COMMUNICATIEWETENSCHAPPEN I
BOUWSTENEN VAN EEN DISCIPLINE EN PRAKTIJK: HET TEKEN EN HET COMMUNICATIEPROCES
Het teken, semiotiek en representatie
SEMIOTIEK
• Teken = Basiselement van het communicatieproces / betekenisvol communiceren
o Dit draagt met andere woorden bij aan hoe wij betekenis geven aan communicatieprocessen
wanneer wij communiceren
• Domein van de semiotiek / semiologie: leer van de tekens, van het betekenisvol gebruik van tekens →
Hoe functioneren tekens en ontstaat betekenis?
= centrale vraag in hedendaags communicatiewetenschappelijk onderzoek rond media-inhoud en
mediareceptie
o Wanneer we bijvoorbeeld iets horen op het journaal of met onze vrienden in conversatie
treden, heeft alles een betekenis
• Semiotiek zelf bestaat uit 3 centrale studiedomeinen (minder belangrijk volgens prof)
o Tekens zelf en indeling in soorten
➢ Bijvoorbeeld: Het in de lucht steken van een flesje water → Wat betekent dit?
o Codes of systemen waarbinnen tekens georganiseerd zijn (vb. grammatica)
➢ Hier wordt onderzocht hoe verschillende tekens die samenkomen binnen een systeem,
binnen een bepaalde code
➢ Bijvoorbeeld de grammaticale regels van het Nederlands
o Cultuur waarbinnen tekens en codes opereren
➢ Kijken hoe verschillende culturen een (eventueel) andere betekenis geven aan een
bepaald teken
• Verschillende subdisciplines van semiotiek (minder belangrijk volgens prof)
o Fonologie: studie van klanken en letters
o Syntaxis: studie van taalconventies en betekenisvolle patronen van tekens (= eerder technisch,
bv. staan letters en woorden in de juiste volgorde?)
➢ Dit gaat om de afspraken die wij als mensen maken om met elkaar te kunnen
communiceren
o Pragmatiek: studie van de relatie betekenis & gebruiker van het teken (hoe spelen context en
sociale factoren een rol in betekenisgeving)
o Semantiek: studie van de relatie tussen het teken en de betekenis die aan een teken wordt
toegekend
REPRESENTATIE
• Complex proces: verbinden van betekenis - taal – cultuur
o Representatie gaat met andere woorden over hoe dat betekenis tot stand komt
• De productie van betekenis van concepten in ons hoofd die we vervolgens uitdrukken / delen /
articuleren via een taal
• De link tussen concepten en taal die ons in staat stelt te verwijzen naar de werkelijkheid en een
imaginaire wereld
• Er zijn dus twee verschillende essentiële stappen / processen of representatiesystemen
o Systeem dat objecten, mensen, gebeurtenissen verbindt aan een reeks concepten of mentale
representaties die we in ons hoofd meedragen
➢ Met andere woorden wordt onze wereld van ideeën verbonden aan concepten in ons
hoofd, ookwel mentale representaties
o Talig systeem om een gedeelde conceptuele ‘map’ in een gemeenschappelijke taal te vertalen
➢ Zodat concepten correleren met woorden, beelden, geluiden – d.w.z. tekens
➢ Via deze weg laat men blijken indien men bijvoorbeeld iets niet snapt in de les
PROF: LOISEN JAN 2021-2022 1
, • Voorbeeld: Representatie
o Je ziet een roos staan op de keukentafel → om nadien over deze roos te kunnen praten, vormt
er zich eerst een concept / een idee in ons hoofd over die roos → Om te kunnen spreken over
deze roos is er een teken nodig (indien met niet kan spreken de letters R-O-O-S)
o Er zijn dus twee belangrijke stappen in het representatieproces: concepten en tekens
➢ De betekenis is afhankelijk van deze twee systemen
Systeem van mentale representaties (= concepten)
• Betekenis is afhankelijk van (het systeem van) concepten in onze gedachten die de wereld
representeren en toelaten ernaar te verwijzen
• Van eenvoudig naar complex
o Eenvoudig: Een flesje water, een rode roos, etc.
o Complex: ‘oorlog’, ‘liefde’, ‘de duivel’, etc.
• De verschillende tekens staan niet los van mekaar: vaak zijn er verbindingen tussen de concepten in ons
hoofd → Op deze manier kunnen we orde brengen binnen onze eigen gedachte
o Organiseren, clusteren, ordenen, classificeren van concepten en de complexe relaties ertussen
in ons hoofd
o Vb. via sequentie
➢ Welk teken roept dit op? Antwoord: waar rook is, is
vuur
o Vb. via gelijkenissen/verschillen
• ≠ classificatiesystemen om concepten te ordenen
o Kunnen erg verschillen (vb. hemel-hel)
➢ Als atheïst zijn hemel en hel concepten die we
kennen uit bijvoorbeeld boeken en representaties in
films
▪ We kunnen er ons wel iets bij voorstellen, maar voor mensen met een andere
achtergrond (bijvoorbeeld zij die geloven in God) dragen deze woorden een heel
andere betekenis
➢ We gebruiken gelijkaardige ordenings- en classificatiesystemen om deze concepten te
ordenen, maar tegelijkertijd is er toch een verschil tussen
▪ Dit bemoeilijkt uitdrukken / delen van ideeën en zorgt er vervolgens voor dat
mensen niet op dezelfde lijn zitten
➢ Enerzijds: iedereen interpreteert de wereld mogelijks verschillend
▪ Wanneer een koppel bijvoorbeeld naar een film kijkt, vormen er allerlei
concepten in hun hoofden maar ze gaan de film mogelijks anders interpreteren
(dit waarschijnlijk grotendeels hetzelfde, maar nooit 100% hetzelfde)
➢ Anderzijds: toch relatief overeenkomstige systemen van mentale representatie die
communicatie mogelijk maakt
▪ We gaan niet totaal anders gaan communiceren: er zijn vele overeenkomsten
van de systemen waarbij we de concepten in ons hoofd ordenen (mochten deze
er niet zijn, zou het vrijwel onmogelijk zijn om met elkaar te communiceren)
▪ Hoe? – via taal
PROF: LOISEN JAN 2021-2022 2
,Taalsysteem
• Wanneer we concepten in ons hoofd gevormd zijn of zich nog aan het vormen zijn, kunnen we deze
uitdrukken via taal
o ‘Vertaling’ van gedeelde conceptuele map in gemeenschappelijke taal
o De concepten in ons hoofd moeten overeen komen met woorden
• Zodat concepten en ideeën correleren met geschreven woorden, gesproken geluiden, visuele beelden
o Dit zijn allemaal ‘tekens’
o Bijvoorbeeld het maken van een powerpoint: je verzamelt verschillende tekens die jouw
concepten kunnen uitdrukken en nadien ga je deze tekens ook verwoorden via taal
• Tekens representeren concepten en conceptuele relaties die we in ons hoofd meedragen
o Elk geluid, woord of object dat als teken fungeert en met andere tekens in een systeem is
georganiseerd, betekenis draagt en uitgedrukt wordt is deel van een taal
➢ Linguistic turn = de focus op linguistieke aspecten
• Taal wordt in dit verband breed begrepen en is ook verbonden aan cultuur
o Voorbeelden van talen: Gebarentaal, Het Nederlands / Het Engels / etc., Morsencode,
Lichaamstaal, Gezichtsuitdrukkingen, De taal van de verkeerslichten, Kledingstijl
o Voorbeeld van een cultuur: de hiphop-cultuur
Beide representatiesystemen (Systeem van mentale representaties + Taalsysteem) zijn de
betekenissystemen van een cultuur
Twee representatiesystemen aan het werk
• Twee representatiesystemen: conceptuele map en talig systeem
• De relatie tussen concept en tekens die we voor deze concepten gebruiken hebben een arbitraire
relatie
o Het is dat dat wanneer we een poel tegenkomen en we daarin een vis zien zwemmen iedereen
ter wereld het teken en de klank ‘vis’ zullen gebruiken
➢ Dit had evengoed iets anders kunnen zijn: wanneer iemand bijvoorbeeld nog nooit in
contact is geweest met een vis kan hij/zij hier bijvoorbeeld ‘giraf’ van maken
➢ In andere talen is het verschil ook zichtbaar: zo is ‘vis’ in het Frans ‘poisson’
➢ De link tussen dat concept en het teken dat we daarvoor het gebruiken is dus totaal
arbitrair: er zit geen logische, vanzelfsprekende link tussen
• Betekenis wordt geconstrueerd via codes die beide systemen linken
• We kunnen betekenisvol met elkaar omgaan door codes die we van jongs af aan leren
o De codes gaan het concept linken aan het teken
o De codes laten effectieve communicatie toe, maar zijn infeite het gevolg van sociale
conventies
(afspraken die wij als sociale groep hebben gemaakt met elkaar)
➢ Wel zijn deze cultureel gebonden: zo hebben wij bijvoorbeeld slechts een tiental woorden
om natuurfenomenen zoals sneeuw en vorst te beschrijven terwijl de Inuit, die in
extremere / koudere temperaturen leven dan ons, enorm veel verschillende woorden
hebben voor zaken die wij niet eens benoemen
▪ Zo hebben zij bijvoorbeeld een term voor de eerste laag sneeuw en de tweede
laag sneeuw
• Betekenis ligt dus nooit vast
o Betekenisgeving is een dynamisch proces dat verandert in de tijd
➢ Bijvoorbeeld Karel de Stoute: Stout heeft in de loop der eeuwen een andere betekenis
gekregen
➢ Bijvoorbeeld het woord gay: Gay was vroeger ‘jolig’, terwijl het nu verwijst naar de
seksuele geaardheid van een persoon
o Als we allemaal bijvoorbeeld dezelfde film gaan kijken, zullen veel gemeenschappelijk hebben
➢ Het talig systeem zal bijvoorbeeld grotendeels hetzelfde zijn terwijl de concepten wel wat
kunnen afwijken, maar tegelijkertijd zal er wel variatie zijn door onze verschillende
achtergrond / onze verschillende cultuur / etc.
PROF: LOISEN JAN 2021-2022 3
, o Constructie via betekenisgevende praktijken
• Betekenis, taal en representatie - essentiële onderdelen
van cultuur
Het tekensysteem van de Saussure
• Ferdinand de Saussure (1857-1913)
• Twee kernelementen:
o Betekenaar / signifiant / signifier
➢ Materiële tekenvorm of (fysieke)
verschijningsvorm
➢ Betekenisdrager
➢ Beeld, klank, geschreven woord, ...
o Betekende / signifié / signified
➢ (Mentale) concept, begrip, idee, waar de materiële tekenvorm naar verwijst
• Betekenis komt tot stand door de verhouding tekens tegenover andere tekens (en niet zozeer de
referent)
o In dat tekensysteem van de Saussure zijn tekens binair van aard: twee elementen (signifiant en
signifé) (binair verwijst naar ‘twee’)
➢ De relatie tussen deze is arbitrair
▪ Het woord ‘r-o-o-s’ dat dan naar het mentale concept van een steel met doornen
en kelkblaadjes verwijst, berust op conventies / op afspraken die wij onderling
maken
▪ In de Nederlandse taal had er ooit iemand kunnen zeggen dat het mentale
concept van een steel met doornen en kelkblaadjes bijvoorbeeld ‘fles’ zou
genoemd worden
➢ De relatie tussen signifiant en signifé berust dus op afspraken / conventies
• De Saussure ging kijken naar de relaties tussen de verschillende tekens en wat deze associaties
oproepen
o Een voorbeeld hiervan is een schaakspel: je hebt lopers, een koningin, het schaakbord, etc. en
in principe betekenen deze apart niets, maar in de relatie met elkaar krijgt het schaakspel
betekenis
• Betekenis is dus
o Relationeel en associatief – tekens staan in relatie met elkaar
o Differentieel – betekenis via tegengestelde tekens
➢ Betekende van een teken wordt betekenaar/betekenisdrager voor een ander teken
➢ Een voorbeeld hiervan is dag en nacht: deze tegenovergestelden brengen heel veel met
zich mee
o Structureel en berust op door de mens gemaakte afspraken (ordenen en categoriseren via
code)
➢ Het systeem waarin de tekens betekenis in krijgen en we met elkaar betekenisvol kunnen
communiceren, kent een achterliggende structuur die we eigen moeten worden om
nadien geslaagd met elkaar te communiceren
Betekenis is dus iets complex en niet zo vanzelfsprekend: wanneer iemand communiceert zou het
perfect kunnen dat alles wat die persoon zegt volledig wordt begrepen door andere personen, maar dat
is niet altijd het geval → Dit is ook het geval bij mediacommunicatie: wanneer er gecommuniceerd
wordt in de reclame / door politici / etc. valt de betekenis niet 100% als bedoelt
PROF: LOISEN JAN 2021-2022 4
