Eline Bunnik
Hulpverlening en culturele
diversiteit
P0W41a – AJ 2021-2022
1 Introductiecollege: casusanalyse
Een jongen van 17 jaar wordt aangemeld door een begeleider van het JAC (Centrum voor Algemeen
Welzijnswerk, Jongerenadviescentrum). Op school zijn er zorgen rond zijn frequente spijbelgedrag.
Enkele leerkrachten op school zijn erg bezorgd om zijn ontwikkeling: Ammar is voor hen een
intelligente jongen, die evolueerde van een beroeps- naar technische richting en die sterke
cognitieve competenties toont. Tegelijk merken leerkrachten op dat Ammar zich steeds vaker
terugtrekt uit interacties met peers, zijn concentratie soms verstoord is en zijn schoolse prestaties
sterker zijn gaan fluctueren. De toename van het spijbelen baart de leerkrachten, de zorgcoördinator
en het CLB-anker ernstige zorgen: ze maken zich zorgen over het functioneren van Ammar tijdens de
dagen van afwezigheid op school, Ammar lijkt immers geïsoleerd te leven, met weinig bronnen van
sociale steun. Als de begeleider van het JAC of een leerkracht die een vertrouwensrelatie met Ammar
opbouwde met hem proberen praten over het spijbelen en hem hun bezorgdheid uitdrukken, vertelt
Ammar dat hij ’s ochtends niet in staat is om op te staan. Hij vertelt geen initiatief te kunnen nemen
om uit bed te komen en geeft aan dat zijn slaap ernstig verstoord is. In afstemming met het JAC en
tijdens initiële telefonische contacten naar aanleiding van de aanmelding van Ammar bij ons team,
wordt met het schoolteam en het CLB-anker afgesproken dat het frequente spijbelen van Ammar
niet tot een sanctie van uitsluiting uit de school zal leiden, en dat primair wordt ingezet op de opstart
van een psychotherapeutisch traject.
De toeleiding naar een ambulant traject binnen ons team verloopt erg moeizaam, omdat Ammar
benadrukt dat hij geen hulpverlening nodig heeft. Als uiteindelijk de begeleider van het JAC als brug
optreedt, is Ammar bereid een eerste keer op gesprek te komen. Tijdens dit eerste gesprek toont
Ammar zich erg wantrouwend over psychotherapeutische hulpverlening. Hij vertelt over zijn angst
om naar het praktijkcentrum te komen, omdat hij hier niet gezien wil worden door leden van zijn
culturele en religieuze gemeenschap. Doorheen het hele verdere therapeutische traject zal deze
angst een thema blijven, waarin hij niet wil ingaan op vragen om (transnationale) familieleden of
personen uit zijn culturele en religieuze gemeenschap te betrekken als gesprekspartner in het
therapeutische traject.
Tijdens initiële therapeutische gesprekken komen fragmenten van Ammar’s migratie- en
traumageschiedenis in beeld. Ammar kwam als twaalfjarige alleen in België toe. Zijn hele familie in
zijn herkomstland Somalië spaarde geld bij mekaar om een mensensmokkelaar te kunnen vergoeden
die hem tot België zou brengen, omdat ze vreesden voor zijn rekrutering door gewapende milities.
Ammar was lange tijd onderweg, en tijdens onze gesprekken komt het verhaal van het vluchttraject
op de voorgrond te staan, sterker dan zijn familiale geschiedenis en ervaringen in het land van
herkomst. Hij vermijdt het vertellen over ervaringen als jongen in zijn herkomstland, en brengt enkel
korte stukken familiegeschiedenis: zijn opleiding in de koranschool, een uitgebreid familienetwerk
waarin verschillende familieleden een rol opnemen in opvoeding, en de rol van zijn vader en zijn
grootouders in militair conflict. In het vertellen van fragmenten van de vlucht toont Ammar
herbeleving en tekenen van dissociatie, wanneer hij vertelt over de ervaring van ernstig
politiegeweld op zijn jonge lichaam, ademnood tijdens het verstopt zitten in een vrachtwagen,
verwondingen die zonder medische zorg bleven, uitputting tijdens lange staptochten, en nachten van
koude en deprivatie.
Bij de exploratie van het symptomatisch functioneren vertelt Ammar over een sterk verstoord
slaapritme, overprikkeling, anhedonie, verlies van initiatief, en suïcidale cognitie. Tijdens zijn
nachtelijke waken volgt hij de berichtgeving over zijn land van herkomst, waar collectief geweld een
1
,Eline Bunnik
dagelijkse bedreiging vormt voor zijn familieleden, en waarbij we exploreren hoe Ammar’s nachten
gekenmerkt worden door een sterke preoccupatie met visuele beelden van geweld. Ammar ervaart
een sterke schuld in het niet kunnen beschermen van zijn familie tegen het geweld, terwijl hij als
oudste zoon die verantwoordelijkheid draagt.
Ammar heeft relatief weinig andere sociale contacten: deze blijven beperkt tot een klein netwerk van
enkele Somalische jongeren die hem vaak aanraden om soft-drugs te roken om te vergeten. Met de
Belgische jongeren die samen met hem op internaat verblijven is er weinig tot geen contact. Hij was
wel lid van een voetbalclub, maar sinds kort niet meer: na de terroristische aanslagen in Brussel werd
zijn religiositeit een bron van bezorgdheid in de club. Van de clubleiding kreeg hij de vraag niet meer
aan te sluiten, in een periode waarin Ammar ook herhaaldelijk gecontroleerd werd door politie op de
inhoud van zijn rugzak op openbare plaatsen. Ammar vindt wel sociale steun in zijn religieuze
betrokkenheid in de moskee. Doorheen de gesprekken met Ammar verschuift hij de inhoud van de
beelden van geweld op zijn telefoon naar religieuze inhouden die hij online vindt: islamitische
gebeden, adviezen en rituelen. Gradueel wordt zijn telefoon ook instrument van een zoektocht naar
het begrijpen van de politieke geschiedenis van zijn land en familie.
Introductie in probleemstelling OPO:
We gaan samen nadenken over transculturele geestelijke gezondsheidszorg en psychotherapie. De
vraag die we ons stellen is hoe we op een valide manier deze transculturele ggz kunnen ontwikkelen.
Het ontwikkelen van cultuur responsieve modaliteiten.
DUS hoe kunnen we adequaat werken met clienten die behoren tot minderheidsgroepen?
o Is zeer relevant want we weten dat etnische en religieuze minderheidsgroepen de
toegang tot de hulpverlening veel moeilijker is! zij vertonen een problematisch
verlaagde toegang tot de praktijken.
Verlaagde zorgparticipatie, redenen:
1. Beperkingen in toegankelijkheid informatie
2. Maatschappelijke positie van minderheden
3. Processen en dynamieken van stigmatisering en taboesering (ook de angst om erover te
praten)
4. Factoren aan de kant van onze GGZ: processen van handelingsverlegenheid
a. BV een hulpverlener die zegt dat ze niet kan werken omdat ze de moedertaal niet
spreken, niet werken met een tolk
5. Stereotypering
=> dit is dus een complex samenspel van factoren.
PROBLEEMSTELLING OPO: op welke manier kunnen we op een adequate en sensitieve manier
gezondheidspraktijken opzetten en ook rekening houden met culturele factoren en vormen die een
rol spelen in ziekte ervaring en coping strategieën. Hoe grijpen culturele factoren (en sociale
factoren) in op het proces van psychisch lijden en herstel? Wat is de rol van die factoren in het
proces van diagnostische beeldvorming en behandeling?
Doelstelling casus:
1. Kennismaken in de manier waarop culturele en sociale factoren een rol spelen in
ontwikkeling en coping psychisch lijden en processen van herstel en stabilisatie (wat is de
aard ervan)
2. Eindpunt wat we uiteindelijk willen bereiken en proffen van ons verwachten
a. we gaan dus reflecteren over een casus en dit moeten we ook doen op het examen
2
,Eline Bunnik
Analyse casus adhv vier dimensies:
1. toeleiding naar GGZ en opbouwing vertrouwensrelatie
o opbouwen van een initiele hulpverleningsrelatie, hier spelen sociale en culturele
factoren een grote rol
o client vertelt dat hij angstig is om gezien te worden bij de hulpverlening door zijn
culturele gemeenschap, dus stigmatisering en taboe rond GGZ
o in zijn culturele gemeenschap wordt GGZ geassocieerd met disconnectie van je
gemeenschap en ze worden dan ook letterlijk uitgesloten
o in zijn gemeenschap wordt er ook nagedacht over het feit dat individuele
disfunctionering opgelost kan worden met religieuze
o toeleiding was een collaboratief project dus samenwerking uit verschillende
disciplines van maatschappelijke partners (= zeer kenmerkend bij ggz aan
minderheidsgroepen)
o client toont in zijn hulpzoekend gedrag ook culturele elementen
2. diagnostische beeldvorming
o integratieve beeld dat client ontwikkeld: we zien een breed PTSS alsook
depressieveld
o we zien hoe het proces van traumatisering zich afspeelden in de vroege
kindontwikkeling maar het is verbonden aan het culturele wezen want DAT werd
geraakt door geweld
o traumatische ervaringen zijn dus verworteld in het culturele zelf (bv culturele
gemeenschap die doelwit of bron wordt van etnisch geweld en dus traumatisering)
o sociale en culturele factoren: ervaringen van schuld (gelinkt aan depressie) maar
krijgt sociale en culturele betekenis want werd als oudste zoon gezonden dus dit kind
zal instaan voor een betere toekomst voor het bredere familienetwerk
ook een positie van verantwoordelijkheid = ervaring van schuld is survival’s
guilt (bv waarom heb ik het hier goed en mijn familie in land van herkomst
niet)
ervaring van survivals guilt: meer uitgesproken in de manier waarop de
client de belgische samenleving ervaart (bv waarom verschijnt het lijden
van mijn familie niet in de belgische kranten)
o cultureel aspect van filial duty: niet westerse gemeenschappen waar er de
verwachting is dat deze kinderen instaan voor de continuiteit en dus instaan voor de
gezondheid van de ouderen
een soort van intergenerationele afhankelijkheid
is dus specifiek verbonden aan culturele genderrollen bv de man staat in
voor bescherming van het familiale netwerk
o ervaring van discriminatie omv religieuze toebehoren: vormde een bron van coping
en dus van steun en herstel voor de client
in onze samenleving werd dit juist een bron van uitsluiting en discriminatie
3. therapeutische interventie
o culturele loyaliteit als drager van traumaherstel
o culturele verandering als drager van toekomstperspectief
o orientatie van therapeutische relatie op sociale inbedding en steun
4. therapeutische evaluatie
o therapeut zelf heeft elementen van wantrouwen, discriminering BV wanneer client
telefoon neemt bang zijn dat hij idd contact heeft met radicalen
3
,Eline Bunnik
o belangrijk om naar jezelf te kijken als therapeut en kijken hoe die cultureel beïnvloed
zijn
o cultural humidity: nadenken over culturele en maatschappelijke aard van je eigen
positie dus het gaat niet enkel over dat van de client
vergt ook reflexiviteit BV jij als therapeut wilt hand op schouder leggen als
steun maar in een andere gemeenschap komt dit over als een niet
respectvol manier
2 Les 2: voorbereiding a.d.h.v. leermodule
Doel van de leermodules is dat we bouwstenen krijgen. We gaan inzetten op theoretische kennis en
die nemen we dan mee in de concrete hulpverleningsrelatie.
Deze leermodule: zijn er culturele verschillen in het functioneren van de psyche?
2.1 Kennisclip 1: culturele psychologie – wat is het en waarom hebben we het
nodig?
2.1.1 Wat is cultuur?
Een werkdefinitie…
Edward Burnett Tylor (1871) – grondlegger culturele antropologie
o that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom, and
any other capabilities and habits acquired by man as a member of society.
Geert Hofstede (2001) – belangrijke culturele psychologen
o the collective programming of the mind that distinguishes the members of one group
of people from another
o zette individualisme vs collectivisme op de kaart
o dus het denken van 1 groep kan anders zijn dan denken van andere groep
Steven J. Heine (2008) – vorige 2 definities is deze eigenlijk samen
o any kind of information (ideas, beliefs, technology, habit, practice) that is acquired
from other members of one’s species through social learning that is capable of
affecting an individual’s behaviors.
o Veel verschillende types die verworven zijn door sociaal leven en die mens denken
en handelen kan beïnvloeden
Cultuur is…
Gedeeld binnen een groep
o Kan op niveau van de natiestaat, sociale klassen, gender, sportgroep…
Doorgegeven / aangeleerd
o Via andere leden van culturele groep en via aanleren kunnen ze ook volwaardig lid
worden van de groep
Gesitueerd ‘in the head’
o Overtuigingen, waarden, doelen
o Zelf-beelden, emoties...
Geven dus mee vorm aan programming of the mind
Én ‘in the world’ (dus niet enkel in the head) - Markus
o Gewoontes, regels...
o Organisatiestructuren
o Boeken, reclame en andere ‘producten’
BV in NL kan een cultureel product de fiets
zijn
o Vier niveaus die met elkaar verbonden zijn,
beïnvloeden elkaar en dergelijke:
I = individuele persoon
Interacties tussen mensen
Instituties die we samen gecreëerd hebben
4
,Eline Bunnik
Ideeën die aanwezig zijn binnen een culturele groep
2.1.2 Wat is culturele psychologie dan?
Het is geen algemene psychologie
Algemene psychologie
o Hier is het basisprincipe dat context en inhoud er niet toe doen
→ ze vormen ruis voor de psyche (om de echte psyche te begrijpen moeten we de
ruis weghebben dus context en inhoud niet)
Er is “Psychic unity”
o Elke psyche van de mens werkt op precies dezelfde manier
Doel: zoeken naar universele wetten van psychologisch functioneren
Het is WEL pysche in context
Culturele psychologie
o Context en inhoud maken deel uit van de psyche →maken dus deel uit van het te-
begrijpen- fenomeen
o Zonder dat we weten waar de psyche over denkt dus de inhoud, en waar dus de
context kunnen we die niet goed begrijpen
Het gaat over mutual constitution (wederzijdse constitutie dus beide geven elkaar vorm)
Psychologische Sociaal culturele
Patronen van denken en handelen Patronen in de sociale wereld
Patronen van gevoelens beleven en uiten (deze Sociale systemen
worden dan mee vormgegeven door sociale
systemen)
Zelf-systemen Sociaal-culturele context
Waarden en doelen Socialisatie
Gedeelde mentaliteit Sociale structuur
Werkingsschema’s en scripts over hoe de De omgeving
wereld in elkaar zit
Producten en praktijken
Culturele psychologie is…
Een dynamisch systeem: bv verandering
in instituties is ook weer een verandering
in ideeen, interacties en dergelijke
Systemen houden elkaar in stand en zijn
bouwstenen voor elkaar
Het gaat niet enkel over wederzijdse
constitutie.. andere belangrijke principes
1. Uitgangspunt van wederzijdse constitutie: cultuur en psyche vormen elkaar en worden het beste
samen geanalyseerd en begrepen.
2. Principe van existentiële onzekerheid: de mens is van nature gemotiveerd om betekenissen uit zijn
sociaal-culturele omgeving te halen.
3. Principle van intentionele werelden: mensen en sociaal-culturele omgevingen doordringen elkaar:
“Intentionele werelden" zijn menselijke 'artefactuele' werelden die bevolkt worden door
‘intentionele dingen'.
o Ze bestaan enkel en alleen doordat mensen ze bedacht hebben (=artefactuele)
5
, Eline Bunnik
o Bv onkruid: we kennen dit allemaal en als we ze zien dan moeten ze weg, maar deze
plant heeft opzich geen identiteit, het begrip onkruid bestaat niet los van de
menselijke soort (we hebben dus soort van collectief afgesproken dat dit onkruid is
en in die intentionele wereld zullen we die eruit halen)
In een andere intentionele wereld kan die als voedsel gezien worden en
wordt die wel bewaard
deze hebben geen identiteit die losstaat van het menselijk begrip, het zijn geen natuurlijke
soorten (bijv. onkruid, schade, zonde, stelen, scheiden, etc.
2.1.3 Waarom hebben we culturele psychologie nodig?
Omdat psychologie WEIRD is.. (dit is maar minder dan 5% van de wereld, maar toch als je er een
studie naastzet zie je dat meer dan 93% westerns waren dus slechts 7% was non-weird)
White
Educated
Industrialized
Rich
Democratic
Omdat..
Multiculturalisme levert meer op dan kleurenblindheid
Helpen bij bewustzijn van eigen biases
Ethnocentrisme uit de weg gaan en inzetten op interculturele dialoog
Helpen om psychologische mechanismen te begrijpen
2.2 Kennisclip 2: culturele verschillen in zelf – concept
2.2.1 Me, myself and I: culturele verschillen in zelf
Zelf concept en modellen van zelf?
Zelf-concept:
Het zelf als “gekend” = “ME” = De verzameling overtuigingen die we hebben over onszelf en
wat we over onszelf denken
Het zelf als “doener” = “I” = de doener en de voeler die verhalen vertelt, hoe we onszelf
beleven en ervaren BV als ze vragen naar onze persoonlijke belevingen
Model van zelf:
Geïnternaliseerde, maar gedeelde representatie van wat het betekent om een ‘goed
persoon’ te zijn
Vaak gelinkt aan wat het betekent om ‘goede relaties’ te hebben met anderen
Zelf concept en model van zelf wordt geconstrueerd én gelimiteerd in interactie met anderen en
de sociale wereld. Het zelf is dus geen statisch gegeven, het kan veranderen obv ervaringen die men
meemaakt in interacties met anderen en doorheen de tijd.
Verschillende culturele contexten; twee prototypes (onafh en interafh)
Onafhankelijke context: Ideeën
BV uniek zijn, de beste te zijn, winnaar te zijn
Onafhankelijk model van Zelf
1. Zelf is verschillend van relaties (individu staat los van anderen
met wie het in relatie is)
2. Zelf-definiërende aspecten binnen het individu
6
