Les 1: Inleiding in de antropologie
Wat is antropologie?
Antropologie is een zusterdiscipline van sociologie, criminologie ...
Een antropoloog trekt op pad en observeert.
Een antropoloog probeert bepaalde, weinig gekende culturen te documenteren en te beschrijven.
Initieel (rond 19e eeuw) was antropologie de studie van:
➔ De ‘ander’.
➔ Niet-Westerse culturen.
➔ ‘oude’ culturen.
In Amerika valt ‘archeologie’ ook onder antropologie
Definitie van antropologie volgens KUL
• bestudeert sociale processen van onderuit
• plaatst de actoren in deze processen centraal
• processen overal ter wereld anders ingevuld, andere uitkomst
• onderzoekt het complexe samenspel van economische, politieke, sociale en culturele
factoren
• oog voor gelijkenis en verschil.
➔ Van onderuit: niet enkel om het beleid, ook de effecten en hoe beleid wordt beleefd door
actoren zelf. Welke impact heeft het beleid? Men kijkt vanuit het perspectief van de actoren
zelf. Wereldwijd zijn deze beleiden verschillend, er is geen universeel migratiebeleid. De
nationale specificiteit is vaak veel groter dan we denken. De manier waarop men over
migranten en vluchtelingen denkt is zeer verschillend. Een antropoloog probeert naar
meerdere dimensies te kijken vb. wat betekent het voor actoren om in arme buurt te leven
(geen grote uitspraken vb. globalisering betekent voor de één ‘migratie’, voor de ander
‘immigratie’) – één microsituatie kan verschillende thema’s omvatten vb. armoede, migratie,
zelfmoord, illegaliteit,
Wat is antropologie?
‘Antropos’ + ‘Logos’:
➔ ‘kennis over mensen’
Sociale antropologie: kennis over mensen in maatschappijen, mensen als lid van een maatschappij.
Deze vorm van antropologie heeft meer aandacht voor de sociale relaties en hoe de sociale relaties
bepalend zijn om menselijk handelen te verklaren.
Culturele antropologie: kennis over gecultiveerde mensen, mensen als drager van een cultuur. Deze
vorm van antropologie gaat meer over de manier waarop mensen zich een omgeving toe-eigenen en
daar betekenis aan geven.
Emic ↔ etic:
➔ Emic slaat op de kennis van de taal in haar subtiliteit. Bijvoorbeeld als je iemand Vlaams
hoort spreken, kan je zeggen waar die persoon vandaan komt (problematiek begrepen
vanuit de personen en betrokkenen zelf)
➔ Etic slaat op kennis van taal in haar globaliteit, zoals wij bijvoorbeeld Engels leren (hoe
buitenstaanders kijken naar problematiek)
1
, Wat doet een antropoloog?
Een antropoloog gaat op zoek naar connecties tussen en in samenlevingen.
- stelt grote vragen, belangrijkste inzichten uit kleine plaatsen
- vergelijkende studie van het culturele en sociale leven. De belangrijkste methode is
participerende observatie, dat bestaat uit langdurig veldwerk in een specifieke sociale
setting.
- Etnografie is het vastleggen en analyseren van een cultuur of samenleving, meestal
gebaseerd op participerende observatie en resulterend in een geschreven verslag van een
volk, plaats of instelling (methode die gebruikt wordt om alledaagse levens te
documenteren)
- probeert bepaalde sociale problemen of vraagstukken te begrijpen, waarbij men niet alleen
aandacht heeft voor 1 samenleving.
Wat is armoede?
➔ De armoedegrens: 900 euro voor een alleenstaande.
➔ Hoe wordt dit beleefd? Beschouwd iemand die minder dan 900 euro per maand verdient
zich als arm?
➔ Wat betekent het om 900 euro per maand te krijgen als je heel he leven lang maar 400 eur
per maand verdiende? Of omgekeerd? Hoe zorgen historische ontwikkelingen ervoor dat de
ervaring van armoede verandert?
➔ Comparatieve studie: wat betekent armoede bij studenten, gepensioneerden,
alleenstaanden? In verschillende samenlevingen? ...
➔ Stelt grote vragen in kleine plaatsen vb. globalisering in een vissersdorp in Senegal –
comparatieve ideeën vb. andere beleving globalisering in Aalst en Brussel – centrum of
buitenwijken Aalst moeilijk om generaliserend te spreken (moeilijk voor kwantitatieve
wetenschappers/ psychologen)
Video Rabot (2017)
Armoede → ‘Ik ben een arme mus.’ Hoe komt het dat die persoon zichzelf als een arme mus ziet? De
manier waarop ze gekleed zijn, waar ze wonen, hoe de appartementen zijn ingericht. De materiële
betekenis van armoede interesseert ons het meest.
Zelfmoord → iemand die van een woonblok gesprongen is.
Fysiek geweld → ik heb een mes nodig om mijn familie te beschermen.
Sociaal geweld → mensen die uit hun appartement worden gezet.
Gevoel van onveiligheid, sociale uitsluiting, criminaliteit, sociale deviantie.
Migratie → mensen die tegen de migranten zijn en zeggen dat de situatie door de migranten
achteruit is gegaan versus de migranten zelf die aan het woord komen.
Wat doet een antropoloog?
Bronislaw Malinowski (1926): “De antropoloog moet afstand doen van zijn comfortabele positie in
de lange stoel op de veranda van het zendingscomplex, het regeringsstation of de bungalow van
Planter, waar (...) hij gewend is verklaringen van informanten te verzamelen, verhalen op te
schrijven en vellen papier in te vullen met woeste teksten. Hij moet de dorpen ingaan en de
inboorlingen aan het werk zien in tuinen, op het strand, in de jungle...'
➔ Elke antropoloog is ook een veldwerker. Hij doet mee aan acties, praat met mensen en zit
niet enkel achter zijn bureau.
2
, Cultuur als centraal begrip
Van Dale: “De culturele antropologie is de wetenschap van de mens als cultuurdrager” → → veel
aandacht voor culturele diversiteit van de mensheid (vb. veelzijdigheid van hoe men mens is -
animisme: vulkaan: de natuur spreekt tot u en zegt dat die niet tevreden is over de behandeling/
corona: een wraak op ons)
Culturele variëteit of diversiteit binnen de mensheid (zowel binnen een cultuur als tussen culturen)
als centrale focus.
➔ Veelzijdige manier waarop het ‘mens-zijn’ beleefd wordt, men is geïnteresseerd in de
complexe en veelzijdige manieren waarop het mens-zijn beleefd wordt. Er zijn veel
verschillende manieren om hetzelfde te doen (verschillende manieren vna spreken (talen),
eten, huizen bouwen, opvoeden, politiek, organiseren, geloven, etc, tussen verschillende
culturen, binnen één dezelfde cultuur/familie cf. ‘Vlaams zijn’.
Van alle sociale wetenschappen, houdt de antropologie zich het meest met cultuur bezig.
Cultuur komt van het Latijnse colère = cultiveren:
➔ Kennis over de manier waarop de mensheid zich de omgeving toe-eigent, zich eigen maken
van een bepaalde context, omgeving met onderscheid tussen de natuurlijke staat en de
gecultiveerde vorm.
➔ Niet ‘natuurlijke staat’, maar hoe deze wordt omgevormd en gecultiveerd.
➔ Voorbeelden: transformatieproces van tarwe naar brood – transformatieproces van wol
naar kleren.
Er zijn verschillende definities voor cultuur. Voor ons is cultuur onze waarden en normen. Voor een
kunstenaar gaat cultuur vooral over kunst.
Door antropologen wordt cultuur gezien als hetgeen wat mensen met elkaar gemeen hebben.
Cultuur is moeilijk te definiëren:
➔ Kroeber en Kluckhohn: 161 definities!
➔ Ambigue begrip:
o Datgene wat mensen onderscheidt van dieren (universeel). Hebben dieren dan geen
cultuur? → Dieren zijn ook in staat op gedragspatronen te veranderen of ook om ze
aan te leren van elkaar.
o Datgene wat één specifieke groep onderscheidt van een andere groep
(particulariteit).
o
Universaliteit versus particulariteit
Er is een spanningsveld tussen universaliteit en particulariteit.
Er is een onderscheid tussen algemen principes en specifieke variaties.
➔ Principes: liefde, vrede, politiek, transactie, verwantschap, dood, Godheid ...
Algemen principes krijgen verschillende vertalingen in verschillende culturen/contexten.
Wat onderscheid de mens als mens? Hoe worden die universalia in een specifieke context ook
beleefd? Hoe gebeurt een rouwproces? Hoe gebeurt een bevalling? Wat hebben mensen met elkaar
gemeen? Zijn mensen zodanig van elkaar verschillend dat samenleven onmogelijk is?
3
, Er zijn drie centrale vragen:
1. Bestaan er universele, algemeen gedeelde principes bij de mensheid? meer op niveau van
cultivering/ cultureel vlak (dus niet fysisch) – antropologen hebben hier geen éénduidig
antwoord op, ze zoeken hier wel naar. Is er een gedeelde universele conditie? Of is alles wat
we kennen cultuurspecifiek… of is er iets dat mensen spontaan met elkaar delen? Mss taal –
maar we spreken niet dezelfde taal. Binnen de talen zijn er heel grote variaties nu: men
zegt alle culturen zijn met elkaar verbonden, en mss is dit ook altijd zo geweest, men spreekt
niet meer van culturen die niets meer met elkaar te maken hebben.
2. Welke variaties bestaan er op één en hetzelfde principe? Clan, uitgebreide familie, ouders
en kinderen, … (variaties op basis van principe ‘verwantschap’. Patrilineaire gezinsstucturen:
opgevoed worden door nonkel (langs vaders kant) – gezin beperkt zich niet overal tot mama,
papa, broer en zus, queercommunity: symbolische verwantschappen van familie – op straat:
mensen die elkaar adopteren en die samen huishoudens gaan vormen) (pose)
antropologen vinden het interessant om te kijken naar wat toonaangevend wordt en vaak
voorkomend vb. Westers-model van ‘nucleair gezin’ zich verspreid over de wereld? (twee
actoren en kinderen) – dit fenomeen is niet zo historisch oud (20e eeuw) – ieders moet zen
eigen huis hebben/appartement
3. Hoe zal één specifieke variatie zich verspreiden over verschillende culturen/contexten?
verwantschap is een algemeen principe → het nucleair gezin is hier een variatie op.
Vb. Turkse gezinnen: gebruikelijk dat echtpaar gaat inwonen bij schoonfamilie echtgenoot → vaak
discussies omdat zoon/dochter dit niet willen (ontwikkelingen laatste 30 jaar) → ze willen modern
zijn (eigen huis/app) → modernisering ( vaak culturele verandering) betekent verandering of
mensen kiezen bewust om dicht bij de ouders te gaan wonen - Vlamingen gaan binnen dezelfde
buurt terug wonen en kinderen opvoeden waarbij de ouders dichtbij zijn, fenomenen zoals
kangeroewonen, je ziet veel diversiteit in de wonen in Vlaanderen. Dit zijn variaties die ons
interesseren, dynamieken die antropologen interesseren
Wat versta je onder verwantschap?
We kunnen zeggen dat dit een principe is dat overal terugkomt. Maar wat is verwantschap? Wie
beschouw je allemaal als familie?
Wat betekent verwantschap in verschillende culturen?
Wat met adoptie? Is biologie altijd de basis?
Hoe heeft de Westerse opvatting van de ‘nucleaire’ familie zich verspreid als dominante
gezinsvorm?
Jaren 50: het nucleair gezinsmodel. Mensen verdienden genoeg om met 1 inkomen rond te komen.
De man ging werken en de vrouw zorgde voor de kinderen. Die konden nu alleen gaan wonen. Dit is
nu ook een belangrijke norm die spanningen kan veroorzaken.
Diversiteit van menselijk leven als centrale focus:
➔ Toegepast op andere thema’s (politiek, transactie, religie ...)
Gemeenschappen leven niet geïsoleerd, maar aan elkaar verbonden:
➔ Globalisering
➔ Interne en externe migratie
➔ Moderne technologie.
Etnocentrisme versus culuurrelativisme
4
