Penologie en penitentiair recht
LES 1. 28/09/2021
Praktisch
- Hou steeds voldoende afstand.
- Mondmasker (nog steeds) verplicht tijdens de les.
- Laat je vaccineren in de vaccinatiebus op de campus!
- Stoor je medestudenten niet tijdens de les en laat de sociale media even achterwege…
- Communicatie met de docenten gebeurt enkel via de canvasmailing (inbox).
- Lesopnames worden ter beschikking gesteld via canvas.
- Alle lessen worden opgenomen, maar er is GEEN livestreaming.
Cursusmateriaal
- Powerpoints op CANVAS
- Teksten op CANVAS
- Getuigenissen uit praktijk
- Handboek in de Vubtiek (Straffen. Een penologisch perspectief.)
- Willy Calewaert leerstoel: in het kader van de Willy Calewaert leerstoel zullen er vier lessen
worden opgenomen in het lessenpakket die dan andere lessen zullen vervangen. De
Calewaert leerstoel is een leerstoel die wordt gegeven aan een prominent persoon van een
andere universiteit. Dit jaar is dat professor Vander Beken. Professor Vander Beken heeft
naar aanleiding van de leerstoel een boek geschreven dat gratis ter beschikking wordt
gesteld (zie CANVAS).
Examen
Schriftelijk examen in januari 2021
- 10 punten: meerkeuzevragen (met GIS correctie)
- 10 punten: open vragen (de vragen zullen komen uit de verschillende hoofdstukken van de
cursus).
→Op het examen zullen kennis en inzicht worden getoetst. Kennis wil zeggen dat er een
aantal zaken zijn uit de cursus die we echt moeten weten. Er wordt een zekere kennis en
diepgang verwacht als we de open vragen beantwoorden. De vragen zullen daarnaast ook
naar inzicht peilen. Er moeten linken kunnen worden gelegd tussen de verschillende
hoofdstukken van de cursus. Doorheen de cursus zullen er ook verschillende voorbeelden
van examenvragen worden gegeven om een idee te krijgen van het soort vragen die zullen
worden gesteld op het examen. In dit vak zal er worden voortgebouwd op een zekere basis
juridische kennis. Strafrecht en strafprocesrecht zijn vakken die een belangrijke voorkennis
zijn.
→De inhoud van het vak is constant in beweging, wees mee met de updates.
,1. Inleiding: waarover gaat deze cursus?
1.1 Wat is penologie?
Penologie komt van het Latijnse woord ‘poena’ (= straf) en het Griekse woord ‘logia’ (= de studie
van). Penologie is dus de wetenschappelijke studie van de bestraffing van normovertredend gedrag.
Juristen, vooral strafrechtjuristen, houden zich bezig met de vraag wat een straf is. Het Hof van
Cassatie heeft een straf gedefinieerd als een leed dat door de wet wordt bepaald en door de
rechterlijke macht wordt opgelegd als een sanctie wegens een gepleegd misdrijf1.
Vanuit de juridische invalshoek wordt er ook gezegd dat het moet gaan om een bewuste toevoeging
van leed2 ten opzichte van diegene die een inbreuk pleegt op de strafrechtelijke norm. Vanuit die
juridische benadering moeten straffen altijd ‘pijn’ doen. Er moet een bepaald leed worden
toegevoegd.
Wanneer je een feit hebt gepleegd dat in de wet wordt omschreven als een misdrijf, dan moet dat
een gepast leed met zich meebrengen. In de wet staat welk leed gepast is. Het moet gaan om een
bewuste toevoeging van leed t.o.v. wie een inbreuk pleegt op de strafrechtelijke norm.
De rechter bepaalt welk leed een bepaalde gedraging met zich mee moet brengen.
Dat betekent dan ook dat strafrechtelijke sancties die niet beogen leed op te leggen (bv. de
internering heeft als doel therapie voorzien en niet leed toebrengen) volgens deze definitie niet
gezien worden als een straf.
Een straf is volgens deze definitie altijd negatief en wordt altijd opgelegd door een officiële instantie
(een rechter) als gevolg van een strafbare daad.
De bovenstaande definitie van het Hof van Cassatie is niet langer adequaat:
- Niet alle strafrechtelijke sancties beogen leed op te leggen (bv. psychologische begeleiding
als probatievoorwaarde, internering,…)
- Sancties worden ook steeds meer door andere instanties opgelegd (bv. minnelijke
schikkingen worden opgelegd door het openbaar ministerie, de gemeentes kan GAS-boetes
opleggen).
Het is belangrijk om te weten dat er een verschil is tussen een straf en een maatregel:
- Een straf legt men op aan toerekeningsvatbare personen.
- Een maatregel wordt opgelegd aan niet-toerekeningsvatbare personen. Juridisch gezien is dit
geen straf (de internering is een beveiligingsmaatregel ter bescherming van de maatschappij
tegen personen die strafbare feiten gepleegd hebben, maar die door een geestesstoornis
niet aansprakelijk gesteld kunnen worden voor hun daden).
Doorheen de cursus gaan we zien dat straffen verschillende doelstellingen kunnen hebben. Die
leedtoevoeging is eigenlijk iets waar we vanaf moeten omdat we straffen op een veel constructievere
manier willen gaan inzetten. Die leedtoevoeging draagt niet veel bij in de verbetering van het gedrag
van de normovertreder.
1
Het gaat dus om gedrag dat strafrechtelijk is bepaald in een wet.
2
Als we aan leed denken, denken we in eerste instantie aan een geldboete, een gevangenisstraf,…
,In de cursus penologie gaan we ook op zoek gaan naar een aantal antwoorden op verschillende
vragen:
- Welk soort ‘leed’ kan er worden toegevoegd?/ Wanneer/ Voor wie (de daders)/ Door wie
(wie legt de straffen op)?
→De verschillende vormen van leed die een rechter kan opleggen: een vrijheidsberoving
(gevangenisstraf), een slachtoffer-dader bemiddeling (dit is ook een vorm van leed aangezien
de dader het slachtoffer onder ogen moet komen en ter verantwoording wordt geroepen
voor zijn/haar feiten), een vermogensstraf (=een boete).
→Wie legt het leed op? Een rechter
→Wat is het effect van het leed op de dader, maar ook op de familieleden? De penologen
gaan dit ook onderzoeken (bv. als iemand in de gevangenis zit, dan lijdt het kind en de
echtgenoot daar ook onder).
- Welke straffen zijn er?
- Waarom gaan we straffen? Welke doelstellingen heeft een straf? (→leedtoevoeging,
retributivisme, re-integratie, neutralisering, herstel → dit zijn allemaal doelstellingen die in
de loop van de cursus nog verder aan bod zullen komen).
- Hoe worden de straffen uitgevoerd?
1.2 Straffen als complex gegeven
Straffen kennen verschillende fasen. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen de
straftoemeting (= dit is de straf die opgelegd wordt door de rechter) en de strafuitvoering (= de
opgelegde straf wordt vaak niet meteen uitgevoerd. Afhankelijk van de straf die men heeft gekregen,
waar men woont,… wordt die straf uitgevoerd in een gevangenis, via een justitiehuis of in de
samenleving onder elektronisch toezicht). In deze cursus gaan we het vooral hebben over de
strafuitvoering.
Binnen het bestraffingsgebeuren zijn er verschillende partijen betrokken:
- De dader(s)
- Het slachtoffer(s) – slachtoffers worden vaak gerepresenteerd door de media en de publieke
verontwaardiging
- De straffende/justitiële actoren
De bestraffing (de gevangenis) is een instituut/organisatie waar beslissingen worden genomen over
complexe zaken. De gevangenis, de rechtbank, het parket zijn allemaal aparte onderdelen van het
instituut bestraffing.
Hoewel het woord ‘straf’ zeer belangrijk is gaat penologie over veel meer dan het louter juridisch
‘straffen’. De juridische straffen hebben we gezien in de cursus strafrecht. In de cursus penologie
gaan we gaan kijken naar de sociale realiteit van het straffen (de sociologische visie) → welk effect
hebben straffen op mensen, welk effect heeft dat op de familieleden, welk effect heeft dat op de
omgeving als iemand gestraft wordt,…
, We gaan in de cursus penologie gaan kijken naar de bestraffingsinstituten (= de rechtbank, de
gevangenis, de justitiehuizen (→hier zitten de justitieassistenten die meewerken aan de uitvoering
van alle straffen in de gemeenschap)).
→ Het personeel (de cipiers, de bewaarders of de penitentiair beambten zijn belangrijke
actoren in het bestraffingsfenomeen), de gedetineerden, de cultuur, ruimtelijke aspecten (in
een van de hoofdstukken gaan we gaan kijken naar hoe de gevangenissen eruit zien),
effecten van de staf,…
Het begrijpen van ‘bestraffing’ vraagt op een multidisciplinaire benadering. Penologie als studie van
de penaliteit is een domein waar recht, sociologie, ethiek, politieke wetenschappen, economie,
filosofie, geschiedenis, psychologie, psychiatrie en antropologie elkaar ontmoeten.
1.3 Begrippen
De naam van de cursus is ‘Penologie en penitentiair recht’. Het penitentiair recht is het geheel van
juridische normen in verband met de behandeling van gedetineerden.
Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen de interne rechtspositie en de externe rechtspositie.
In de cursus zal er een hoofdstuk worden gewijd aan de interne rechtspositie van de gedetineerden.
Dit is alles wat betrekking heeft op de rechten van gedetineerden tijdens hun opsluiting/detentie (bv.
het recht op bezoek, het recht op activiteiten, het recht op briefwisseling, het recht op een
wandeling, het recht om te klagen,…). Hiervoor moeten we gaan kijken naar de basiswet
gevangeniswezen (2005). Voor de basiswet van 2005 hadden de gedetineerden deze rechten niet en
deze konden hen heel gemakkelijk worden afgenomen. In de basiswet van 2005 staan er een aantal
zaken die het voor het personeel moeilijker maken en het verandert ook hun machtspositie.
Daarnaast is er ook nog de externe rechtspositie van de gedetineerden. De bepalingen vinden we
terug in de wet op de externe rechtspositie (wetten van 17 mei 2006 e.v.). Het gaat hier over de
regeling van de overgang van binnen naar buiten de gevangenis (denk dan bv. aan de
voorwaardelijke invrijheidstelling, het elektronisch toezicht, penitentiair verlof, de
uitgaansvergunning,…
Nog een aantal begrippen:
- Strafuitvoeringsrechters – strafuitvoeringsrechtbanken: deze beslissen wie wanneer vrij
komt.
- Publieke verontwaardiging – media: straffen in een rechtbank is een publiek gegeven.
Iedereen kan in de rechtbank gaan luisteren welke straffen worden opgelegd. We horen ook
geregeld in de pers welke straffen worden opgelegd. Er is vaak ook veel ophef wanneer
iemand wordt opgepakt en meteen terug vrijgelaten wordt. Dit komt omdat men de
straftoemeting verwart met alles wat ervoor gebeurt (de aanhouding door de politie → de
onderzoeksrechter → de voorhechtenis → dan pas de bestraffing).
- Slachtoffers: slachtoffers nemen steeds meer het woord. De slachtofferbeweging is sterk
gegroeid sinds de zaak Dutroux. We zien regelmatig dat er in de samenleving
verontwaardiging is na een misdrijf en men zich solidair opstelt t.o.v. de slachtoffers.
Rechters die beslissen over die zaken zijn ook deel van die samenleving. De slachtoffers
hebben dus ook een impact op de beslissingen van de rechters.
- Strafuitvoeringsrecht: dit is het geheel van juridische normen over de uitvoering van alle
straffen en maatregelen (het is meer dan enkel de gevangenisstraf, het is veel breder).
