Algemene en sociale psychologie
,Doelstelling en praktische informatie
• Doelstelling van het vak
o Kennis en inzicht bijbrengen over de belangrijkste (sociaal) psychologische
begrippen, theorieën en onderzoeksmethoden; en de relevantie van de
algemene en sociale psychologie voor communicatiewetenschappen,
sociologie, politicologie en SEW.
o Onderzoeksvragen op een psychologische wijze kunnen ontleden; begrijpen
van de psychologisch-wetenschappelijke manier van denken als aanvulling op
andere wetenschappelijke denkwijzen in vaak gelijkende onderzoeksvragen.
o Vertrouwd geraken met enkele belangrijke bevindingen uit de meest
invloedrijke stromingen binnen de algemene en vooral de sociale psychologie,
en het interpreteren van de beschikbare empirische gegevens naar hun
waarde.
• Wat is psychologie?
o “Psychologie bestudeert vooral een kleine groep mensen met zeer afwijkend
gedrag.”
o “Veel babbelen”
o “Psychologie is geen wetenschap en beschrijft vooral gezond verstand.”
• Psychologie
o Wetenschappelijke studie van menselijk gedrag en de interne processen (bv.
mentale, emotie) die hieraan ten grondslag liggen
o Wetenschappelijk: methoden uit exact-wetenschappelijke disciplines, maar
door de complexiteit van gedrag is theorie vaak minder goed volledig toetsbaar
o Methodologie, bv. ‘werkloosheid en depressie’:
▪ Fase 1: observatie of beschrijving
▪ Fase 2: stellen van hypothesen
▪ Fase 3: onderzoeksplan, bv; beslissen type design en meetmethode
▪ Fase 4: dataverzameling en -verwerking
▪ Fase 5: interpretatie en hypothesen voor verder onderzoek
o Gedrag: overt (waarneembaar) en covert (attitudes, emoties, opinies)
o Individueel gedrag: sociale context maar eerder in kleine kring
o Algemeen en specifiek gedrag: wetmatigheden, maar ook variatie
• Praktische aspecten
o 11 lessen, maandag 13u – 16u
▪ GEEN pauze
▪ Aanwezigheid is niet verplicht
o Studiemateriaal
▪ Handboek Van Hiel & Roets (sociale psychologie versie 2017)
▪ Slides Blackboard
▪ Oefeningen tijdens de les
o Evaluatie
▪ Gesloten boek examen, meerkeuze vragen (verhoogde cesuur): 17/20
▪ Groepswerk: 3/20
,• Examen (17/20): verhoogde cesuur
o Gewone giscorrectie benadeelt studenten die weinig gokken.
o Bij het systeem van cesuurverhoging wordt voor de theoretische gokkans
gecorrigeerd door de slaaggrens aan te passen. Met andere woorden, men gaat
niet meer op vraagniveau corrigeren (zoals bij giscorrectie), maar op
toetsniveau.
o Er worden géén punten afgetrokken voor foute antwoorden. Bij twijfel: toch
iets invullen!
o Geslaagd vanaf 12/20
o Meer info vind je hier:
https://www.uantwerpen.be/nl/centra/expertisecentrum-hoger-
onderwijs/didactische-info/onderwijstips-chronologisch/tip-40-- gokkans-
mult/
• Groepswerk
o In het groepswerk wordt een principe uit de sociale psychologie
gedemonstreerd in een zelf geregisseerd filmpje/scenario (max. 3 – 5 min.), dat
in een bijkomend verslag wordt toegelicht (max. 3 pag.)
o Vorm een groepje van min. 5 en max. 7 studenten
o Kies een thema uit opgegeven lijst (Blackboard)
o Beeld het thema uit in een filmpje
o Beschrijf in het verslag:
▪ Hoe je filmpje het fenomeen toelicht
▪ Welke ethische overwegingen je hebt gemaakt
▪ Hoe je dit zou bestuderen in een onderzoeksdesign
o Peer assessment: er wordt bij de beoordeling rekening gehouden met hoe je
inbreng door medestudenten wordt beoordeeld
o Deadline: 23/12/20
• Voorbeeld:
o https://www.youtube.com/watch?v=YnahdVFFzAc
o https://www.youtube.com/watch?v=P0aMEkGlcQE
• Opbouw van de lessen
o 28/09: Geschiedenis van de (sociale) psychologie + Onderzoeksmethoden
o 05/10: Sociale zelf, Conditionering en leren
o 12/10: Sociale perceptie, Aandacht en waarneming
o 19/10: Sociale beïnvloeding
o 26/10: Attitudes en anderen helpen
o 09/11: Agressie
o 16/11: Groepen, stereotypen, vooroordelen en discriminatie
o 23/11: Duurzaamheid
o 30/11: Multiculturele samenleving – gastles, enkel opname
o 07/12: Politieke wereld – gastles, enkel opname
o 14/12: Herhalingsles en proefexamen
,1 Inleiding: geschiedenis van (sociale) psychologie en relatie tot
andere disciplines
1.1 Vroege invloeden op de psychologie (NIET op examen!)
1.1.1 Filosofie uit het Oude Griekenland
• “Psychologie is een wetenschap met een lang verleden en een korte geschiedenis.”
• “Van het oudste onderwerp zullen we de nieuwste wetenschap maken.”
o Hermann Ebbinghaus (1885) in “Über das Gedächtnis”
• Plato en Aristoteles (5e – 3e eeuw v.C.)
o Rede: mensen zijn enige wezens die in staat zijn om de werkelijkheid
te begrijpen
o Observatie (zichtbare wereld waarin ook de dieren leven) is ondergeschikt aan
wat de ziel waarneemt door de rede (de onzichtbare, ideale wereld)
o Echte kennis komt voort uit de menselijke geest
o Axioma’s: uitgangspunten die iedereen intuïtief herkent (= demonstraties), van
waaruit alle kennis kan worden afgeleid
1.1.2 De Kerk
• Na 476:
o Vertaling van Plato en Aristoteles naar kerkelijke leer
o Onzichtbare wereld = hemel
o Demonstraties = goddelijke ingevingen
o God = waarheid, kerkvaders als meest betrouwbare bron hiervoor, gebruik
maken van oude geschriften
o Ware kennis < nadenken, intuïtief aanvoelen, goddelijke ingevingen
1.1.3 Copernicus (wetenschappelijke revolutie)
• Voordien:
o De mens (aarde) is het centrum van het universum
o Menselijke geest (de ziel) heeft een vrije wil en is niet onderworpen
aan de natuurwetten
• Nicolaus Copernicus (1473 – 1543):
o De aarde bevindt zicht niet i/h centrum v/h universum, maar draait rond de zon
▪ Nauwkeurige observatie i.p.v. interpretatie van oude geschriften
• Samengaand met maatschappelijke veranderingen:
o Herwaardering handel en handarbeid: niet enkel geleerden
o Boekdrukkunst: snel verspreiden kennis
o Ontdekkingsreizen
o Oprichting universiteiten
o Verminderde invloed van Rooms-katholieke kerk
,1.1.4 Descartes
• René Descartes (1596 – 1650): filosoof en wiskundige
o Dualisme
▪ Mensen bestaan uit twee elementen: lichaam en geest
o Rationalisme
▪ Waargenomen werkelijkheid is onbetrouwbaar, maar de
waarheid kan achterhaald worden door bewijsvoering (rede)
o Nativisme
▪ De mens heeft een aangeboren kennis
o Mechanische visie
▪ De mens is een complexe machine, door God
ontworpen, maar onderhevig aan wiskundige wetten
▪ Mens als studieobject is mogelijk
▪ Geest & lichaam beïnvloeden elkaar, maar geest is
niet onderhevig aan natuurwetten
▪ Pijnappelklier (ontwikkelde dieren): plaats waar ziel & lichaam
samenkomen
1.1.5 Empirisme (Engeland)
• Thomas Hobbes (1588 – 1679):
o Kennis komt voort uit zintuiglijke waarnemingen
o De bron van kennis is niet aangeboren en afgeleide inzichten, maar
waarneming, ervaring en experimenteren
• John Locke (1632 – 1704):
o De geest wordt gekenmerkt door associaties van ideeën (associationisme)
• David Hume (1711 – 1776):
o Associaties tussen ideeën worden bepaald door:
▪ Gelijkenis
▪ Samen voorkomen in tijd en ruimte
1.1.6 Darwin (evolutieleer)
• Charles Darwin (1809 – 1882):
o The Origin of Species (1859)
o Natuurlijke selectie en survival of the fittest:
Wanneer de omgeving verandert, bieden sommige trekken van een organisme
meer voordeel dan andere. Zij overleven, terwijl de andere uitsterven. Dieren
passen zich over generaties heen aan de lokale omgeving aan.
o Gaf aanleiding tot de mogelijkheid dat de mens uit dieren geëvolueerd was en
op eenzelfde manier kon bestudeerd worden (meer aandacht voor gedrag dan
voor ‘ziel’, wat mens van dier onderscheidde)
, • Grant (1991): 20-jarige follow-up van vinkenpopulatie op Galapagoseilanden
(cf. Darwin):
o Bij droogte sterven vooral kleine vinken
▪ Grote vinken kunnen met hun stevigere snavels grotere en hardere
zaden openbreken
o Bij natte periode worden grote zaden overwoekerd door eenjarige planten met
kleine zaden
▪ Kleine vinken zijn in het voordeel, aangezien grote vinken zich
onvoldoende kunnen voeden met kleine zaden
1.1.7 Frenologie
• Franz Joseph Gall (1758 – 1828); Johann Spurzheim (1776 – 1832)
o Bewustzijn: werkt via het brein
o Aangeboren kennis vervat in de bouw van de schedel (knobbels
en deukjes)
o Hoe groter bepaalde hersenregio’s, hoe sterker het aspect dat zich daar
lokaliseerde zich in de persoonlijkheid vertaalde
o Door wat tegenwoordig uit anatomie geweten is, is frenologie op
wetenschappelijk vlak volledig verlaten!
o Op populair vlak revival van frenologie
o Niet te verwarren met studie van gelaatsuitdrukkingen (sociale perceptie)
• Frenologie in populaire media
1.1.8 Vroege experimenten: fysiologische invloeden
• Hermann von Helmholtz (1821 – 1894):
o Alle krachten in de mens zijn lichamelijk en chemisch
o Ervaringen zijn niet onmiddellijk: tijd nodig voor informatieverwerking, en voor
impulsen om zich door het zenuwstelsel een weg te banen
(reactietijdmetingen)
• Gustav Fechner (1801 – 1887):
o Studie van verschil tussen objectieve prikkels en sensaties
o Psychofysica: hoe fysische gebeurtenissen in de omgeving resulteren in een
innerlijke ervaring
,1.1.9 Samengevat
• Verschillen tussen sommige stromingen ook op basis van ‘nature’ versus ‘nature’:
o Kennis is aangeboren:
▪ Descartes, frenologie, evolutieleer
o Kennis is NIET aangeboren en komt uit ervaringen:
▪ Empirisme, evolutieleer
1.2 De beginjaren van de psychologie (NIET op examen!)
1.2.1 Structuralisme
• Wilhelm Wundt (1832 – 1920): experimentele psychologie
o 1874: Grundzüge der physiologischen Psychologie: “psychologie als
alliantie tussen fysiologie en psychologie die naar zichzelf van binnenuit
kijkt (introspectie)”
o 1879: oprichting 1ste laboratorium te Leipzig
• Wat is de structuur van de geest? Elk complex proces kan gereduceerd worden tot een
combinatie van elementaire componenten. De geest wordt gevormd door ‘creatieve’
combinaties van objectieve sensaties en subjectieve gevoelens (reactie tegen simpele
associaties in empirisme)
• Primaire vragen:
o Welke zijn de basiselementen van een ervaring?
▪ Objectieve sensaties, bv. ‘het steentje in mijn hand voelt koud aan’
▪ Beelden, herinneringen
▪ Subjectieve gevoelens, bv. ‘onaangenaam’
o Hoe worden die gecombineerd?
o Wat zorgt ervoor dat elementen met elkaar gecombineerd worden?
, 1.2.2 Toegepaste psychologie (in Europa)
• Alfred Binet (1857 – 1911)
o Interesse in individuele psychologische verschillen
o Hoofd van labo in Parijs, opgericht in navolging van labo van Wundt
o Ontwikkelde de eerste intelligentietest: door onderwijsplicht rees de vraag of
leerachterstanden te wijten waren aan tekort aan onderwijs, of tekort aan
intelligentie
o Eerste testen gebaseerd op frenologie (meten v/d schedel)
o Later geheugentesten (gedicht opzeggen)
1.2.3 Functionalisme
• Functionalisme (Amerikaanse stroming):
o Wat zijn de functies van (bewuste) ervaring en gedrag?
o Hoe helpen onze ervaringen en gedachten om in het dagelijkse leven te
functioneren: toegepaste psychologie
o Sterk beïnvloed door Darwin:
▪ Hebben mentale processen een evolutionaire geschiedenis? Zijn onze
capaciteiten (bv. leren op basis van ervaring) gelijk aan dieren?
• William James (1842 – 1910):
o The Principles of Psychology (1890)
o Mentale processen zijn actief en continu (cf. rivier)
1.2.4 Gestaltpsychologie
• Reactie tegen structuralisme:
o De mens is méér dan de som van onafhankelijke, elementaire gedragingen
o Mensen proberen betekenis te geven aan hun omgeving
o Mensen nemen de wereld waar in gehelen of gestalten (Gestalt)
▪ Bewijs aan de hand van visuele illusies
o Interactie met omgeving
o Stroming met nog steeds invloed op perceptie, geheugen, denken en sociale
psychologie
o Wolfgang Köhler (1887 – 1967), Max Wertheimer (1880 – 1943), Kurt Kofka
(1886 – 1941)
Beide lijnen zijn identiek én recht! (Hering illusion)
