Bestuursrecht Marie Vanhoolandt
DEEL 1: PUBLIEKRECHT IN PERSPECTIEF
HOOFDSTUK 1: BASISBEGRIPPEN EN CENTRALE THEMA’S VAN HET PUBLIEKRECHT
Afdeling 1: inleiding; publiekrecht in een gelaagde rechtsorde
Het publiekrecht omvat het recht over de organisatie en het optreden van de overheid, het
regelt de verhoudingen tussen de burgers en de overheid.
Het privaatrecht handelt over de onderlinge verhouding tussen alle personen.
Wat is een gelaagde rechtsorde?
Elke burgers. Maakt vandaag deel uit van verschillende overheidsverbanden: gemeente,
provincie, Vlaamse Gemeenschap,… Het recht dat op ons van toepassing is kent dan ook vele
oorsprongen, het kan niet tot 1 overheids- of bestuurslaag worden herleid.
Afdeling 2: De Grondwet (zie grondwettelijk recht)
Afdeling 3: Het bestuur
§0: begrip en evolutie van het bestuur
A. Begrip
Trias politica (scheiding der machten) / horizontale machtenscheiding
Montesquieu: de 3 machten (UM, WM en RM) moeten elkaar in evenwicht houden
(controleren) zonder zicht te veel in de andere te mengen = checks and balances
In de VS is er een heel strikte scheiding, maar wel onderlinge controlemechanismen tussen
de verschilende machten.
Het Goede Bewind
De 3 staatsmachten zijn verbonden met een koort, ze zijn dus niet gescheiden, ze houden
elkaar in evenwicht.
De fresco vertoont ook de beginselen van het behoorlijk bestuur: zorgvuldigheidsbeginsel,
matigheid, redelijkheid, proportionaliteit,…
Het bestuursbegrip wordt voorbehouden voor de organen en instellingen die vallen onder
de UM, met uitsluiting van de organen van WM en de RM. Bestuurshandelingen kunnen ook
regelementair of verodenend van aard zijn, bv. coronamaatregelen (algemeen karakter)
MAAR:
- De lokale besturen (gemeenten en provincies) behoren ook tot het bestuursbegrip en
zijn geen UM.
- Administratieve/ bestuurlijke rechtscolleges behoren tot de UM, maar vervullen een
rechtsprekende functie en behoren dus niet tot het bestuursbegrip
- Het bestuur vervult niet enkel taken van tenuitvoorlegging,1 er zijn ook
bestuurshandelingen met een normatieve (materieel wetgevende) inhoud
( bv. GAS-boete)
1
De uitoefening van uitvoerende taken is geen monopolie van de UM
Bv. de WM -> gunnen van overheidsopdrachten, aanwerven van personeel dat de WM bijstaat
Bv. de RM -> opleggen van een tuchtmaatregel aan een magistraat
1
, B. Geshiedenis
2e helft van de 19e Eeuw: de overheid is meer taken beginnen opnemen, hierdoor is het
overheidsapparaat sterker uitgebouwd. Burgers en ondernemingen komen dagelijks in
contact met de overheidsadministratie (vb. openbaar vervoer), waarbij het bestuur
normerende (materieel- wetgevende of verordende) en uitvoerende en/of rechtsprende
bevoegdheden vervult.
Vroeger – Max Weber (1864-1920): hij koppelde de bureaucratie als de typische
organisatievorm van de staat waarin rationaliteit (efficiënt en doelmatig gebruik van
middelen en gelegitimeerde macht) en depersonalisering (tegen vriendjespolitiek,…) van
onderlinge verhoudingen centraal staan.
Dit bureaucratiemodel gaat uit van het primaat van de politiek en het principe dat niet de
ambtenaar maar wel de minister zich in het parlement moet verantwoorden.
De politiek en de ambtenaarij hebben strikt onderscheiden takenpakketten -> de minister
legt de administratie zijn wil op en de administratie voert deze uit.
Nu: de bureaucratie wordt geassocieerd met een dure, weinig flexibel en
gebruiksonvriendelijke administratie die weining ruimte laat voor individuele vrijheid.
Vandaag de dag wordt vaker gebruikt gemaakt van andere organisatievormen met als doel:
- Modernisering van de administratie naar het beeld van het private ondernemerschap
(rationelere besteding van middelen en een resultaatgerichte en meer
klantvriendelijke aanpak)
- Verzelfstandiging: beroep op gespecialiseerde diensten en instellingen met een
publiekrechtelijke maar soms ook een privaatrechtelijke vorm (met een zekere
autonomie)
- Kerntakendebat en privatisering van overheidstaken
Verticale machtenscheiding
Elk bestuursniveau staat in verhouding tot de andere bestuursniveaus die net als zij
exclusieve, gedeelde of concurrerende bevoegdheden hebben. Voor de uitvoering daarvan
beschikr elk van deze niveaus over een eigen administratie.
Resultat: complexe organisatievoem met verschillende bestuursnveaus met telkens een
centraal en hiërarchisch georganiseerde administratie.
2
,§1 Verhouding tussen regering en administratie en belang van administratieve
rekenplichtigheid
A. Voorrang van de politiek
In de meeste landen bestaat de centrale administratie uit verschillende en zeer verscheidene
(oud en recente) overheidsdiensten met verschillend personeel, procedures, regels,… Men
kan dus niet echt spreken van 1 homogene administratie. In overeenstemming met de
principes van Weber zijn de overheidsdiensten hiërarchisch gestructureerd met aan het
hoofd een topambtenaar die onder het gezag staat van een minister (de regering is ook
ingedeeld zols de administratie)
De ondelinge verhouding tussen politieke gezagsdragers en de administratie is in de
politieke wetenschap een veelbeschreven spanningsveld:
- Politisering van de ambtenarij -> normaal is de administratie een instrument voor de
regering, maar in grote landen zijn de administraties grote gespecialiseerde en
permanente equipes/groepen die zorgen voor continuïteit en hun stempel op het
uitstippelen en uitvoeren van het beleid zetten. (De ministers zijn afhankelijk van de
verkiezing en daardoor dus van de informatie die zij krijgen via hun administratie)
- De politieke veranwoordelijkheid voor wat misloopt berust bij de minister of de
regering -> bij een gebrek aan politieke steun (in een motie van wantrouwen) kunnen
deze tot ontstal gedwongen worden (gebeurt vaak door de eigen partij na een crisis)
Bv. ontsnapping van Dutroux -> minister van Justitie neemt ontslag
Het succes van het beleid is afhankelijk van de administratie waardoor de regering ernaar
streeft om de controle op de administratie te behouden via volgenden technieken:
- Spoils system (VS – 19e Eeuw): de nieuwe president kan de top van de administratie
en soms zelfs de volledige administratie vervangen door personen op wie hij kan
vertrouwen.
- Merrit system: niet iedereen mag worden aangsteld voor de administratie, men
moet bewijzen dat men een aantal verdiensten heeft
- Partijpolitisering van de administratie: afspraken tussen de politieke partijen
Vandaag de dag verloopt de depolitisering van de ambtenaren via objectieve procedures
en onafhankelijke selectiebureaus, MAAR de benoeming leidt nog wel tot politieke
patstellingen (situaties waar geen mogelijkheid meer is)
- Ministeriële kabinetten: bestaat uit naaste medewerkers van de minister (vaak
vroegere ambtenaren) die het vetrouwen genieten van deze minister -> ze slaan een
brug tussen de politiek en de administratie.
3
, B. Administratieve rekenplichtigheid
Dus: de minister draagt de publieke of politieke verantwoordelijkheid van zijn beleid.
Enerzijds is er de politisering van de gespecialiseerde ambtenarij die steeds meer verwikkeld
raakt in de politieke aangelegenheden.
Anderzijds is er de bureaucratisering van de politiek doordat ministers steeds meer tijd
moeten uittrekken voor technische aangelegenheden en daardoor minder tijd hebben om
zich met het beleid bezig te houden.
Als gevolg staat de administratieve verantwoording/ verantwoordelijkheid of
rekenplichtigheid centraal = ook de administratie is verplicht om rekenschap af te leggen
over de genomen beslissingen en verantwoordelijk kan worden gesteld voor wat misloopt.
1. Rekenschap/ verantwoording aflegen
Het rekenschap afleggen hangt samen met de plicht van de administratie om openheid van
zaken te geven zodat de minister en burgers inzicht krijgen in het beleid en de motieven.
Het afleggen van verantwoording gebeurt ook in de vorm van audits, rapporten en
jaarverslagen die worden voorgelegd aan de minister, kamer en externe inspectiedienstren
en toezichtsorganen. De loyaliteitsverplichting van de ambtenaar tov de minister:
spreekrecht/ spreekplicht ipv zwijgplicht.
2. Administratieve en tuchtrechtelijke verantwoordelijkheid
Bij verkeerd handelen van ambtenaren of wanneer ze aan hun plicht verzuimen kunnen zij
voor de strafrechter gedaagd worden.
3. Ombudsfuncties
Burgers en ondernemingen kunnen er hun ingenoegen over de werking van de
overheidsdiensten in de vorm van een klacht richten aan de ombudsman, die vervolgens een
intern onderoek voert en via bemiddeling een oplossong nastreeft
BE: federale, deelstatelijke, provinciale,… -> kan leiden tot een overlapping van
bevoegdheden en minder zichtbaarheid van de functie
§2 verreikende overheidstussenkomst
Vanaf het midden van de 19e Eeuw is er een systematische uitbou van de
overheidstussenkomst:
1. Uitbouw van de sociale staat en de openbare nutsvoorzieningen vanaf midden 19de
eeuw
2. Verdere uitbouw verzorgingsstaat na de 2de wereldoorlog: sociaal vangnet, publieke
voorzieningen, …
3. Verstedelijking en bevolkingsgroei dwong overheid tot meer planmatig omgaan met
grond en ruimte
4. Industrialisering vroeg om meer overheidsingrijpen ter bescherming van veiligheid en
milieu
5. Rampen en crises zetten overheid aan tot noodplannen, maatregelen en verstrengd
toezicht
4
