POLITIËLE EN GERECHTELIJKE
ORGANISATIE
Orfee Michels
Antoinette Verhage 2020-2021
, THEMA 1: OPSPORING
DEEL 1: GESCHIEDENIS
Korte geschiedenis van het Belgische
politiewezen (1794-1987)
Inleiding
-> tekst e-reader (Ponsaert)
Drie voorafgaande bemerkingen:
- De geschiedenis van het politiewezen
o 1. Is een rijke en complexe geschiedenis (waar we slechts fragmentair en selectief
aandacht aan kunnen besteden in het licht van deze cursus).
o 2. Is niet enkel- en zelfs niet primair- een geschiedenis van de misdaadbestrijding
o 3. Hangt samen met Belgische politieke en sociale geschiedenis
De rode draden doorheen de geschiedenis:
- 1. Een politiebestel w gekenmerkt door:
o Grote verscheidenheid enerzijds en een onevenwichtige ontwikkeling anderzijds
- 2. Spanning tussen:
o Centrale aansturing <-> lokale (gemeentelijke) autonomie (wie heeft het voor te
zeggen?)
- 3. Spanning tussen:
o Streven naar efficiëntie en effectiviteit in politieoptreden <-> legitimiteit en
democratische controle
- 4. Diverse politie-instanties met eigen ontwikkelingsdynamiek die samen de politiezorg
moet verzorgen – maar hoe?
,De belangrijkste momenten in de geschiedenis van de Belgische politie opgesomd:
HOOFDSTUK 1: De Franse en Hollandse erfenis (1794-1830)
Vestiging, uitbreiding, korpsvorming, militarisering en centralisering
1. De Franse tijd (1794- 1814)
Belgisch politiebestel zal nog lang (tot aan de hervorming) de kenmerken van het
Franse model hebben.
Franse model:
1795 Franse politiesysteem ingevoerd op Belgisch grondgebied
Dit tijdvak valt uiteen in twee periodes:
- Periode 1: Burgerlijke republiek (1794 – 1799)
o Standpunt: Politie hoort herkomst te vinden in burgerij en dient onder burgerlijke
controle te staan.
o Reactie tegen Ancien Régime: ook politie was burger en geen vertegenwoordiger van
Goddelijke macht
- Periode 2: Het militair Napoleonistisch regime (1799 – 1814) “Politiestaat”
o Politie in handen van de machtshebber: politiestaat
o Er komt een nadruk op (is gericht op) openbare orde en politieke informatie
Openbare ordehandhaving: het moet rustig blijven en de politie zorgt daarvoor
Daarnaast is politieke informatie belangrijk: de politie wordt 1 v/d organisaties
die die politieke informatie zal gaan verzamelen
Die informatie zorgt ervoor dat je, als machtshebber, kennis hebt over
wat er gebeurt in je gebied. Kennis is macht.
Kenmerken: militarisering, centralisering, verscheidenheid:
1.1. Militarisering (discipline en hiërarchie -> gendarmerie)
Het valt binnen de militaire Napoleontische regime
- Nadruk op discipline en hiërarchie
, o Bv. gendarmerie nationale : had een zeer sterke piramidale opbouw waarbij duidelijk
is wie waarvoor verantwoordelijk is en dat de onderste de bovenste moeten
gehoorzamen. (valt onder militaire discipline)
1.2. Centralisering: uitbouw gendarmerie, nationale wetgeving
Centralisering: Houdt voor een groot stuk in dat de politie centrale w aangestuurd
=> dus de lokale entiteiten konden weinig macht uitoefenen over de politie)
- Er werd een nationale wetgeving uitgevaardigd, de gendarmerie, de latere rijkswacht werd
sterk uitgebouwd.
- Duidelijke aansturing vanuit de staat (censuur, arrestaties, politie = instrument)
o De politie kan censuur toepassen, arrestaties vorderen…
o De politie wordt een instrument niet een op zichzelf denkende organisatie.
- Het is de uitvoerende macht (minister van politie) die de controle uitoefent (niet de
rechtelijke!)
o Wrm belangrijk dat het enkel de UM is? – het is die centrale aansturing die naar
voren komt
o Joseph Fouché: minister van politie
o Op dit moment zien we ook de invoering van het onderscheid tussen de
administratieve en gerechtelijke politietaken.
Administratieve (Bestuurlijke) politie Gerechtelijke politie
Gericht op openbare orde handhaving Opsporen van misdrijven, het vaststellen, bewijzen,
verzamelen
Voorkomen van misdrijven (Preventief toezicht) Misdadigers voor het gerecht dagen (repressief)
O.b.v. politiereglementen: laten toe om dat Wie? Politiecommissarissen, veld- en boswachters,
preventief toezicht uit te oefenen maar ook die vrederechters, luitenanten en kapiteins gendarmerie
openbare orde te gaan handhaven.
Joseph Fouché: benadrukte het idee van de ‘haute police’ in (politieke informatieverzameling).
- Fouché was minister van Algemene Politie (v.a. 1799) en ontwerper van Napoleontisch
politiesysteem.
- Richtte de ‘Police Secrète’ op (later: Openbare Veiligheid)
o Taak: inwinnen, analyseren en gebruiken van inlichtingen dmv informanten en
infiltranten.
o Reden: nood aan verzameling politieke informatie om de machtspositie te gaan
versterken
- Politie wordt instrument in handen van machthebbers en wordt verwacht de samenleving in
het oog te houden en mogelijke opstanden in de kiem te smoren.
= Haute police (politieke inlichtingen) (itt police basse – focus op criminele inlichtingen, dus
het opsporingswerk) “ de geheime politie”
Haute police: politieke inlichtingen over potentiële tegenstanders
Basse police: criminaliteit aanpakken op lokaal niveau
1.3. Verscheidenheid
,Een verscheiden politieapparaat met als belangrijkste korpsen:
- ‘Corps de la Gendarmerie Nationale’ (1798-1809) stond centraal, daarna ‘Gendarmerie
Impériale’ (was het elitekorps binnen de politieorganisatie in de Franse tijd)
o Er w aan korpsvorming gedaan, strenge disciplinaire regelingen w getroffen…
- ‘Police municipale’ (vanaf 1789); zij moesten« zorgen voor een vlot en veilig verkeer,
openbare rust bewaken, handhaven orde bij festiviteiten, controleren van maten en
gewichten, treffen van maatregelen bij brand, besmettelijke ziekten,.. En het verhinderen dat
geesteszieken en dolle dieren ongelukken veroorzaken » (Vandewalle, 1992)
o W niet aan korpsvorming gedaan bij gemeentelijke politie, tenzij in enkele grote
steden
o Zij hebben een administratieve (bestuurlijke) en gerechtelijke taak (omdat ze ook
moesten optreden in geval van problemen)
o Wie waren zij? - Commissarissen, veldwachters
o Hierbij komt toch een kleinere, belangrijke rol voor lokale overheid: burgemeester!
Waarbij de burgemeester werd aangewezen als degene die de police
municipale moest aansturen.
- ‘Garde Nationale’, opgericht tussen 1800 en 1810. (voorloper burgerwacht)
o Taak : verantwoordelijk voor openbare orde handhaving en grens/kustbewaking
Voordeel: er wordt op verschillende niveaus gewerkt: zowel nationaal als lokaal
Nadeel: die korpsen zijn erg op zichzelf staand, werken op zichzelf waardoor informatie-uitwisseling
bijna onmogelijk is.
2. Hollandse tijd: Interbellum (1815-1830)
Dat Franse politiesysteem(Van napoleon) wordt overgenomen, maar in een mildere vorm.
- Dat idee van de politiestaat wordt wat afgezwakt, waardoor de Hollandse politieorganisatie
een mildere vorm is van het Franse systeem
- Het ministerie van Justitie neemt de rol over van de politie, maar aan de andere kant blijft
het idee van de ‘haute police’ bestaan.
Politieorganisatie op dat moment:
1. Maréchaussee
- Was op het begin van de Hollandse tijd al opgericht.
- Nieuwe term voor de gendarmerie: Maréchaussée (= uitloper van de gendarmerie, maar de
term was zeer beladen)
, - Werd centrale korps in de Nederlanden
2. Gemeentelijke politie (commissarissen en veldwachters)
- Op lokaal niveau een tijdelijke toename v/die gemeentelijke autonomie van 1815 (maar weer
afzwakking v.a. 1825) omdat men meer zegschap kreeg over die gemeentelijke politie
- Was tijdelijk en werd afgezwakt vanaf 1825
3. Burgerwacht of ‘schutterij’ (Garde bourgeoise)
- Voor openbare orde handhaving en bestond uit burgers die ook een vorm van politietaken
op zich namen.
=> Drie verschillende diensten hebben ook een moeilijke verhouding onderling.
HOOFDSTUK 2: De eerste fundamenten van een nationaal
gecentraliseerd politiesysteem (1830-1885).
Het ontstaan van een liberale centrale staat
We gaan naar een nationaal gecentraliseerd politiesysteem:
- Vanaf 1830 (Belgische onafhankelijkheid) -> wilde men zich eig. zoveel mogelijk afsluiten
tegen het politiebestel zoals dat er was in de Napoleontische periode en de Hollandse tijd.
o BE onafhankelijkheid zorgde voor overgang naar een sterke, gecentraliseerde staat
met een gemeentelijke autonomie.
- Maar er keren belangrijke elementen van die 2 politieorganisaties terug:
o Namelijk:
1. De sterke gecentraliseerde aansturing en
Gecentraliseerde staat met een gecentraliseerd politiesysteem: de eerste
Belgische regeringen ( na 1830) waren coalitieregeringen tussen katholieken
en gematigde liberalen.
Die waren relatief harmonieus tot de jaren 1950.
Vanaf die periode, dus 2e helft v/d 19e eeuw neemt de industriële
ontwikkeling toe en zorgt voor onrust.
Vanaf dat moment, zeker ook wnr we in de industriële crisis terechtkomen
tussen de jaren 1873 en 1885, zien we dat ook het politiebestel steeds meer
uitgedaagd w, dat er steeds meer van gevraagd wordt.
We zien dat er een grote werkeloosheid ontstaat, met het idee dat die
werkende klasse gedisciplineerd moest worden, maar dat zorgt voor onrust
en stakingen en het politiebestel w geacht om met die stakingen en sociale
onrust om te gaan.
Het gevolg daarvan is dat de politieorganisatie zich daar ook op aanpast.
