................................ 16
Aangrijpingspunten voor psychofarmaca ....................................................................................................................... 17
Receptoren ................................................................................................................................................................. 19
Ionkanalen .................................................................................................................................................................. 23
Enzymen...................................................................................................................................................................... 23
Carriers of transporters............................................................................................................................................... 24
Mechanismen van neuromodulatie ................................................................................................................................ 25
Up-regulatie .................................................................................................................................................................... 26
Down-regulatie ............................................................................................................................................................... 26
Desensitisatie .................................................................................................................................................................. 27
Supersensitiviteit ............................................................................................................................................................ 27
Antidepressiva ............................................................................................................................................................... 28
Majeure depressie .................................................................................................................................................... 28
Symptomen ............................................................................................................................................................ 28
Gebieden die hierbij een rol spelen ............................................................................................................... 28
Biosynthese catecholamines ................................................................................................................................ 29
Noradrenaline ........................................................................................................................................................ 30
Serotonine (5HT) .................................................................................................................................................. 33
Neurobiologie van depressie .................................................................................................................................... 38
Twee soorten symptomen ..................................................................................................................................... 38
Behandeling van depressie ....................................................................................................................................... 41
Heropnameremmers (de grootste groep) ....................................................................................................... 42
2
,Praktische psychofarmacologie
Niet-selectieve heropnameremmers ............................................................................................................. 42
Selectieve heropnameremmers voor serotonine = SSRI’s................................................................... 45
Antidepressiva direct werkend op de neuroreceptoren ............................................................................. 49
Trazodon .................................................................................................................................................................. 50
Mitrazapine, mianserine .................................................................................................................................... 50
Agomelatine Valdoxan ........................................................................................................................................ 51
Mao-inhibitoren ......................................................................................................................................................... 51
Andere antidepressiva bij majeure depressie ............................................................................................... 53
Vortioxetine Brintellix (10 mg een maal per dag) ................................................................................... 53
Esketamine ............................................................................................................................................................. 54
Sint-Janskruid............................................................................................................................................................ 54
Plaatsbepaling antidepressiva ............................................................................................................................. 54
Zwangerschap ........................................................................................................................................................... 55
Samenvatting in een foto ...................................................................................................................................... 56
Antipsychotica ............................................................................................................................................................... 57
Schizofrenie ................................................................................................................................................................ 57
Inleiding ................................................................................................................................................................... 57
Symptoomdimensies ........................................................................................................................................... 57
Oorzaken ................................................................................................................................................................. 58
Centrale dopaminerge banen & dopaminerge neurotransmissie ....................................................... 58
Dopamine .................................................................................................................................................................... 60
Glutamaat ................................................................................................................................................................... 61
Glutamaterge neurotransmissie ..................................................................................................................... 61
Biosynthese en metabolisatie .......................................................................................................................... 61
Receptortypes & receptorsubtypes ................................................................................................................ 62
Neurobiologie van schizofrenie ........................................................................................................................... 64
Positieve symptomen .......................................................................................................................................... 64
Negatieve symptomen ....................................................................................................................................... 65
Twee vormen van antipsychotica ....................................................................................................................... 66
Conventionele of typische antipsychotica ................................................................................................... 67
Atypische antipsychotica ....................................................................................................................................... 69
Algemeen ................................................................................................................................................................ 69
Serotonine-dopamine antagonist ................................................................................................................... 69
Mechanismen ......................................................................................................................................................... 71
Doeltreffendheid atypische antipsychotica ................................................................................................. 76
Ongewenste effecten Atypische antipsychotica ........................................................................................ 76
3
,Praktische psychofarmacologie
Indicaties antipsychotica ................................................................................................................................... 77
Contra-indicaties .................................................................................................................................................. 78
Hypnotica ........................................................................................................................................................................ 79
Neurobiologie van slaapstoornissen .................................................................................................................. 79
Inleiding ................................................................................................................................................................... 79
Alertheid .................................................................................................................................................................. 79
Slaap-waak switch ............................................................................................................................................... 81
Slapeloosheid ............................................................................................................................................................. 82
GABAerge neurotransmissie............................................................................................................................. 82
Synthese en metabolisatie van het aminozuur GABA ............................................................................ 83
Hypnotica .................................................................................................................................................................... 84
Benzodiazepines ................................................................................................................................................... 84
Andere GABAA positieve allosterische modulatoren: Z drugs ............................................................. 88
Melatonine............................................................................................................................................................... 90
Valeriaanextracten ............................................................................................................................................... 91
Diversen ................................................................................................................................................................... 91
Conclusie: aanpak van slapeloosheid ............................................................................................................... 91
Anxiolytica ...................................................................................................................................................................... 92
Angst- en stressstoornissen ................................................................................................................................. 92
Neurobiologie van angststoornissen ................................................................................................................. 92
Medicatie angststoornissen .................................................................................................................................. 94
Anxiolyse door benzodiazepines ..................................................................................................................... 94
Anxiolyse door antidepressiva ......................................................................................................................... 94
Diversen ................................................................................................................................................................... 94
Aanpak van angststoornissen .............................................................................................................................. 94
Gegeneraliseerde angststoornis (GAS) ........................................................................................................ 94
Paniekstoornissen ................................................................................................................................................ 95
Sociale angststoornissen ................................................................................................................................... 95
Fobie.......................................................................................................................................................................... 95
Sociale angststoornissen ................................................................................................................................... 96
OCS/OBSESSIEF COMPULSIEVE STOORNISSEN ..................................................................................... 96
Anti-epileptica ................................................................................................................................................................ 97
Epilepsie ....................................................................................................................................................................... 97
Wat is epilepsie? ................................................................................................................................................... 97
Soorten epileptische aanvallen ....................................................................................................................... 97
Status epilepticus ................................................................................................................................................. 98
4
,Praktische psychofarmacologie
Epilepsiesyndromen ............................................................................................................................................ 98
Incidentie, oorzaken............................................................................................................................................ 99
Epilepsy spectrum disorder .............................................................................................................................. 99
Behandeling ................................................................................................................................................................ 99
Anti-epileptica........................................................................................................................................................ 99
Plaatsbepaling ..................................................................................................................................................... 100
Pathofysiologie van epilepsie ......................................................................................................................... 101
Indeling AED’s ..................................................................................................................................................... 102
Stoppen van de anti-epileptische behandeling ....................................................................................... 112
Behandeling van vrouwelijke epilepsiepatiënten ................................................................................... 112
Conclusie ....................................................................................................................................................................... 113
Middelen bij bipolaire stoornissen............................................................................................................................... 114
Bipolaire stoornis .................................................................................................................................................... 114
Behandeling van bipolaire stoornissen ........................................................................................................... 115
Lithiumzouten ...................................................................................................................................................... 115
Andere mood stabilisers .................................................................................................................................. 116
Aan middelen gebonden stoornissen......................................................................................................................... 118
Verslaving ................................................................................................................................................................. 118
Neurobiologie van verslaving............................................................................................................................. 118
Mesolimbische dopamine-baan medieert “rewarding” ......................................................................... 118
Pleasure centre ................................................................................................................................................... 118
Hersengebieden en neuromediatoren betrokken in verslaving ........................................................ 119
Opioïden en middelen bij opioïdverslaving ................................................................................................... 119
Endogene opioïden ............................................................................................................................................ 119
Exogene opioïden (drugs) ............................................................................................................................... 120
Medicatie bij opioïdverslaving........................................................................................................................ 120
Alcohol en middelen bij alcoholmisbruik ....................................................................................................... 122
Alcoholverslaving ...................................................................................................................................................... 122
Alcoholontwenning ................................................................................................................................................... 123
Terugvalpreventie ..................................................................................................................................................... 123
Interacties tussen geneesmiddelen en alcohol ......................................................................................................... 124
Nicotine en middelen van tabaksmisbruik .................................................................................................................... 125
Nicotine..................................................................................................................................................................... 125
Varenicline Champix® ............................................................................................................................................... 126
Bupropion (= amfebutamon, Zyban®)....................................................................................................................... 127
Cannabinoïden .............................................................................................................................................................. 127
5
,Praktische psychofarmacologie
Exogene cannabinoïden ............................................................................................................................................ 127
Endogene cannabinoïden ......................................................................................................................................... 127
Middelen bij cannabisafhankelijkheid ...................................................................................................................... 128
Dissociatieve anesthetica .............................................................................................................................................. 128
Phencyclidine (PCP) .................................................................................................................................................. 128
Ketamine Ketalar® .................................................................................................................................................... 129
Dextromethorphan ................................................................................................................................................... 129
Centrale stimulantia/centraal stimulerende middelen ................................................................................................ 129
Amfetamine en derivaten ......................................................................................................................................... 129
Cocaïne ..................................................................................................................................................................... 131
Behandeling .............................................................................................................................................................. 131
Hallucinogenen (verwant met monoamines) ............................................................................................... 132
Soorten .................................................................................................................................................................. 132
Werkingsmechanisme....................................................................................................................................... 132
Effecten van LSD ................................................................................................................................................ 132
Middelen bij ADHD ........................................................................................................................................................ 133
Wat is ADHD? .......................................................................................................................................................... 133
Neurobiologie van ADHD .............................................................................................................................................. 133
Aandacht ................................................................................................................................................................... 133
Hyperactiviteit en impulsiviteit ................................................................................................................................. 134
Aanpak ...................................................................................................................................................................... 134
Biosynthese............................................................................................................................................................... 135
ADHD bij volwassenen .............................................................................................................................................. 136
Behandeling van ADHD ................................................................................................................................................. 136
Methylfenydaat ........................................................................................................................................................ 136
Atomoxetine = strattera® ......................................................................................................................................... 137
Guanfacine (intuniv®) ............................................................................................................................................... 138
Addendum ................................................................................................................................................................ 138
Plaatsbepaling ........................................................................................................................................................... 139
Middelen bij narcolepsie .......................................................................................................................................... 139
Modafinil (100mg) ........................................................................................................................................................ 140
Pitolisant ....................................................................................................................................................................... 140
Oxybaat ......................................................................................................................................................................... 141
Addendum .................................................................................................................................................................... 141
6
,Praktische psychofarmacologie
Overzicht
Inleidende begrippen: functies hersenen, neurotransmissie, aangrijpingspunten voor
psychofarmaca
Geneesmiddelen
• Antidepressiva: daar heb je verschillende klassen in en belangrijk is om daar een
typevoorbeeld te weten van elke klassen. Merknamen moet je niet kennen. Belangrijk om
de generische naam te kennen, geneesmiddelenklassen en hoe deze werkt en eventueel
een voorbeeld
• Antipsychotica
• Hypnotica
• Anxiolytica
• Stemmingsstabilisatoren & Anti-epileptica
• Aan middelen gebonden stoornissen & hun behandeling
• Geneesmiddelen gebruikt bij ADHD en narcolepsie
• Geneesmiddelen gebruikt bij persoonlijkheids- & eetstoornissen (niet te kennen)
De bespreking van het werkingsmechanisme is essentieel om de gewenste en ongewenste
effecten van de psychofarmaca te begrijpen. Verder bespreken we de indicaties, richtlijnen voor
gebruik en meest frequente bijwerkingen.
Belgisch centrum voor farmacotherapeutische informatie (www.bcfi.be)
7
,Praktische psychofarmacologie
INLEIDING
ANATOMIE EN FUNCTIE VAN DE HERSENEN
Hersenen
• Bestaan uit vier delen:
o Cerebrum (telencephalon, grote hersenen)
o Diencephalon
o Hersenstam
− Bestaat uit: mesencephalon, pons en
verlengde merg
o Cerebellum
Ruggenmerg
CEREBRUM
= Grote hersenen
Bestaat uit vier kwabben
• Frontaalkwab
• Pariëtaalkwab
• Temporaalkwab
• Occipitaalkwab
De oorzaak van het feit dat de mens zich qua
intellectuele vermogens onderscheidt van andere
diersoorten is door een grote totale
oppervlakte van de grote hersenen van de
mens, o.a. door de sulci (instulpingen) en gyri
(windingen)
• Bv: sulcus centralis & sulcus lateralis (groeve
van Sylvius)
Cortex cerebri
• De cortex cerebri of hersenschors bestaat uit grijze stof (=
opeenhoping van cellichamen en dendrieten).
o Zenuwcellen of neuronen bestaan uit een cellichaam bestaande uit
een celkern met verschillende uitlopers of dendrieten die prikkels uit
de omgeving kunnen opvangen en een tweede uitloper, het axon.
Wanneer de verandering van het membraanpotentiaal groot genoeg is, wordt het
actiepotentiaal in gang gezet en wordt het vervoerd via het axon.
• In ieder van de kwabben van de cortex liggen gebieden met gespecialiseerde functies
=functionele schorsgebieden:
o Primaire en secundaire motorische schors
o Primaire en secundaire sensorische schors
o Primaire en secundaire visuele schors
o Primaire en secundaire auditieve schors
o Prefrontale schors (zie rood op de tekening)
• In de primaire gebieden komt de input binnen, terwijl de secundaire
gebieden eerder kunnen worden gezien als een databank die context
geven aan de input (Bv: je luistert naar muziek: geluid komt primair binnen, we kunnen de
muziek horen. Dankzij de secundaire gebieden kunnen we de muziek herkennen).
Prefrontale cortex
• Betrokken bij de vorming van:
o Persoonlijkheid, volharding, concentratie, initiatief
o Logisch redeneren, intelligentie, planningsvaardigheden en decision making,
kritisch denken
o Sociaal gedrag, rekening houden met anderen, geweten
• Sterke connecties met het limbisch systeem, bijgevolg belangrijk voor:
o Emoties en stemming
o Controle van impulsen & seksueel gedrag
• Ook van belang voor integreren van reukzin
Primaire motorische cortex
• Verzorgt de willekeurige bewegingen
o Willekeurige zijn bewuste bewegingen (Bv: als je beslist ik ga opstaan en de les verlaten)
8
, Praktische psychofarmacologie
• Voor het uitvoeren van fijnere motoriek zijn meer zenuwcellen betrokken dan voor het
uitvoeren van grovere bewegingen → hoe complexer / fijner een taak wordt, hoe meer plaats
er op de cortex ingenomen wordt door dat orgaan of lichaamsdeel. Hoe groter het deel dat
voor een bepaald lichaamsdeel instaat, hoe beter ontwikkeld de functionering zal zijn.
• Bepaalde lichaamsdelen (o.a. tong, lippen, duim) nemen bijgevolg relatief grote delen in van
de primaire motorische cortex van de frontaalkwab
Secundaire motorische schors
• Ligt iets frontaler t.o.v. de primaire motorische schors
• Regelt aangeleerde motorische vaardigheden met een repeterend karakter
o Bv: typen, veters knopen, autorijden (autorijden ging bij het begin nog heel moeizaam,
maar eens je het kan hoef je er niet meer echt over na te denken)
• Bij uitval in dit gebied (frontaal t.o.v. primaire motorische schors) kunnen er nog
bewegingen worden gemaakt doch de automatismen zijn verdwenen
• Gebied van Broca: motorisch spraakcentrum (taalgebruik)
Primaire sensorische cortex
• Deze regio van de pariëtaalkwab ontvangt signalen uit de omgeving i.v.m. de tastzin
(voelen) → signalen zijn afkomstig van receptoren in de huid voor warmte, koude, druk, tast
en pijn
• Deze regio is in staat de juiste locatie van de prikkel vast te stellen
o Bv: als je je vinger verbrand hebt, weet je exact waar je pijn hebt namelijk aan je vinger
• De gevoeligste delen van het lichaam (o.a. mond, genitaliën) nemen representatief de
grootste oppervlakte in
Secundaire sensorische schors
• Dorsaal van de primaire sensorische schors
• Hier wordt alle informatie die de primaire sensorische schors binnenkomt geanalyseerd en
vergeleken → hierdoor ontstaat er begrip van wat men voelt
o Het is een soort van databank dat een context biedt. We begrijpen wat we voelen.
o Bv: iets zoeken in het donker (je hebt allemaal een rugzak mee naar school en het ligt valt
uit, je gaat voelen in je rugzak en weten: aah hier voel ik mijn portefeuille, mijn
pennenzak, mijn gsm, …)
• Gebied van Wernicke: sensorisch spraakcentrum (taalbegrip)
Visuele cortex
• Ter hoogte van de occipitaalkwab
• De primaire visuele cortex: ontvangt de impulsen van het netvlies via de nervus opticus
(hersenzenuw II)
• De secundaire visuele cortex: visuele databank, laat ons begrijpen wat we zien → alle
beelden die we kennen worden bewaard, vergeleken en er wordt door associatie een
betekenis aan gegeven
• Bv: vroeger geleerd hoe een bal eruit ziet, hoe een boom eruit ziet, … = heel belangrijk want
nu weet je dit voor de rest van je leven! Zaken die je geleerd hebt / kent, ga je kunnen
herkennen doordat er ook een bepaalde context is. Als er iets is dat je niet kent (zoals een
krokodil in de aula) dan weet je dat dit niet normaal is; dit past niet in deze context!
Auditieve cortex
• De primaire auditieve cortex bevindt zich t.h.v. de bovenste winding van de temporaalkwab
en verwerkt rechtstreeks informatie van het gehoorzintuig
• De secundaire auditieve cortex: auditieve databank → laat ons begrijpen wat we horen door
vergelijking en associatie (zelfde principe als bij visuele cortex VB: liedjes van op de radio
herkennen).
Gnostisch centrum
9
