Onderwijs in relatie tot samenleving en cultuur – P0S69A Prof. Mieke Berghmans
DURKHEIM – SOCIALISATIE
§1 SITUERING TEKST
TEKST
- ‘De educatie, haar aard en haar rol’
- ‘L’éducation, sa nature, son role’
o Eerste hoofdstuk in ‘Education et Sociologie’ (1922)
Introduction (Fauconnet)
Fauconnet bracht dit boek uit na het overlijden van Durkheim. Hij
heeft de werken van Durkheim over sociologie en onderwijs
samengebracht in dit boek.
L’éducation, sa nature, son role
Pédagogie et sociologie
L’evolution et le rôle de l’enseignement secondaire en France
o Samengesteld door P. Fauconnet
o Al verschenen in ‘Nouveau Dictionnaire de Pédagogie et d’instruction primaire’ (1911)
onder de titel ‘Education’
o In zijn inaugurale rede (Sorbonne 1902) vertelde Durkheim al gelijkaardige ideeën
DURKHEIM
- Auteur: Emile Durkheim (1858-1917, Frankrijk)
- Een van de grondleggers van de (onderwijs)sociologie
- Enkele werken: ‘De la division du travail social’, ‘Les règles de la méthode sociologique’, ‘Le
suicide’, ‘Les formes élementaires de la vie religieuse’, ‘la morale’, …
- Durkheim schreef ook een aantal kortere teksten, lezingen oer educatie die postuum werden
samengebracht (door Fauconnet et al.); voorbeeld: Education et Sociologie, L’éducation
morale (obv de lessen van Durkheim in Parijs 1902-1903)
HISTORISCHE CONTEXT
Frankrijk Tweede Keizerrijk (1852-1870) – Derde Republiek (1870-1940)
- Zo’n 100 jaar na de Franse Revolutie (1789): ‘liberté, égalité, fraternité’ in plaats van een
absolute monarchie, aristocratie en de kerk.
- Er kwam een lange periode van veel onrust na de Franse Revolutie met veel volksopstanden,
veranderingen en regimeaanpassingen
o Men probeert dus vorm te geven aan een nieuwe samenleving die vorm geeft aan de
3 principes van liberté, égalité en fraternité.
- De integrerende functie van religie neemt af vanwege groeiende kritiek op de macht van de
kerk.
o Men evolueert naar een periode van secularisering waarin men zoekt naar een ander
soort van samenhang en principes
- Overgang van agrarische naar geïndustrialiseerde samenleving
o De opkomst van de industrie leidt tot een trek van het platteland naar de stad
Urbanisatie.
o Er komt ook meer en meer specialisatie. Daar waar agrariërs veelal hetzelfde deden,
zien we binnen de industriesector meer onderscheid tussen de verschillende taken.
Door dit onderscheid, ontstaat er fragmentatie in de samenleving
o Men wordt hierdoor meer afhankelijk van elkaar en gaat op zoek naar nieuwe
manieren om sociale cohesie te creëren.
- Instellingen en wetten die antwoord bieden op verzuchtingen Franse Revolutie:
o Scheiding kerk en staat
o Wetgeving en onderwijs seculier
Laicité - lekenstaat
Seculier = Geregeld door de wet, niet door de kerk
o Godsdienst privéaangelegenheid
- In deze context van een vernieuwde samenleving vraagt Durkheim onder andere af:
o Hoe moeten we onderwijs begrijpen?
AJ 2021-2022 Pagina | 1
,Onderwijs in relatie tot samenleving en cultuur – P0S69A Prof. Mieke Berghmans
o Hoe moeten we religie begrijpen?
o Hoe kunnen we solidariteit begrijpen en stimuleren?
o Hoe moeten we maatschappij begrijpen en bestuderen?
o Hoe moeten we maatschappij vormgeven? (beleidsfunctie)
CENTRALE IDEEËN DURKHEIM
Functioneel-sociologische perspectief/Functionalisme Veronderstelling dat sociale verschijnselen
een bepaalde functie vervullen in de samenleving en dat sociale verschijnselen onderling samenhang
vertonen. Het functionalisme richt zich vervolgens niet op de vraag hoe de sociale verschijnselen zijn
ontstaan, maar op de vraag hoe het komt dat ze voortbestaan. De oorzaak van het voortbestaan wordt
gezocht in de functie van het verschijnsel en in de samenhang met andere verschijnselen.
Sociaal feit
- = collectieve manier van handelen, denken dat los van het individu bestaat en dat het individu
beïnvloedt en beperkt
- Sui generis = eigen aan een samenleving
- Verwerping van methodologisch individualisme
- Hij focust zich op het sociaal fenomeen an sich als vorm van collectief handelen in plaats van
het individu.
Revolutionair in die tijd!
Sociologie
- = wetenschappelijke studie van sociale feiten
- Durkheim ontwikkelt een nieuw apparaat om de sociale fenomenen te bestuderen De
sociologie
- Biologie, psychologie onvoldoende om sociale feiten te bestuderen en te verklaren
- Eigen wetenschappelijke methode nodig: statistiek, etnografie, studie van geschiedenis
- Niet alleen om te begrijpen, maar ook om in te grijpen (beleidsfuncties)
Arbeidsdeling
- Overgang van agrarische (weinig differentiatie) naar geïndustrialiseerde samenleving
(toenemende specialisatie & veel differentiatie)
o Mensen zijn ook in toenemende mate van elkaar afhankelijk
- Overgang van mechanische (agrarisch, weinig differentiatie, druk tot conformisme) naar
organische solidariteit (geïndustrialiseerd, sterke sociale differentiatie, onderlinge
afhankelijkheid)
- !! Niet automatisch meer solidariteit om gedeelde waarden en normen/collectief bewustzijn te
stimuleren !!
Collectief bewustzijn
- = gemeenschappelijke opvattingen, ideeën die burgers van eenzelfde samenleving met elkaar
delen.
- Voorwaarde voor solidariteit en sociale cohesie
o Om solidariteit te blijven bewerkstelligen moet je collectief dezelfde normen en
waarden gaan stimuleren
o Solidariteit mogelijk maken kan door gemeenschappelijke opvattingen tussen burgers
te stimuleren
o Omdat religie met haar bijbehorende gemeenschappelijke waarden en overtuigingen
wegvalt is er minder solidariteit tussen mensen en moeten nieuwe
gemeenschappelijke normen en waarden worden gestimuleerd.
§2 TEKSTBESPREKING
Vier delen:
- Definities van opvoeding. Een kritische beschouwing
o Situering van zijn specifieke invalshoek, afzetten tegenover andere invalshoeken
- Definitie van educatie
o Durkheims definitie van educatie
AJ 2021-2022 Pagina | 2
,Onderwijs in relatie tot samenleving en cultuur – P0S69A Prof. Mieke Berghmans
- De consequentie van deze definitie: het sociale karakter van onderwijs en opvoeding
o De essentieel sociale betekenis van educatie
- De rol van de staat met betrekking tot educatie
o De noodzakelijke rol van de staat (beleidsfunctie)
DEFINITIES VAN OPVOEDING. EEN KRITISCHE BESCHOUWING
Algemene definitie educatie
- Educatie in een zeer brede zin Alle directe en indirecte natuurlijke en menselijke invloeden
(van onszelf en van anderen) op de mens
o Voorbeeld: omgevingsfactoren, invloed van tijdsgenoten op de mens, invloed van
volwassenen op jongeren, …
- Durkheim beperkt zich tot: invloed van volwassenen op jongeren
Waaruit bestaat deze invloed nu eigenlijk?
2 soorten antwoorden:
- Gangbare definitie (Voorbeeld: Kant)
o Doel van educatie
In ieder individu iedere volmaaktheid en vaardigheid ontwikkelen waar het
individu ontvankelijk voor is.
In ieder individu harmonische ontwikkeling van alle menselijke vermogens
proberen bereiken.
o Maar, kritische vraag van Durkheim:
Is dat geen ideaalbeeld? Is die volmaaktheid wel iets dat we echt kunnen
bereiken, is het geen illusie?
Stel dat het mogelijk is om ieder individu tot volledige volmaaktheid te
brengen, klopt dat wel? Is dat wat educatie doet? Is dat wel wat we willen?
Is er, naast een gemeenschappelijke basis (die nodig is voor het
welzijn van individu en sociale samenhang), geen differentiatie nodig
tussen mensen (zoals bij de arbeidsdeling)?
o We hebben mensen met diverse jobs en functies, en er zijn
verschillende bijbehorende vormen van volmaaktheid.
o Durkheim ziet die vormen niet, maar ziet het als een
gemeenschappelijke basis in combinatie met differentiatie,
bepaalde mensen moeten worden opgeleid tot verschillende
beroepen.
- Gangbare definitie 2 (Voorbeeld: Mill) = Utilitaristisch
o Doel van educatie
‘Van het individu een voorwerp van geluk maken voor het individu zelf en voor
zijn gelijken’
Geluk, en dat is een individuele aangelegenheid
Educatie heeft dus tot doel om door de opvoeding zoveel mogelijk
geluk te creëren voor zichzelf, maar ook om een bron van geluk te
worden voor anderen.
o Maar, kritische vraag van Durkheim
Wat is geluk? Geluk is subjectief.
Spencer: Geluk als bevrediging van noodzakelijke levensbehoeften.
Maar is dat voldoende? En varieert en evolueert ‘wat wij onder geluk
verstaan’ niet?
Reactie van Durkheim op 2 gangbare definities
- Vaak – algemene definitie, uniform
o ‘Zij gaan allemaal uit van de veronderstelling dat er een ideale en volmaakte
opvoeding bestaat die zonder onderscheid voor alle mensen geldt.’
o
- Maar:
o Duidelijk dat educatie aan tijd en plaats gebonden is
o Duidelijk dat educatie een praktijk is, die ingebed is in een maatschappij en niet
zonder meer een intentioneel, logisch en planmatig gegeven (sociaal feit)
- Het gaat om sociale feiten
AJ 2021-2022 Pagina | 3
, Onderwijs in relatie tot samenleving en cultuur – P0S69A Prof. Mieke Berghmans
o
Educatief systeem = gevolg van het leven in gemeenschap; we kunnen onze kinderen
niet zomaar opvoeden zoals we zelf zouden willen
o Educatief systeem = gevolg van invloeden uit het verleden
o Educatief systeem = afhankelijk van godsdienst, industrie, … (andere sociale feiten)
- Hoe kunnen we dan educatie onderzoeken?
o Kijken naar doel (oftewel de functie)
o Dit wil zeggen: nagaan aan welke behoeften educatie beantwoordt en in het verleden
beantwoord heeft
Durkheim ziet de maatschappij dus als een verzameling van sociale feiten die vormgeven aan elkaar
en aan de samenleving.
DEFINITIE VAN EDUCATIE (213-216)
- Uitgangspunt: educatie heeft te maken met
o Jongere en oudere generatie
o Een invloed van oudere generatie op jongere generatie
- Vaststelling: educatie is tweeledig
o Uniform: gemeenschappelijke basis, algemene opvattingen, ideaalbeeld van mens
(intellectueel, fysiek, zedelijk)
o Meervoudig: afhankelijk van groep, stand, klasse, …
= differentiatie, impliceert ongelijkheid, maar niet in moreel opzicht
Is deze meervoudigheid geen probleem? Betekent dat niet dat er een soort
ongelijkheid is (past niet bij het idee van égalité).
Er zijn echter verschillende groepen NODIG, dus zelfs al is het
moreel verwerpelijk vanwege de pijler égalité, dan nog is dat
onderscheid nodig
DE CONSEQUENTIE VAN DEZE DEFINITIE : HET SOCIALE KARAKTER VAN
ONDERWIJS EN OPVOEDING (216-217)
- Educatie is niet beperkt tot het tevoorschijn halen van latente mogelijkheden die aanwezig zijn
in het individu (voorbeeld: Kant)
o Durkheim trekt zijn dubbele definitie door. Educatie is per definitie sociaal, het bereidt
voor op het bestaan in een grotere groep
In tegenstelling tot Kant zegt Durkheim: de mens wordt geboren als
egocentrisch individualistisch wezen. Door opvoeding maken we van die
mensen sociale wezens. Door opvoeding maken we van die mensen sociale
wezens.
- Educatie = maatschappij die in de mens een nieuw wezen scheppen, een wezen dat in staat
is een sociaal en moreel leven te leiden.
- Niet noodzakelijk een tirannie van de maatschappij over de mens
- Want, de mens is slechts mens omdat hij in een maatschappij leeft
o De mens als individu (los van de maatschappij) is een dier. Een mens wordt pas een
mens als hij in het maatschappelijke verhaal wordt ingeleid.
- Educatie maakt van mensen echte menselijke wezens (verheft hen boven dieren en boven
zichzelf)
- Educatie leidt ook tot maatschappelijke vooruitgang (typisch menselijk ≠ dierenwereld)
o Doorgeven van opgebouwde kennis van generatie op generatie (≠ instinct)
o Educatie heeft als functie van jongeren sociale wezens te maken, maar educatie heeft
ook als rol om kennis van generatie op generatie door te geven.
DE ROL VAN DE STAAT MET BETREKKING TOT EDUCATIE (220-222)
Wat zijn rechten en plichten van de staat op vlak van onderwijs en opvoeding?
- Klassiek antwoord
o Kind hoort toe aan ouders (eerste opvoedingsmilieu – eerste socialisatie)
o Negatieve opvatting over rol van de overheid
o Bemoeienis staat beperken: staat als plaatsvervanger of hulp
o Staat moet enkel scholen ter beschikking stellen aan ouders, wat er binnen die
scholen gebeurt is aan die scholen.
AJ 2021-2022 Pagina | 4
