Geschiedenis van België, 2020-2021
Prof. Jeffrey Tyssens
Dit is mijn samenvatting van het vak Geschiedenis van België. Ik heb mijn best gemaakt deze zo
uitgebreid mogelijk te maken, zodat het mogelijk is het openboekexamen te slagen. Dit is mij dus ook
gelukt.
Veel succes!
1. Oorsprong van België
De actualiteit
• Voortbestaan België wordt voortdurend in vraag gesteld
• Complexe staatsstructuur
• Langste regeringscrisis ooit (2010-2011): 540/1 dagen > duur regeringsvorming 2019-2020
slechts iets minder lang
De historische dimensie
• Historische diepgang: hoe “oud” is België?
• Reflectie over natiestaat: casus België interessant
• Belgische natiestaat: specifieke kenmerken
• België is meer dan zijn communautaire geschiedenis
Drie breuklijnen
• Een model geconcipieerd door politicologen
o Sociaaleconomische breuklijn: kapitaal vs. Arbeid
o Levensbeschouwelijke breuklijn: klerikaal vs. Antiklerikaal (kerkelijke tussenkomst of
niet?)
o Communautaire breuklijn: Vlamingen vs. Franstaligen (Franstaligen in Brussel)
▪ De plaats van de taalkwestie is vandaag niet echt meer relevant
• De beperkingen van dit model
o Breuklijn niet steeds even belangrijk (“opkomst en ondergang”)
o Overlappingen breuklijnen (bv. sociaaleconomische inslag in beide andere
breuklijnen)
▪ Conflict tussen Vlaanderen en Wallonië is ook levensbeschouwelijk
o Nieuwe conflictzones (milieu, migratie…)
▪ Veroorzaken nieuwe spanningsvelden, dimensies
Het ontstaan van België
• Structuur
o Bestond België voor 1830?
o De staatkundige situatie voor eind 18e eeuw
o In drie stappen naar de revolutie van 1830
o De revolutie van 1830: ontstaan van België
1.1 bestond België voor 1830?
Het ‘aloude bestaan van België en de Belgen
1
, • Romantisch-literair, een beeld van België projecteren met een lange geschiedenis,
gemeenschappelijke identiteit, die tot 1830 heeft moeten wachten tot het kon bloeien,
doorgaans met een beeld dat alles voor 1830 gewoon buitenlandse bezettingen,
onderdrukkingen waren. Dit beeld hat België in de 19e eeuw nodig om zichzelf te gaan
legitimeren.
o België vanaf de Romeinen (Caesar), daarna bezet en onderdrukt, bevrijding in 1830
o Aloude België van Caesar komt niet overeen met het Belgisch grondgebied (Frankrijk
tot Zwitserland, eigenlijk Normandië tot de Elzas)
België als ‘artificiële creatie’
• Het idee dat het romantisch gecreëerde beeld onzin is en dat België maar gewoon ineen
geflanst is. Er zou niet zo iets zijn als een identiteit, het zijn twee artificiële volkeren die
artificieel bij elkaar geflanst zijn en die maar beter streven om uit elkaar te gaan omdat ze
niets met elkaar te maken hebben. (Radicaal tegengestelde)
o Naties zijn geen ‘natuurlijke’ entiteiten
o Opgebouwd door ideologische en politieke ingrepen, zowel bewust als onbewust
• Vlaamse beweging is zich hier ook mee gaan identificeren
• Heel radicale visie wordt niet echt meer gebruikt, maar wordt wel nog gebruikt omdat er
niets was dat de Walen en Vlamingen met elkaar verbonden naar aanloop van België (visie
van Henri Pirenne en Jean Stengers)
De visie van Henri Pirenne
• Een stelling die verdedigt hoe ver België teruggaat
• Nationale historicus
• “Comme Etat, les Pays-Bas remontent aux ducs de Bourgogne, mais avant les ducs il y avait
déjà une peuple des Pays-Bas. (…) on peut dire que chez nous, l’unité nationale a précédé
l’unité de gouvernement. (…) Ailleurs, l’Etat a été souvent la cause d’une vie nationale
propre ; chez nous, il semble en avoir été le résultat. ”
• → Als staat gaan de Lage Landen (Nederlanden, het geheel) terug naar de hertogen van
Bourgondië, maar voor deze hertogen de plak zouden zaaien was er al een volk van de Lage
Landen, namelijk de Belgen. We kunnen dus stellen dat de nationale eenheid vooraf ging aan
de eenheid van de regering. Doorgaans is het de staat geweest die de oorzaak is geweest van
een nationaal leven. Bij ons daarentegen blijkt die staat een resultaat te zijn geweest van een
nationale identiteit eerder dan de genereerden van geweest te zijn.
o Er is een soort nationale identiteit die voorafgaat aan de creatie van instellingen die
dat gaan materialiseren, die een staat vormen. Men sprak in die tijd van een
civilisation. Er is dus een Belgische nationale cultuur die voorafgaat aan de staat.
o De romantische visie is niet meer frappant, maar er bestond wel een onafhankelijk
fundament uit de geschiedenis. Dit geldt ook als legitimering voor de nationale staat.
(er zijn wortels terug te vinden waarin de cultuur ver in de geschiedenis reikt)
De visie van Jean Stengers
• Geschiedenis over de Belgische nationale identiteit, beschrijft het begin van de Belgische
identiteit recenter
• Kijkt vanuit een andere periode
2
, • “(…) de 1795 à 1830, une Belgique a continué à vivre : la Belgique morale, celle qui conservait
précisément une conscience propre. De cette Belgique-là, et de celle-là seule, a pu jaillir
l’Etat indépendant de 1830”.
o Van 1795 tot 1830 heeft een België voortbestaan: het morele België, dat nu precies
een eigen bewustzijn had. Het is vanuit dat België en alleen vanuit dat België dat in
1830 een onafhankelijke staat is kunnen ontstaan.
o De periode is veel korter, waarin er iets is dat duidelijk de regio’s aan elkaar doet
plakken, waardoor iets groeit van ‘we hebben een gemeenschappelijk lot’, maar het
gaat enkel over dat België. Hij gaat niet terug naar de pre-bourgondische periode,
wat betekent dat in de stelling van Stengers er een aantal institutionele krachten
aanwezig zijn in deze regio vooraleer er iets als een nationale identiteit heeft kunnen
vormgeven. Wat we hier krijgen is de omkering van de stelling van Pirennes: de staat
kwam voor de nationale identiteit. Dan stelt men zich de vraag: hoe komt die dan
uiteindelijk en wat zijn de punten waar men een culminatiemoment heeft waar je
ziet: hier worden stappen verder gezet.
o Je kan 1795 terugdrijven naar 1789, wanneer de Franse Revolutie plaatsvindt en er
dingen gebeuren die bewijzen dat er toch raakpunten zijn bij regio’s die eigenlijk
niets met elkaar te maken hebben. Er is een gemeenschappelijk politiek project,
maar er zijn nog een aantal verschillen met wat er in 1830 zal gebeuren.
1.2 De staatkundige situatie voor eind 18e eeuw
Grenzen van België nu zijn heel anders dan de grenzen vroeger
• Zelfs de provinciegrenzen, komen eigenlijk gewoon niet overeen
o Graafschap Vlaanderen: Oost- en West-Vlaanderen + stuk in Frankrijk
o Hertogdom Brabant grotendeels in Nederland
• Verticale as: één deel van de leengoederen behoren tot Franse koning, ander deel tot Duitse
hertogen
Territoriale verbrokkeling tijdens de middeleeuwen
• Hoe gaan we van een verbrokkeld landschap in de middeleeuwen, waar grenzen totaal
anders zijn dan de grenzen nu en hoe kunnen we vaststellen dat de grenzen stilaan
samenklitten en andere grenzen vormen? → hangt samen met een aantal processen van
politieke centralisatie die vanaf de 15e eeuw vorm gaan krijgen en waar een aantal groepen
van politieke heersers een centrale rol spelen. (3)
Processen politieke centralisatie vanaf 15e eeuw
• Onder de Bourgondische hertogen (14e – 15e eeuw)
o Bourgondische hertogen worden landheer voor deze graafschappen en realiseren
een min of meer aaneensluitend territorium, dat tot op zekere hoogte de
Nederlanden omvat en waar een link gelegd wordt met de bourgondische territoria,
maar niet om een territoriale eenheid te vormen. (Het prinsbisdom Luik is altijd een
soort apart gegeven dat niet echt beantwoordt aan de globale logica van de
territoria.) Voor het eerst staan al die territoria onder hetzelfde hoofd. Dit is niet per
se een koning, het is een accumulatie van titels maar de territoria beginnen stilaan
naar elkaar te groeien en het idee van een samenhangend rijk begint stilaan zich te
ontwikkelen.
o Lethargische rijk reconstrueren
3
, o Loopt uiteindelijk stuk op oorlogen met de Franse Koning en Duitse vorsten
• Onder de Spaanse Habsburgers (Karel V)
o Een aantal stappen worden gezet die geleidelijk een samenhangend iets wordt.
o Nieuwe Wereld (zodat hij met recht en reden kon zeggen dat de zon nooit onderging
in zijn rijk)
▪ Enkele trage stappen worden gezet in de richting van een bepaalde cohesie:
stilletjes aan krijgt dit idee een bepaalde vorm, maar: dit betekent niet dat
de gemiddelde inwoner zich gaat voelen als één geheel en verbonden voelt
met mensen uit andere gebieden of graafschappen
o 1549: pragmatieke sanctie: een belangrijke juridische stap in de richting van cohesie:
al deze territoria moeten samen worden overgeërfd, maar dit loopt moeizaam in
praktijk: weerstand tegen de centralisatie van de Habsburgse politiek + afzetten
tegen godsdienstpolitiek vanuit Lage Landen → 80-jarige oorlog
▪ Daar waar het protestantisme sterker was (Zuiden) verplaatst zich naar het
Noorden en dat in de militaire confrontaties dat Zuiden weer gaat kantelen
richting de Spaanse wettige soeverein, met uiteindelijk 1648 (vrede van
Westfalen): legt stuk grens vast waar je de noordelijke grens van België voor
het eerst ziet ontwikkelen. Noord en Zuid gaan apart evolueren.
▪ Vrede van Westfalen legt een grens vast: tussen wat later België en
Nederland zullen zijn.
o Wat er dan ook zal gebeuren, is dat aan de Zuidwestelijke grens aan het einde van de
17e eeuw toe (door militaire conflicten van Frankrijk) er stukken verdwijnen
(annexatie van Frans-Vlaanderen door Frankrijk) wat ervoor leidt dat de grens nog
wat verandert en uiteindelijk in 1713 (vrede van Utrecht) de Zuidelijke Nederlanden
van Soeverein gaan verwisselen (Spanje → Oostenrijk): de Zuidelijke grens begint
stilaan te lijken op de grens vandaag met Frankrijk en Luxemburg.
• Onder de Oostenrijkse Habsburgers
o Vrede van Utrecht: zuiderlijke Nederlanden veranderen van soeverein: ze behoren
niet langer tot Spanje, maar tot Oostenrijk.
1.3 in drie stappen naar de revolutie van 1830
Vijf rode draden doorheen het verhaal
• De internationale dimensie
o De ontwikkeling naar een autonoom België is enkel mogelijk wanneer de Europese
grootmachten het hier mee eens zijn. het moet hen om welbepaalde redenen goed
uitkomen.
• Het vraagstuk van de politieke machtsuitoefening
o Gaat voornamelijk over de manier waarop macht wordt uitgeoefend in de
samenleving(en).
• De modernisering van de samenleving
o Rol van de centrale staat wordt steeds groter, 18e en 19e eeuw wordt deze macht
geconfronteerd met processen van modernisering
• De plaats van de godsdienst in de samenleving
o Welke plaats krijgt de dominante religie (Rooms-Katholieke godsdienst)? Dit speelt
een zeer belangrijke factor in het legitimeren en delegitimeren van de macht van
bepaalde personen.
• Het vraagstuk van de eenheid tussen de gewesten
4
