1
INLEIDING TOT HET RECHT
ACADEMIEJAAR 2020-2021
Prof. Dr. Dirk Van Daele
Voor bepaalde onderdelen zullen teksten ter beschikking worden gesteld op Toledo. Deze
teksten behoren integraal tot de te kennen leerstof.
INHOUDSOPGAVE
1. Het begrip recht ........................................................................................... 5
1.1. Inleiding ............................................................................................... 5
1.2. Recht als geheel van bindende regels ....................................................... 6
1.3. Recht en de maatschappelijke orde .........................................................10
1.4. Recht en gezag .....................................................................................10
1.5. Synthese ..............................................................................................10
2. De indelingen van het recht ..........................................................................11
2.1. Rechtstakken – Publiekrecht en privaatrecht .............................................11
2.2. Nationaal recht en internationaal recht .....................................................12
2.3. Objectief recht en subjectief recht ...........................................................12
2.4. Rechtssubjecten ....................................................................................16
2.5. Rechtsfeit en rechtshandeling .................................................................17
2.6. Materieel recht en formeel recht ..............................................................22
2.7. Gemeenrecht en uitzonderingsrecht .........................................................22
2.8. Dwingend recht en wilsaanvullend/suppletief recht ....................................23
2.9. Bijzondere categorie van dwingend recht: wetten die de openbare orde of
goede zeden raken .........................................................................................24
2.10. Positief recht en wenselijk recht/natuurrecht .........................................26
3. De bronnen van het recht .............................................................................26
3.1. Materiële rechtsbronnen .........................................................................26
3.2. Formele rechtsbronnen ..........................................................................27
4. De algemene kenmerken van de Belgische staat .............................................28
4.1. Inleiding ..............................................................................................28
4.2. Democratische staat ..............................................................................28
4.3. Representatieve instellingen ...................................................................29
4.4. Gerationaliseerd parlementair regime ......................................................30
4.5. Rechtsstaat ..........................................................................................33
4.6. Erfelijke grondwettelijke monarchie .........................................................34
4.7. Federale staat sui generis .......................................................................35
5. De wijze van bevoegdheidsverdeling binnen het federale België ........................37
5.1. Juridische bronnen ................................................................................37
, 2
5.2. Toegewezen bevoegdheden versus residuaire bevoegdheden ......................37
5.3. Het stelsel van exclusieve bevoegdheden als uitgangspunt .........................38
5.4. De nuancering van het stelsel van exclusieve bevoegdheden ......................38
6. De federale overheid ....................................................................................42
6.1. Drie staatsmachten ...............................................................................42
6.2. De bevoegdheid van de federale overheid ................................................43
6.3. De federale wetgevende macht ...............................................................45
6.4. De federale uitvoerende macht ...............................................................53
7. De Gemeenschappen ...................................................................................58
7.1. Drie Gemeenschappen ...........................................................................58
7.2. De bevoegdheid van de Gemeenschappen ................................................59
7.3. De organen van de Gemeenschappen ......................................................69
8. De Gewesten ..............................................................................................72
8.1. Drie gewesten .......................................................................................72
8.2. De bevoegdheid van de Gewesten ...........................................................73
8.3. De organen van de Gewesten .................................................................73
9. De samenwerking tussen de Federale overheid, de Gemeenschappen en de
Gewesten .........................................................................................................81
9.1. Federale loyauteit binnen een federale staat sui generis .............................81
9.2. Mechanismen en procedures met het oog op samenwerking .......................82
9.3. Belangenconflicten en bevoegdheidsconflicten ..........................................85
10. De gedecentraliseerde instellingen ..............................................................88
10.1. Het begrip decentralisatie ....................................................................88
10.2. De provincies .....................................................................................89
10.3. De gemeenten ...................................................................................90
11. De internationale rechtsnormen .................................................................93
11.1. Context, definitie en typologie .............................................................93
11.2. De totstandkoming van internationale verdragen ...................................94
11.3. Het internationale verdrag in de Belgische rechtsorde .............................98
11.4. Beslissingen van internationale instellingen ......................................... 102
12. De Grondwet ......................................................................................... 103
12.1. Definitie en historiek ......................................................................... 103
12.2. De procedure van Grondwetswijziging................................................. 104
12.3. De opeenvolgende Grondwetswijzigingen ............................................ 106
13. De formele wet ...................................................................................... 107
13.1. Formele wet versus materiële wet ...................................................... 107
13.2. Soorten formele wetten .................................................................... 108
13.3. De totstandkoming van een formele wet ............................................. 109
14. De besluitwet ......................................................................................... 118
, 3
15. Het decreet ........................................................................................... 118
15.1. Het decreet als wetskrachtige akte ..................................................... 119
15.2. Soorten decreten ............................................................................. 119
15.3. De totstandkoming van een decreet ................................................... 120
16. De ordonnantie ...................................................................................... 121
16.1. Gelijkenissen en verschillen tussen de ordonnantie en het decreet ......... 122
16.2. Rechterlijke toetsing van de ordonnantie ............................................. 123
16.3. Administratief toezicht op de ordonnantie ............................................ 123
17. Het wetskrachtig Koninklijk besluit ........................................................... 125
18. De uitvoerende normen........................................................................... 127
18.1. Inleiding ......................................................................................... 127
18.2. Het Koninklijk besluit ........................................................................ 127
18.3. Het besluit van een Gemeenschapsregering of Gewestregering .............. 130
18.4. Het ministerieel besluit ..................................................................... 130
18.5. Het besluit van een lid van een Gemeenschapsregering of Gewestregering
131
18.6. Het besluit van een federale staatssecretaris ....................................... 131
19. De normen uitgevaardigd door de gedecentraliseerde instellingen ................ 131
19.1. De provinciale verordeningen en reglementen ...................................... 131
19.2. De gemeentelijke verordening ........................................................... 131
20. De normenhiërarchie .............................................................................. 131
20.1. Situering van het vraagstuk ............................................................... 131
20.2. De verhouding tussen de internationale normen en het nationaal recht ... 132
20.3. De hiërarchie binnen de dwingende formele bronnen van het nationaal
Belgisch recht .............................................................................................. 133
20.4. De handhaving van de normen hiërarchie ............................................ 134
21. De gewoonte ......................................................................................... 141
21.1. De gewoonte als rechtsbron .............................................................. 141
21.2. De verhouding tussen de gewoonte en de wet ..................................... 142
21.3. De gewoonte en de rechtsspraak........................................................ 143
22. De algemene rechtsbeginselen ................................................................. 143
23. De paralegale normen ............................................................................. 144
24. De Pseudo-wetgeving ............................................................................. 145
25. De rechtspraak ...................................................................................... 147
25.1. Begrip............................................................................................. 147
25.2. Beginselen die het “recht spreken” beheersen ...................................... 147
25.3. De rechterlijke organisatie ................................................................. 150
25.4. De rechtspleging .............................................................................. 167
25.5. De rechterlijke rechtsvinding ............................................................. 171
, 4
25.6. De organen van de rechterlijke macht – Hof van Cassatie – TWEEDE DEEL
173
25.7. Administratieve rechtscolleges ........................................................... 177
26. De rechtsleer ......................................................................................... 181
27. Grondrechten: Concept, types en gelding .................................................. 181
28. Analyse van een aantal grondrechten ....................................................... 182
28.1. Gelijkheid der Belgen ........................................................................ 182
28.2. Vrijheid van de persoon .................................................................... 183
28.3. Vrijheid van meningsuiting ................................................................ 184
28.4. Vrijheid van vergadering ................................................................... 185
28.5. Vrijheid van vereniging ..................................................................... 185
29. Verbintenissen: Types en bronnen ............................................................ 186
30. De overeenkomsten ................................................................................ 193
30.1. Definitie en typologie ........................................................................ 193
30.2. Geldigheidsvoorwaarden ................................................................... 196
30.3. De overeenkomst als “wet der partijen” .............................................. 203
30.4. De gevolgen van de overeenkomst tegenover derden ........................... 210
30.5. De tegenstelbaarheid van de overeenkomsten ..................................... 212
30.6. Het tenietgaan van verbintenissen...................................................... 213
31. De onrechtmatige daad ........................................................................... 215
31.1. Beginselen ...................................................................................... 215
31.2. De aansprakelijkheid voor eigen fout .................................................. 216
31.3. De aansprakelijkheid voor andermans fout .......................................... 223
31.4. De aansprakelijkheid voor zaken ........................................................ 225
31.5. De overheid en de onrechtmatige daad ............................................... 226
32. Examen ................................................................................................ 228
32.1. Uitleg examen ................................................................................. 228
32.2. Examenvragen ................................................................................. 229
, 5
DEEL 1: HET FENOMEEN RECHT
1. Het begrip recht
1.1. Inleiding
Filosoof Emmanuel Kant zegt: ‘Recht is eigenlijk zo oud als de mensheid, toch hebben
juristen nog altijd geen vaste definitie van wat recht nu eigenlijk is’. Deze stelling is juist
en fout tegelijk. Het klopt dat er nog geen algemene definitie bestaat die voor de hele
wereld zou kunnen gelden. Maar dat is nogal logisch. Dit omdat het recht gebonden is aan
een maatschappij. Recht is geen godsgeschenk. Het wordt gemaakt door organen in een
samenleving, het is een product van een maatschappij. Afhankelijk van het soort
samenleving komt er een bepaalde vorm van recht tot stand en gaat het recht er natuurlijk
ook anders uitzien.
Het is dus niet verwonderlijk dat er geen vaste definitie is. Kijk bijvoorbeeld maar naar de
verschillende maatschappijen die er bestaan, zoals de Middeleeuwen, Nazi Duitsland,
Romeinen (veel van ons recht gaat terug op dat van de Romeinen), staten met een
dictatuur, etc.
Als we kijken naar ons deel van de wereld (m.a.w. de geïndustrialiseerde maatschappij,
Amerika, Canada, Europa, etc.), kan je toch wel een aantal elementen van recht
identificeren. Ze hebben misschien verschillend recht, maar wel gelijke delen. Zo gaat recht
altijd over een normen systeem, regels. Dit normen systeem is afkomstig van de overheid.
De overheid legt niet alleen normen op (produceert die), maar de overheid gaat deze regels
ook handhaven en controleren of we ons hiernaar gedragen. Gebeurd dit niet, dan kan de
overheid sanctioneren.
Voorbeeld: Dat we onder normale weersomstandigheden 120 km/u mogen rijden op
de autostrade is een rechtsregel. Maar deze is niet overal geldig. Kijk maar naar
Duitsland waar je onder normale omstandigheden veel sneller mag rijden. Deze
rechtsregel wordt gecontroleerd en gehandhaafd door flitspalen.
Voorbeeld: Bij een diefstal is de norm dat dit in principe niet mag. Deze norm heeft de
overheid dan ook geproduceerd en zal deze handhaven door onderzoek te voeren en
de dader te sanctioneren.
Recht heeft daarnaast een aantal specifieke functies binnen de samenleving. Ten eerste
heeft het een regulerende functie, het reguleert de menselijke verhoudingen. Ten tweede
heeft het een symbolische functie. Deze functie verwijst naar de cultureel-antropologische
ontdekking van de samenlevingsverbanden die de behoefte vertonen om zichzelf
aanschouwelijk en zichtbaar te maken in symbolen en rituelen.
, 6
1.2. Recht als geheel van bindende regels
Er bestaan heel veel normen, maar enkel de normen met betrekking op recht zijn afkomstig
van de overheid. Zo heersen er op je kot bijvoorbeeld ook normen (wie doet wanneer de
afwas, wat is het bel systeem, etc.). Dit zijn normen, maar dit is geen recht aangezien ze
niet afkomstig zijn van de overheid. Verder kan je voor jezelf ook normen opleggen als je
op dieet gaat bijvoorbeeld, maar hier heeft de overheid en het recht niets mee te maken.
Recht is dus een geheel van bindende regels en normen. Deze regels worden vastgelegd
op gezag van de gemeenschap waarvoor ze gelden, door de daartoe bevoegde organen en
hebben tot doel het leven in de samenleving mogelijk te maken.
Er bestaan verschillende soorten regels, waarin je categorieën van elkaar kan
onderscheiden. Zo bestaan er de algemeen geldende regels, regels toepasbaar na keuze,
suppletieve regels en technische regels.
1.2.1. Algemeen geldende regels
Dit zijn de regels die voor iedereen (elk rechtssubject) gelden (in België). Deze categorie
heeft op zichzelf weer heel wat onderverdelingen. Een rechtssubject is iedereen die drager
kan zijn van rechten. Dit kunnen mensen zijn, maar ook vennootschappen (dit zijn
rechtspersonen).
1.2.1.1. Algemene gebodsbepalingen
U moet iets doen en iedereen moet dat doen. Zo moet je als je gaat werken in loondienst
elk jaar uw belastingaangifte invullen en dat overmaken aan de staat. Maar ook belastingen
betalen, aangeven wanneer u moeder of vader wordt, etc. moet je doen. Verkeersregels
die we moeten volgen en gaan stemmen wanneer Vivaldi bijvoorbeeld crasht en er opnieuw
verkiezingen georganiseerd worden zijn een voorbeeld van een algemeen gebod.
Een gebod wordt meestal gezien als iets positiefs. Met positief doelt men dan op iets wat
je moet doen, wat men van jou verwacht, wat er bij komt. Maar een negatief gebod bestaat
ook. Hier wil men dan via een negatieve formulering een gebod opleggen. Een voorbeeld
van een negatief geformuleerd gebod is artikel 422bis van het strafwetboek: Hulpverzuim.
Deze wet zegt dat je mensen in grote nood moet helpen, zowel als je de nood zelf hebt
vastgesteld, als opgeroepen arts/politie, als omstaander, etc. De wet zegt niet dat je iets
moet doen, maar het zegt dat wanneer je iets niet doet, je gesanctioneerd wordt.
, 7
1.2.1.2. Algemene verbodsbepalingen
Het is nog altijd een algemeen geldende regel, dus het geld voor iedereen. In plaats van
dat je iets moet doen, wordt er in een verbod gezegd dat je verboden bent om iets te doen.
In onze wereld als criminoloog is het strafrecht het meest typische voorbeeld hiervan.
Strikt genomen zijn deze zaken niet verboden en krijg je ‘enkel’ straf. Maar de bedoeling
van de wetgever is dat als je er zware straffen op zet, men het niet zou doen. Dit gebeurt
helaas wel. De straffen zouden er echter voor moeten zorgen dat mensen het niet doen.
Buiten het strafrecht heb je hier niet zoveel gevallen van. Er is nog wel een algemene
verbodsbepaling voor handelaars. Zo zijn ze verboden te verkopen met verlies, behalve in
de solden. Ook bestaat er een verbod op het aangaan van een tweede huwelijk als je eerste
nog niet ontbonden is. Dit klinkt logisch, maar er zijn echter landen waar dit wel kan. Hier
kan men een bepaald aantal huwelijken tegelijk aangaan.
1.2.1.3. Verlofbepalingen
Verlofbepalingen heeft niets met vakantie te maken. Het biedt de toelating tot iets, ze laten
je toe om iets te doen. Bijvoorbeeld als je eigenaar bent van een huis, dan vloeit daar uit
voort dat je dat huis mag verkopen/verhuren (artikel 544, Burgerlijk Wetboek). Dat moet
niet, maar het kan. Een ander voorbeeld is dat als je getrouwd bent, u altijd de
mogelijkheid heeft om de echtscheiding te bekomen (weliswaar onder allerlei voorwaarden,
maar het is mogelijk).
1.2.1.4. Belovende regels
Belovende regels zijn beloftes. Het is een algemeen geldende regel die voor iedereen geldt
en waar de overheid je iets belooft. Echter zit er geen harde garantie in deze regels. De
grondwet bevat een aantal belovende regels. (artikel 22-24, Grondwet)
Het recht op arbeid: Nochtans zijn er werklozen. Deze mensen kunnen de overheid niet
aanklagen aangezien het gaat over een belofte. De overheid belooft een zo goed
mogelijk klimaat / beleid te creëren met zoveel mogelijk werkkansen.
(Leef)milieu in stand houden: Zo heeft Anuna de Wever een klacht ingediend tegen de
overheid omdat de overheid zogezegd de regels betreffende een goed leefmilieu niet
zou volgen. Aangezien het een belofte is en de overheid doet wat men kan om deze in
stand te houden, zal hier waarschijnlijk weinig tot niets uitkomen.
Behoorlijke huisvesting: Dit betreft een goed onderkomen om te wonen. Nochtans zie
je mensen die op straat leven. De overheid doet zijn best om dit recht te waarborgen
en kan dus niet garanderen dat effectief iedereen behoorlijke huisvesting heeft.
, 8
1.2.2. Regels toepasbaar na keuze
Er zijn heel veel regels die pas gelden na het maken van een bepaalde keuze door het
rechtssubject. Deze regels zijn dus afhankelijk van een keuze die je maakt en een bepaalde
activiteit die je wenst de ontplooien. Maak je de keuze niet, dan heb je van deze regels
geen last.
Bijvoorbeeld:
- De overheid voorziet heel wat regels als je een testament wil opstellen. Als je geen
testament wil opstellen, heb je hier geen last van.
- De overheid voorziet ook regels voor wanneer mensen willen trouwen. Wil je niet
trouwen, heb je hier geen last van.
- Het recht voorziet verder ook heel veel regels met betrekking tot de verhouding
werkgever – werknemer. Deze regels zijn van toepassing op je als je gaat werken
in loondienst. Deze regels hebben vaak betrekking op bescherming van de
werknemer. Maar als je geen werkgever of werknemer bent, heb je hier geen last
van (als zelfstandige bijvoorbeeld).
Deze regels gaan er van uit dat je je leven in eigen hand neemt en de keuze eerst door
jezelf gemaakt wordt.
1.2.3. Wilsaanvullende of suppletieve regels
Wilsaanvullende regels zijn regels die maar gelden voor zover je zelf geen andere regel
maakt. Deze regels staan wel in het wetboek, op het eerste zicht denk je dat je ze moet
naleven, maar je mag hier eigenlijk van afwijken. Het zijn met andere woorden reserve
regels.
Voorbeeld: Man en vrouw trouwen, dan zijn er twee dingen die men kan doen. Men kan
kiezen om een huwelijkscontract op te stellen (de meesten doen dit niet). Dit
huwelijkscontract buigt zich over het geld en vermogen van beide partijen. Maar ook
kan men ervoor kiezen dit contract niet op te stellen. Er bestaat namelijk een set regels
die gelden voor een huwelijk. Dit aangezien veel mensen trouwen. Kort gezegd komt
het er volgens deze regels op neer dat alles wat je voor het huwelijk had van u blijft.
Maar alles wat na het huwelijk verworven is, dat komt in een gezamenlijke ‘pot’. Deze
set van regels is erg belangrijk bij een echtscheiding. Als de vrouw tijdens het huwelijk
bijvoorbeeld twee huizen heeft geërfd, kan de man hier een deel van opeisen. Maar als
de vrouw dit niet zou willen zijn er regels nodig die afwijken van de vooropgestelde
regels. Ofwel vindt je dus de vooropgestelde regels goed en dan moet je niets doen.
, 9
Ofwel vindt je deze regels niet goed en stel je eigen regels op in een huwelijkscontract.
Dit betekent dan dat de vooropgestelde regels vervallen. Dit huwelijkscontract kan
nuttig zijn wanneer één partner veel rijker is dan de andere (voor het huwelijk). Dan
kan deze rijke partner bijvoorbeeld zeggen dat hij/zij een deel van voor het huwelijk
wil inbrengen aan zijn partner. In een huwelijkscontract kan bijvoorbeeld ook bepaald
worden dat er maar een deel (in plaats van het volledige loon volgens de
vooropgestelde regels) in de pot terecht komt. Men is heel vrij in het opstellen van
regels in het huwelijkscontract. Stel dat er toch een aantal regels ‘vergeten’ worden in
het contract en men er tijdens een echtscheiding bijvoorbeeld niet uitkomt omdat het
initieel niet goed geregeld is, gaat men terug kijken naar de suppletieve regels en
baseert men zich daar op.
Suppletieve regels zijn bindend, de regels die je zelf hebt opgesteld zijn dus ook bindend.
Als je niets opstelt gelden de vooropgestelde regels. Als je een huwelijkscontract wil
opstellen moet dit aan het begin van het huwelijk gebeuren, dit kan je niet doen aan het
einde wanneer er een echtscheiding aan te pas komt.
Voorbeeld: Je huurt een kot, dan is het uitgangspunt van het recht dat er in het contract
zelf bepaald mag worden wie verantwoordelijk is voor herstellingen en betalingen
hiervan (kraan die lekt, geen warm water, etc.) Maar als er niets wordt opgesteld in
het huurcontract geldt er een algemene regel. Hierin wordt gezegd dat kleine
herstellingen voor de huurder zijn en grote herstellingen voor de verhuurder. Maar
tussen kleine en grote herstellingen bestaat een discussie ruimte, suppletieve regels
kunnen hier dan helpen.
De suppletieve regels zijn er enerzijds omdat ze altijd betrekking hebben op situaties die
veel voorkomen in onze samenleving, zoals een huwelijk, huurcontract, etc. waarbij de
wetgever denkt het de moeite dat is dat men hier tijd en aandacht aan besteed. Anderzijds
geeft de wetgever de bevolking de kans om eigen regels op te stellen. Echter kunnen
mensen vaak denken dat ze iets heel duidelijk hebben neergeschreven en goed geregeld
hebben. Maar wanneer de situatie zich voordoet ontstaat er een discussie en komen ze er
niet uit. Hierbij kan men dan gaan kijken naar de vooropgestelde suppletieve regels.
1.2.4. Technische regels
Technische regels gaat over formaliteiten (zo bestaan er veel regels). Ze onderwerpen de
gedragsregels zelf aan een aantal randvoorwaarden en voorschriften. Zoals bijvoorbeeld
hoeveel handtekeningen er op een document moeten staan, waar documenten ingediend
moeten worden, of er een bepaalde termijn is om iets te doen, etc.
, 10
1.3. Recht en de maatschappelijke orde
Recht en maatschappelijke orde omvat eigenlijk de vraag: ‘Waarom hebben we recht
nodig’? Het antwoord is vrij eenvoudig. We kunnen namelijk niet zonder recht leven, zonder
recht gaat onze maatschappelijke orde en samenleving instorten. Dan zouden we leven in
het recht van de sterksten.
Als we bijvoorbeeld geen regeling hebben bij een koop-verkoop en we hebben geen
regeling als de koper niet betaald. Dan staan we stil als samenleving aangezien heel onze
maatschappij gebaseerd is op koop-verkoop. Net hetzelfde voor verkeersregels, als we niet
afspreken of we links of rechts rijden, dan rijden we op elkaar. Je kan met andere woorden
geen samenleving hebben zonder recht of regels.
De Romeinen zeiden vroeger ‘Ubi societas, ibi ius’ (1) en ‘Ubi ius, ibi societas’ (2). Dit
betekent: ‘Waar er een samenleving is, heb je recht’ (1) en ‘Waar je recht hebt, heb je een
samenleving’ (2). Deze woorden gelden tot op de dag van vandaag!
➔ Ius = recht Ubi = waar Ibi = daar Societas = maatschappij/samenleving
Recht is mensenwerk, recht is een beleidsinstrument. Recht wordt met andere woorden
gebruikt om beleid te voeren. Kijk naar de regering, de partijen moeten met 7 overeen
komen. Deze 7 partijen moeten het land regeren, een beleid en recht tot stand laten
komen. Als de regering geen normen maakt over de pensioen leeftijd kunnen werkgevers
zich hier niet aan houden. De reden dat het vormen van een regering dan zo lang duurt is
omdat al deze partijen in heel wat verschillende zaken overeen moeten komen, omdat men
elkaar niet vertrouwt maakt het alles moeilijker.
1.4. Recht en gezag
Recht zijn normen en regels van de overheid, die bepaald worden door de overheid in het
kader van beleid. Deze regels worden door de overheid gehandhaafd, gecontroleerd en
gesanctioneerd. De overheid is een veelkoppig beest.
De overheid omvat niet alleen de federale overheid, maar ook de gemeenschappen,
provincies, gewesten, gemeenten, etc. Want ook zij maken recht.
1.5. Synthese
/
