THEORIE VAN DE VISUELE COMMUNICATIE
Academiejaar 2020-2021
Prof. dr. Luc Pauwels
(m.m.v. dr. Marc Bekaert)
Beknopt Overzicht
I. INLEIDING EN SITUERING (LP)
1. Visuele Geletterdheid, Visuele Cultuur en Beeldcultuur
II. BASISINZICHTEN UIT DE BEELDTHEORIE (LP)
2. Wat zijn Beelden?
3. Camerabeeld en Waarneming
4. Analoge versus Digitale Beeldcommunicatie
III. THEORETISCHE KADERS VOOR BEELDANALYSE (LP)
5. Semiotische Analyse
6. Retorische Analyse
7. Sociologische Analyse
8. Iconografische en Iconologische Analyse
IV. DE BETEKENAARS VAN HET BEWEGENDE BEELD (MB) (ANDERE SMV)
9. Voorafgaande theoretische beschouwingen
10. Codes van de Tekendrager, het Kader, en de Opname (shot)
11. Aspecten van de Beeldcompositie
12. Montage en Decoupage
13. Ocularisatie en Point of View
,I. INLEIDING EN SITUERING (LP)
1. Visuele Geletterdheid, Visuele Cultuur en Beeldcultuur
Het kijken naar beelden neemt een steeds belangrijkere plaats in het dagelijks leven en het
kennen van de wereld. Denk bijvoorbeeld aan het documenteren en sacraliseren van
bijzondere momenten in het sociale leven – de maatschappelijke beheers- en
controleactiviteiten – kennisoverdracht – het begrijpen van niet-visuele zaken.
Beelden en visuele voorstellingen werken op verschillende manieren mee aan processen die
zorgen voor de instandhouding of verandering van maatschappelijke instituties. De visuele
technologie is gedemocratiseerd: het maken en bekijken van beelden kan iedereen nu.
Visuele media weerspiegelen én creëren de maatschappelijke realiteit, bieden hiervan
versies en geen toegang tot. Die versies ontstaan door zowel de specifieke mogelijkheden
en beperkingen van de verschillende media, maar ontstaan ook door (on)bewuste)
beslissingen van zenders van de visuele media. Wij staan wantrouwend tegenover beelden,
maar interviews kunnen net zo goed bewerkt zijn.
Visuele alfabetisering als maatschappelijk project
In de samenleving is er een grote visuele ongeletterdheid, maar ondanks het belang is
visuele alfabetisering geen maatschappelijke prioriteit.
Men zegt vaak van beelden dat ze universeel begrijpbaar zouden zijn. Maar dit gaat vaak
over een beschrijvend en herkennend niveau, wat niet betekent dat men de betekenis, het
doel, de historische of culturele context of de zin van het beeld begrijpt. Want elk proces
van afbeelden betekent een reductie en transformatie van een aanzienlijk aantal
karakteristieken van de afgebeelde werkelijkheid.
Er is een behoefte om de essentie van beelden ook in woorden te kunnen vatten. Dit zal
echter nooit tippen aan de uitdrukking van de beelden zelf. Het verwoorden van beelden is
een belangrijk aspect van visuele geletterdheid. Visuele geletterdheid is dan een combinatie
van het hebben van inzicht in de betekenismogelijkheden van het visuele, maar ook van een
(verbale) vaardigheid om de visuele informatie mededeelbaar te maken. Er is echter een
grote taalarmoede op dit vlak (men gebruikt wel clichés en metaforen maar dat is ook niet
voldoende). Voor verschillende beelden heb je ook andere geletterdheid nodig.
Het ontwikkelen van de visuele geletterdheid is een langzaam proces dat veel facetten heeft.
enerzijds via kennis: het leren kijken, het doorgronden van verschillende beeldvormen, het
plaatsen van beelden en kennis opdoen van bv sociale instituten. Anderzijds het ervaren van
het zelf produceren van beelden en visuele voorstellingen.
Het is echter niet zo dat wij nu volkomen blind zijn voor de talrijke beeldcodes en visueel
verpakte boodschappen. Maar het is net als met minder geletterden die wel kunnen spreken
en begrijpen (passief), maar niet de grammaticale en syntactische regels kunnen toepassen
(actief). Zo moeten wij ook via een gerichte beeldopvoeding de impliciet begrepen
beeldcodes op een systematische manier aangeleerd krijgen. We zijn namelijk door de met
beelden overladen cultuur zo gewend aan de heersende beeldconventies, dat we vergeten
dat het om conventies gaat (één manier van kijken, afspraken en betekenis van elementen).
2
,Wanneer we wel weer bewust zijn van deze afspraken rond beeldgebruik, kunnen we méér
betekenissen leggen in beelden en die ook op de juiste manier interpreteren.
Verhoogde consumptie en een verdere democratisering van beeldtechnologie leidt niet
automatisch tot een verhoogde visuele geletterdheid. Voor een deel wel, maar ook juist niet:
bijvoorbeeld de suprematie van vooral technische normen en de daaruit vaak resulterende
omkering van middel en doel vormt een permanente bedreiging voor een meer doelgericht
en waardevol gebruik van het beeld in maatschappelijke sectoren en processen (denk aan
nietszeggende en ondoordachte clip art, gemaakt om te maken, plaatjes om teksten
luchtiger te maken).
Visuele ongeletterdheid als probleem en visuele alfabetisering als project om hieraan te
verhelpen, zijn eigenlijk zelf wat paradoxale termen, want zij verwijzen allebei naar een
woordtraditie waarvan we juist los willen komen. Dit is een illustratie van onze taalarmoede
tov het beeld en het visuele.
Woordcultuur versus beeldcultuur: hoger-lager?
Er zijn twee groepen die tegenover elkaar staan op het woordcultuur versus
beeldcultuurdebat.
Veelal intellectuelen en wetenschappers zien de oppervlakkige beeldcultuur als oorzaak van
het verdringen van het woord – de vervlakking en weerhouding van kennis – het
samensmelten van fictie en realiteit – de oppervlakkige amusmentscultuur. Zij bedenken
doemscenario’s voor als één van de twee wegvalt.
Voorstanders van de beeldcultuur zien mogelijkheden voor een meer democratische – want
beter geïnformeerde – samenlevingen en ontstaan van mondiaal bewustzijn.
Beide visies bevatten een grond van waarheid, toch houden ze te weinig rekening met de
complexiteit van de samenleving én de media die haar vormen en weerspiegelen. Beelden
werken namelijk niet louter bevrijdend of verslavend of …
Het debat woord versus beeld is op zich al weinig vruchtbaar (men zoekt naar superioriteit
ipv de bijzondere complementariteit). Maar deze wordt nog verwarrender door haar te
voeren in termen van hoge cultuur (literatuur) versus lage cultuur (TV). Dit getuigt van een
gebrek aan inzicht in de aard van de media.
Ten eerste omdat beide uitingsvormen hun hoge en lage varianten kennen. Denk aan een
hoogstaande film tegenover een stationsrommannetje.
Ten tweede omdat de beeldcultuur nooit los kan of moet worden beschouwd van de
schriftcultuur, en andersom. Denk aan scripts, films met gesproken woord, maar ook aan
geïllustreerde boeken en magazines. Niet alles wat op een beeld-scherm komt moet als
visuele informatie opgevat worden, ook al wordt in toenemende mate aandacht geschonken
aan de visuele verpakking van de tot nu toe in essentie vooral verbale boodschappen.
We zouden, eerder dan ongelukkig te zijn over de overdadige aanwezigheid van visuele
artefacten, treurig moeten zijn over het eenzijdig gebruik en onderbenutting van de
mogelijkheden van het visuele in zowel nieuwe als meer traditionele (krant) media.
3
, Wat kunnen we nu halen uit deze discussie? Dat de conclusie dat sommige beeldpraktijken
zwak zijn niet leidt tot een verdere aanscherping van de oppositie tussen woord en beeld,
maar wordt aangegrepen om tot een betere benutting van de eigenheid en
complementariteit van woord en beeld te komen. Actuele zwakheden in het beeldaanbod-
en gebruik zijn namelijk niet het gevolg van het wezen van het beeld.
Op kwantitatief vlak heeft beeld een dominante plaats, maar er is weinig aandacht voor de
media-opvoeding die het beeld moet losweken uit een eenzijdig gebruik en het mogelijk
moet maken om nieuwe en meer geraffineerde vormen van beeldgebruik mogelijk te
maken. Deze opwaardering van beeld in de cultuur betekent niet gelijk een toename van
beelden.
Het verschil in kwantiteit en kwaliteit van beelden is deels ook toe te schrijven aan de
achterstand van de ontwikkeling en overdracht van een meer verfijnde en eigentijdse
beeldtaal op de snel evoluerende beeldtechniek.
Beeldcultuur en Visuele Cultuur: artefacten, praktijken en visualiteit
Ontleding van de term Visuele Cultuur.
De definitie van cultuur luidt al volgt: een geheel van materiele en immateriële
verworvenheden van een groep. Hiertoe behoren zowel de hoge als de lage cultuur.
Belangrijke aandachtspunten: het is belangrijk om niet blind te zijn voor culturele verschillen
maar daar geen waardeoordelen aan vast te knopen. Verder zijn culturen zelden
monolistisch: ze zijn een smeltkroes van verschillende culturen. Ook zijn ze voortdurend in
verandering. Ofwel: cultuur is een proces van betekenisvorming en -overdracht, dat ook
resulteert in praktijken en producten, maar je kan cultuur daar niet tot reduceren.
Het visuele uit Visuele Cultuur wordt vaak gereduceerd tot het beeld, of alleen visuele
mediaproducten, het is echter al wat we kunnen zien, realiteit of creaties. Visuele cultuur
mag dus niet verengd worden tot beeldcultuur. Tussen beelden en de direct visueel
waarneembare realiteit blijft altijd een wisselwerking bestaan: de realiteit blijft de
inspiratiebron voor vele beelden, maar anderzijds beïnvloeden beelden ook zeer sterk hoe
wij de realiteit beschouwen (ideologieën).
De studie van de visuele cultuur impliceert dus zowel de analyse van de visuele
cultuurproducenten als van immateriële verworvenheden op het visuele vlak. Met de
immateriële verworvenheden wordt de term Visualiteit gekoppeld: de cultureel bepaalde
manier van kijken die maakt wat we zien en hoe we iets zien. Het blijft wel een punt van
discussie wat nu precies natuurlijk is en wat cultureel. Een dominante vorm van visualiteit is
scotic regime; bv. Twee schilders die 1 landschap schilderen, beiden resultaten zijn anders.
Visuele cultuur staat niet los van overige gebeurtenissen en praktijken van de cultuur. Het
visuele mag niet afgescheiden worden van andere manieren van kennisverwerving en
communicatie (bv. Het woord).
Het is vandaag een min of meer omlijnd studieterrein, maar met interdisciplinaire
benadering. Echter, de kennis omtrent het visuele blijft verbrokkeld tussen verschillende
disciplines en zelfs binnen disciplines nog verspreid in tal van sub-disciplines. Want kennis
over de discipline worden in verschillende andere disciplines ook onderzocht, maar dus één
4
