Politieke psychologie
Volledige samenvatting
Table of Contents
LES 1. INLEIDING EN OVERZICHT..................................................................................................................... 1
LES 2. PERSOONLIJKHEID.............................................................................................................................. 19
LES 3. POLITIEK GEDRAG, ATTITUDES EN OPINIES.........................................................................................26
LES 5. POLITIEKE IDEOLOGIEËN EN BELIEF-SYSTEMS......................................................................................57
LES 6. CONFLICT BINNEN EN TUSSEN GROEPEN............................................................................................ 62
LES 7. GROEPSBESLUITVORMING................................................................................................................. 67
LES 8. MACHT EN LEIDERSCHAP.................................................................................................................... 72
LES 9. POLITIEKE SOCIALISATIE..................................................................................................................... 76
LES 10. INFORMATIEBIASSES........................................................................................................................ 81
Les 1. Inleiding en overzicht
Begeleidende teksten:
, Eulau, H. (1993). The Root is man
1
Freud, S. (1993 - orig. 1961). Civilization and its discontents
2
Freud, S. (1991 - orig. 1921). Group Psychology and the analysis of the Ego
3
I. Inleiding
Psychologie wordt gezien als de wetenschappelijke studie van de de
mentale processen en het gedrag van individuen, maar ook van groepen.
Pyschologen bestuderen heel vaak het gedrag, maar trachten ook via andere
manieren zicht te krijgen op de perceptie, beleving en verwerking van mensen.
Psychologie kent een zekere traditie en is al meer dan een eeuw
gevestigd als academische discipline. Politieke psychologie is daarentegen
geen traditioneel gevestigde academische discipline. Het is eerder een
grensgebied tussen verschillende disciplines. Er bestaat een International
Society for Political Psychology1sinds 1976 maar na 40 jaar wordt politieke
psychologie nog steeds als een interdiscipline gezien en beoefend.In algemene
termen kan ‘politieke psychologie’ worden gezien als de toepassing van
inzichten uit de psychologie op de studie van politiek. Dat betekent echter
niet dat er niet geruime tijd wordt nagedacht over politiek vanuit een
eerder psychologisch of “psychologiserend” perspectief.In deze inleidingtrachten
we een korte schets te geven over de evolutie van deze ‘interdiscipline’.
Er zijn immers verschillende intellectuele bewegingenen visies die de
systematische studie van “mentale processen en gedrag” inzake politiek
hebben beïnvloed. De wortels van de politieke psychologie laten op een
vereenvoudigde manier ook de drijfveren zien om dergelijk onderzoek aan
te vatten, maar geven ook zicht op de dilemma’s van de interdiscipline.
II. Wat is politieke psychologie?
Psychologie wordt gemakshalve gedefinieerd als de wetenschappelijke studie van
mentale processen en menselijk gedrag (Brysbaert, 2006). Politieke psychologie
kan naar analogie worden omschreven als de wetenschappelijke studie van de
politieke belevingen en het politiek gedrag.
In de eerste plaats vloeit uit deze definitie voort dat politieke psychologie een
wetenschap is. Klassiek gedefinieerd gaat het bij wetenschappen om het
verwerven van kennis of het verwerven van inzichten over "de werkelijkheid" (zie
o.m. Chalmers, 1993). Doorgaans omschrijft men wetenschap als de “objectieve
studie” van bepaalde verschijnselen via een welomschreven manier van werken.
Wetenschappen wil zicht krijgen op een deel van de werkelijkheid via een
methode – de wetenschappelijke methode.
In het geval van politieke psychologie wil men dus de mentale processen – de
subjectieve aspecten van individuen, maar ook van groepen individuen in
interactie, objectief kunnen vatten.
Eigenlijk kan politieke psychologie kortweg worden omschreven als de
“objectieve studie van politieke subjectiviteit” (Van Ginniken, 1988: ).
In hun omvattend handboek Politieke Psychologie (het Oxford Handbook of
Political Psychology, van 2013) omschrijven Leonie Huddy, David Sears en Jack
Levy politieke psychologie als: “At its core, political psychology concerns the
behavior of individuals within a specific political system.” (Huddy, et al.: 2)
Het is definitie die uitblinkt in vaagheid, maar in de kern het gaat vooral over
motieven van gedrag binnen een politiek systeem. Daarenboven gaat het over
,gedragsverklaringen of gedrag dat op de een of andere manier relevant is voor
die politieke context.
Politieke psychologie is een relatief jonge academische interdiscipline. Dat
betekent dat de intersectie tussen psychologie en politiek nog niet zo heel lang
systematisch wetenschappelijk wordt bestudeerd. Dat neemt echter niet weg dat
mensen al veel langer bezig zijn met het verzinnen van plausibele verhalen en
verklaringen met betrekking tot die mentale processen op het politiek toneel.
Psychologie: In vereenvoudigde vorm, zouden we kunnen stellen dat de
psychologie terug gaat tot het ontstaan van de mens zelf. De kennis over
mentale processen en verklaringen van individueel gedrag is iets dat we
terugvinden in de primaire activiteiten van de mens als soort: we proberen
immers elkaar te begrijpen en elkaars motieven “af te lezen”.
Politiek: Het nadenken over de manier waarop we onze samenleving vorm geven
gaat terug tot het ontstaan van samenlevingen zelf.
Politieke psychologie gaat bijgevolg terug tot het ontstaan van geschiedschrijving
waarin al veronderstellingen werden gemaakt over hoe mensen denken, wat
mensen aspireren, wat hun innerlijke drijfveren zijn,...
Sinds we geschiedschrijving kennen, kennen we verhalen over de aard van de
mens, over de aard van de samenleving, over de werking van de macht.
Herodotus, doorgaans omschreven als “de vader van geschiedenis”, trachtte
geen zuivere feiten reconstrueren, maar was ook geïnteresseerd in
“volksaarden”, in de manieren waarop macht vorm kreeg en in de gewoonten
van groepen. Ook wanneer Thucydides, schreef over de oorlogen tussen de
Griekse stammen of tussen de Grieken en de Perzen, maakte hij
veronderstellingen over de rol die de menselijke aard –de psyche- speelde in dit
alles. Deze denkers trachtten tevens fenomenen te verklaren op basis van de
zelfervaring en de veronderstelde manier van denken van mensen. De thema’s
die we er terugvinden komen overigens terug in de literatuur en de populaire
cultuur vanaf de 19de eeuw. In romans trachten schrijvers immers ook vaak een
patroon te schetsen tussen wat individuen ervaren, wat ze doen en de
maatschappelijke conditie waarin ze zitten. Romans zoals The hearth of Darkness
of The Secret Agent van Jospeh Conrad, dan wel Orwells 1984, verbinden
zelfervaring en reflectie met de bredere maatschappelijke en politieke context
(zie o.m. Marcus, 2002).
III. Historische wortels – de voorgeschiedenis binnen de sociale
wetenschappen
Hoewel het uitermate boeiend zou zijn na te gaan wat de invloed is van de roman
en meer breder de populaire cultuur op het ontstaan van de discipline, beperken
we ons hier tot de wetenschappelijke wortels van politieke psychologie. In een
eeste fase gaven de ontwikkelingen binnen de nieuwe natie-staten vanaf de 18de
eeuw in Frankrijk en Duitsland de eerste impuls voor het ontstaan de Politieke
Psychologie. Een tweede impuls komt er in de 20ste eeuw vooral in de
Angelsaksische landen (Engeland en de Verenigde Staten). We overlopen heel
kort de inspiratiebronnen in elk van deze landen. Dit overzicht is noodgedwongen
heel ruw en heel beperkt.
1. Frankrijk 19de eeuw
Naast de “prehistorie” van het politiek psychologisch denken bij de klassieke
filosofen tot Macchiavelli, kreeg de politieke psychologie voor het eerst vorm in
, de 19e eeuw. De wortels kunnen vrij precies worden getraceerd naar
ontwikkelingen binnen in het Frankrijk vanaf de Franse revolutie en de politieke
en maatschappelijke instabiliteit van de 19e eeuw in dat land.
De Franse Revolutie kan als een keerpunt worden gezien in het maatschappelijk
en politiek bestel vanaf 1789. Het was niet alleen het einde van het Ancien
Régime, maar ook het feitelijk startpunt voor regimewissels die zich tot het einde
van de 19e eeuw zouden voordoen. We kunnen zelfs stellen dat iedere generatie
vanaf 1789 een dergelijke regimewissel heeft meegemaakt:
Maatschappelijke context:
1789 – 1799: Franse Revolutie en instelling van de Republiek en die eindigt
met de staatsgreep door Napoleon Bonaparte op de 18 e Brumaire van het jaar 8
(9 november 1799)
1802 – 1804: Instelling van het keizerrijk N. Bonaparte als erfelijke keizer
1814 – 1815: Vanaf 1810 is Frankrijk onder Napoleon bijna permanent in
een staat van oorlog. Deze eindigt met de nederlaag in Waterloo en de
restauratie.
1830 – 1831: Monarchie van Juli en de terugkeer van een koningshuis (de
Orléans)
1848 – 1851: Het koningshuis werd ten val gebracht en de 2 e republiek
werd ingesteld
1852 – 1870: Staatsgreep van Louis Napoléon Bonaparte die het 2 e
keizerrijk instelt
1870 – 1871: Frans-Duitse oorlog en Commune van Parijs. Start van een 3 e
republiek.
De Franse staat bleek dus heel fragiel en zelfs de 3 e republiek droeg reeds de
kiemen voor verdere instabiliteit met zich mee.
In Frankrijk zocht men in intellectuele kringen verklaringen voor deze chaotische
toestand. De belangrijkste vragen die men zich stelde waren:
Waarom bleef Frankrijk uit evenwicht en kon men niet evolueren naar een
sociaal evenwichtige toestand zoals in Engeland?
Waarom ontbrak het Frankrijk aan een ‘nationaal karakter’ zoals in Duitsland?
Een aantal intellectuelen wilden met behulp van de moderne wetenschappen de
situatie begrijpen waarin ze toen zaten. En een aantal zochten dus ook in heil in
het gebruik van inzichten of veronderstellingen uit de geesteswetenschappen.
Een tweetal figuren hebben daarbij baanbrekend werk verricht: Hyppolyte Taine
(1828 – 1893) en Gustave Lebon ( 1841 – 1931).
a) Hippolyte Taine (1828 - 1893)
Taine was een historicus-filosoof die zich interesseerde voor de factoren die het
menselijke gedrag determineerden.
Taine wordt geboren in 1828 in de Franse Ardennenn in een welstellend gezin. Hij
wordt heel breed gevormd door zijn vader en als deze sterft terwijl de jonge
Taine 13 was, gaat Taine op internaat in Parijs. Hij blinkt uit als scholier en legt 2
