Wijsbegeerte en Ethiek
Prof: Brecht Buekenhout
- Achtergrond:
o Julian Reiss, Philosophy of Economics. A Contemporary Introduction, New York:
Routledge, 2013.
= POE
o Russ Shafer-Landau, The Fundamentals of Ethics, 4de editie, Oxford: Oxford University
Press, 2018.
= TFE
→ Geen examenleerstof op zich!
- Lessenschema en Examen
o Examen
§ Type: Examn tijdens de examenperiode
§ Evaluatievorm: Schriftelijk
§ Vraagvormen: Meerkeuzevragen, Open vragen
o ECTS-fiche:
Het examen bestaat uit meerkeuzevragen en een aantal open vragen. Studenten worden
geacht helder en gestructureerd te antwoorden, belangrijke van minder belangrijke
elementen te onderscheiden, en de nodige context te kunnen schetsen.
De docent zal meer informatie verstrekken over het examen, inclusief voorbeelden van
examenvragen en -antwoorden, tijdens de lessen en op Toledo.
o Wat te kennen?
§ Alles op Toledo
• Slides bij de lessen
• Zelfstandig te lezen teksten
§ Eigen notities
o Hoe te leren?
§ Concepten kennen
§ Argumenten begrijpen
§ Leerstellingen kunnen uitleggen
1
,INHOUD LES 1: INTRO:
1. Filosofie aan KU Leuven
2. Wijsbegeerte en Ethiek
3. Wat is Filosofie?
4. Verhouding Filosofie-Economie
5. Thema’s van de Cursus
2
,1. Filosofie aan KU Leuven
- Verschillende namen:
o Filosofie / (Fundamentele) Wijsbegeerte
o Filosofische grondslagen van de geesteswetenschappen
o Antropologische thema's uit de hedendaagse wijsbegeerte
o Filosofie en bio-ethiek
o …
- Toegeleverd onderwijs:
o Van Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (HIW)
o Voor alle andere faculteiten
- Visie HIW:
Het vak Filosofie biedt een domeinspecifieke verdieping vanuit kritische reflectie op de
vooronderstellingen, de methodologie en de maatschappelijke rol van de betrokken discipline.
- Twee leerdoelen:
1. Een beter begrijpen en uitbouwen van de eigen discipline
2. Eigen functioneren kritisch kunnen begrijpen binnen een bredere maatschappelijke
context
- Opiniestuk: L. Laplane, P. Mantovani, R. Adolphs, e.a. (2019), ‘Why Science Needs Philosophy’,
Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA 116, vol. 10, p. 3949.
à viervoudig nut van filosofie:
1. Ver heldering van wetenschappelijke concepten
2. Kritische evaluatie van wetenschappelijke aannames en methoden
3. Formulering van nieuwe concepten en theorieeÃàn
4. Bevordering van dialoog tussen zowel verschillende wetenschappen onderling als
wetenschap en maatschappij
à “Modern science without philosophy will run up against a wall: the deluge of data within each
field will make interpretation more and more difficult, neglect of breadth and history will further
splinter and separate scientific subdisciplines, and the emphasis on methods and empirical results
will drive shallower and shallower training of students.”
Aristoteles, Politica I.11, 1259a5-20:
“[W]ie prijs stelt op vermogensvorming, kan met al deze dingen zijn voordeel doen. Zo is er de anekdote
over een commerciële vondst die wordt toegeschreven aan Thales van Milete wegens zijn reputatie van
wijs man, maar in feite zit er een algemeen beginsel achter.
Toen mensen de spot met hem dreven omdat hij arm was en hem voorhielden hoe nutteloos filosofie is
heeft hij, naar het heet omdat hij door de hemellichamen te bestuderen een rijke olijfoogst had voorzien,
al in de winter met zijn bescheiden vermogen als handgeld in Milete en op Chios alle olijfpersen gehuurd;
doordat niemand tegen hem opbood kreeg hij ze voor weinig geld. Toen het tijd werd voor de oogst en er
opeens een grote vraag naar ontstond, kon hij ze zo duur verhuren als hij wilde. Zo verdiende hij veel geld
en liet hij zien dat een filosoof als hij wil makkelijk rijk kan worden, maar dat dit niet is waar het een
filosoof om te doen is.” (Vert. J.M. Bremer en T. Kessels)
- Aristotoles
o 1 van de belangrijkste filosofen uit de 4e eeuw V. Chr.
o Een van de eerste systematische denkers
o Tekst gaat over rol van geld in de samenleving
3
, - Thales van Milete
o Eerste filosoof in de geschiedenis van het westerse denken
o Natuurfilosoof
o Dacht na over bouwstenen van de kosmos
à Aristotoles zegt in deze tekst dat filosofie je in staat zou kunnen stellen om rijk te worden als je zou
willen. Maar de filosofie zal je de drang ontnemen om het te doen. (grap van Aristotoles)
à Toont aan dat het steriotiepe van filosofie als nutteloze discipline al zo oud is als de straat.
à filosofie vaak verplicht in Katholieke universiteiten.
2. Wijsbegeerte en Ethiek
Inhoud:
Deze cursus biedt geen historische inleiding op de wijsbegeerte, maar bespreekt filosofische denkers en
stromingen uit de moderniteit die relevant blijven voor een kritische kijk op de hedendaagse beoefening
van wetenschap, ethiek, politiek, en ten slotte economie.
Dit gebeurt met het oog op actuele maatschappelijke kwesties, concrete ethische dilemma’s en
existentiële levensvragen.
à Twee pijlers:
- Filosofie voor economisten
- Nadruk op ethiek
3. Wat is Filosofie?
Definitie:
Niet gemakkelijk definieerbaar; de vraag behandelen “wat is filosofie?” is zelf al een filosofische vraag
omdat het niet echt duidelijk is wat Filosofie net is.
Verschillende betekenissen:
- Mening of denkwijze (vb: “Dat is zijn filosofie.” -> niet de academische discipline)
- Levens- of wereldbeschouwing (-> ook niet academische discipline)
- Studie van algemene beginselen
Afleiding:
Griekse philosophia
- Gr. Philein: houden van, verlangen naar, begeren (ww.)
- Gr. Sophia: wijsheid, inzicht
= verlangen naar inzicht
à Filosofie als (radicaal) kritische reflectie over eender wat. Filosofie neemt een onderwerp en zal daar
een kritische reflectie over geven.
Radicaal > ratics (latijn) = wortel à slaat op een fundamenteel kritische reflectie.
4
,De uil van Minverva:
G.W.F. Hegel: “De uil van Minerva begint haar vlucht pas bij het aanbreken van de avondschemering.”
à Georg Willem Friedrich Hegel
- Duits filosoof uit 19e eeuw
- In zijn inleiding tot de rechtsfilosofie geeft hij op een gegeven moment het beeld van de uil van
Minverva.
Uil van minerva begint haar vlucht pas bij de avondschemering. à reflectieve karakter van filosofie in de
verf zetten
- Dag symbool voor eender wat
- Nacht = reflecteren, overvliegen over wat er die dag gepasseerd is.
à is dit een goeie metafoor voor de filosofie?
- 2 kritische punten waarom deze metafoor te kort schiet
1. Biologisch: de verwijzing van de uil van Minerva gaat terug op een bepaald type uil: de
steenuil. Maar de steenuil is een dagroofvogel. (kan je zien aan de ogen)
à dus het klopt eigenlijk niet dat de uil pas uitvliegt bij het aanbreken van de avond
2. Classicistisch: de Romeinse mythe die aangeeft waarom de uil zich pas ’s nachts wil laten
zien geeft aan dat de uil een meisje is en ze had een incestueuze relatie met haar vader
en ze schaamde zich daar heel hard voor waardoor ze zich overdag niet wou laten zien.
Daarom veranderde Minverva haar in een uil.
à het zou een vreemde vergelijking zijn om filosofie als discipline hetzelfde statuut te
geven als iets dat zich overdag niet wilt laten zien, uit schaamte!
- Prof wilt hiermee aangeven dat filosofie ook haar eigen statuut in vraag durft stellen. Prof is
ervan overtuigd dat uil geen goede metafoor is voor filosofie. Voorkeur van prof gaat uit naar
reiger:
o Reigers observeren wat er op het water gebeurd, maar je ziet ze nooit op het water zelf
omdat ze altijd blijven observeren
o Wat ook mooi is aan de reiger is dat hij door in het water te kijken ook zichzelf
observeert, een filosoof denkt ook na over zijn eigen statuut
o Verder zijn reigers heel schuw, filosofen zijn ook eerder schuchter, geen helden.
Drie/vier klassieke subdisciplines:
- Metafysica / ontologie: zijnsleer
o Wat betekent het dat iets bestaat?
(meest algemene vraag die je kan stellen in de Filosofie)
- Epistemologie: kenleer
o Wat is (wetenschappelijke) kennis?
à eerste lessenreeks
- Ethiek: zedenleer = moraalfilosofie
o Wat is goed of juist handelen?
à dieptepunt van dit vak
- Logica: redeneerkunde
o Wat zijn geldige redeneringen?
à stelt ons in staat andere disciplines beter te ontleden.
5
, Plato, Theaetetus 155d: “Dit gevoel van verwondering toont aan dat je een filosoof bent, want
verwondering is het enige begin (Gr. archè) van filosofie.” (wijst naar beneden – zintuigen)
Aristoteles, Metaphysica I.2, 982b10-20: “Mensen zijn voor het eerst begonnen met filosoferen –en doen
dit ook nu nog– omdat ze zich verwonderen. In het begin werd hun verwondering gewekt door
bevreemdende dingen rondom hen, daarna gingen ze geleidelijk verder en stelden ze vragen over grotere
kwesties, zoals de gestalten van de maan, de posities van zon en sterren en het ontstaan van het heelal.”
(wijst naar boven) (Vert. C. Steel)
→ Verwondering als begin én beginsel van de filosofie (blijft ook de leidraad doorheen de zoektocht)
à dingen worden bevraagd vanuit hun vanzelfsprekendheid
- Plato en Aristotoles
à eerste grote filosofen want dachten beiden als eerste over de verschillende disciplines na.
à Zelfde visie over wat filosofie is door terug te verwijzen naar het startpunt van de filosofie, nl.
de verwondering.
Kenmerken van filosofie:
- Houding
o Afstand, twijfel, vragen, nuance Spanning
- Oogmerk
o Streven naar inzicht, samenhang, theorieën
- Instrumentarium
o Intuïties (= spontane, onbeargumenteerde overtuigingen),
gedachte-experimenten
o Rationele argumentatie, logische analyse
à wanneer je wilt streven naar inzicht maar je tegelijk voordurend de afstand en twijfel in stand wilt
houden tegenover de theorieën die je hebt gelanceerd, wordt er heel vaak kritiek op gegeven.
à in tegenstelling tot wetenschap waar een heel sterk geloof is in vooruitgang en waar telkens wordt
verdergebouwd op voorgaande bevindingen, kan filosofie dit niet waarmaken, precies omdat ze zo
kritisch staat tov hetgene wat ze wil creëren.
à dezelfde spanning vinden we terug in het instrumentarium: intuïtie <-> rationele argumentatie
Historische evolutie:
- Oudheid:
o Conflict: Filosofie vs. mythologie
o Ontstaan bij Thales en tot wasdom gekomen bij de filosofie van Plato en Aristotoles.
o Vb denkwijze die tijd: Poseidon wilt dat aarde beeft dus aardbeving.
Vb Thales: Alles bestaat uit water; een schip dat op het water drijft kraakt dus de aarde
kraakt ook om dezelfde reden à rationeler (men geloofde toen dat de aarde plat was en
dreef op het water)
- Middeleeuwen:
o Conflict: Filosofie vs. religie
- Moderniteit:
o Conflict: Filosofie vs. wetenschap
o Vanaf 17e eeuw
o Revolutie wetenschappelijk denken waarin filosofie zich aanvankelijk wel opwerpt als de
nieuwe wetenschap, maar uiteindelijk gaat de wetenschap zich verzelfstandigen.
o Groote voorman van de moderne fysica: Newton. Te titel van zijn hoofdwerk is
“Philosophiae Naturalis Principia Mathematica” = de mathematische principes van de
natuurfilosofie. Newton zag zichzelf dus ook als filosoof.
6
