Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
Samenvatting: Gedrag en Maatschappij
INLEIDING
De toekomst is geen wit blad, maar is pad afhankelijk → moeten voort met wat we vandaag hebben.
Op dit moment hebben we weinig om trots op te zijn. Bosbranden, overstromingen.. zijn toe te wijden
aan menselijk gedrag. Menselijke impact: klimaatverandering & verlies aan biodiversiteit al jaren bezig
en neemt laatste 100 jaar steeds feller toe door ontbossing, co2 uitstoot van fabrieken… Verlies aan
biodiversiteit voedt uitbraak van invasieve soorten. Geen toeval dat dat er vb. sprinkhaanplagen zijn
of dat coronavirus zich zo snel verspreid omdat we zo dicht op elkaar wonen.
The red queen strategy
The red queen strategy = an evolutionary hypothesis which proposes that organisms must constantly
adapt, evolve, and proliferate not merely to gain reproductive advantage, but also simply to survive
while pitted against ever-evolving
• Benaming afkomstig van Alice in Wonderland
• Voorbeeld: soorten evolueren: prooien ontwikkelen steeds nieuwe strategieën om zich te
beschermen tegen roofdieren, waarop roofdieren weer nieuwe aanvalstechnieken verzinnen
Vooruitgang heeft een prijskaartje
“Als kennis problemen kan veroorzaken is het niet door onwetendheid dat we ze oplossen.”
- Isaac Asimov
• De wetenschap doet sneller kennis op dan de maatschappij wijsheid opdoet
• Red queen strategie toepassen: sneller verandering, voor een klimaatverandering,
ziektekiem… ons teniet doet
• Industriële revolutie zorgde voor veel vooruitgang, maar keert zich nu tegen ons
Pandemie veroorzaakt sociaal dilemma
Sociaal dilemma = dilemma tussen persoonlijk voordeel en collectief belang. Wanneer teveel
mensen uit eigenbelang handelen, verliest iedereen
• Eigen voordeel en gemeenschappelijke welvaart kunnen nooit samen gerealiseerd worden
• Voorbeeld: Carpooling, als iedereen zou carpoolen is het probleem van files en co2 uitstoot
opgelost, maar te veel mensen kiezen voor eigen belang, comfort om zich zelf te verplaatsen
Democratie = sociaal dilemma
• Voorschriften en wetten komen tot stand via vertegenwoordiging van de maatschappij
• Wanneer onvoldoende mensen deelnemen aan publiek debat (via stemrecht), riskeren de
voordelen van de democratie ondermijnd te worden door machtsmisbruik van enkelen
• Democratische maatschappij kan niet bestaan zonder burgerzin
❖ Deelnemen aan publiek debat vraagt fact checking (= nagaan of beweringen van bv.
politici waarheidsgetrouw zijn)
1
,Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
DEEL 1: INLEIDING TOT DE GEDRAGSWETENSCHAPPEN
H1. Homo sapiens: een veelzijdig studieonderwerp
1.1 Homo Sapiens: een bijzonder paradox
• Enorme capaciteit om te kunnen samenwerken, we kiezen zelf met wie en voor hoelang
• Hebben als geen ander de kracht om anderen zomaar uit te schakelen
• Wereld aanpassen naar eigen zin, zo enorme ecologische voetafdruk achterlaten
Wie is de Homo Sapiens?
• Paradoxaal (= schijnbaar tegenstrijdig)
• Onevenaarbaar succes in biomassa, flexibiliteit, creativiteit, maar ook een neiging tot geweld,
destructie…
• Grote ecologische voetafdruk
Homo economicus = strategische, berekende mens bij wie eigenbelang primeert en die leeft volgens
rationele principes
Homo sociologicus/ homo universalis = mens met normbesef en sociale behoeften die samen de
basis vormende voor een maatschappijgerichte wereld
→ evenwicht vinden tussen onze rede (als in Homo economicus) en sociale ingesteldheid (als in
Homo sociologicus) is ongetwijfeld een noodzakelijk deel van wie we zijn
1.2 Het ontstaan van wetenschappelijke psychologie
“Wie zijn we en waar komen we vandaan?”
1.2.1 Het rationalisme en empirisme
• Rationalisme = theorievorming
❖ Kan ver van de waarheid liggen als ze niet onderbouwd is met empirische gegevens
• Empirie = dataverzameling
❖ Berg data is weinig waard zonder overkoepelende theorie
Data en theorie zijn beide nodig om tot een evenwichtige wetenschappelijke verklaring te komen
→ Renaissance filosofen bouwden een brug tussen rationalisme en empirie
Gedragswetenschappen = huwelijk tussen rationalisme en empirie, men gaat data gebruiken om een
theoretisch kader rond te bouwen
2
,Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
1.2.2 Het structuralisme van Wilhelm Wundt
Structuralisme <-> Functionalisme
• Experimentele analyse van de onderdelen van het bewustzijn
• Heel experimenteel gericht
• Systematische, objectieve observaties van bewuste ervaringen
• Hield zich vooral bezig met de studie van de waarneming (perceptie), de gewaarwording
(sensatie) en de zintuigen die de gewaarwording mogelijk maken
1.2.3 Het functionalisme van William James
Structuralisme <-> Functionalisme
• Onderzoekt de functie van het bewustzijn in zijn geheel
❖ The stream of consciousness = het bewustzijn vloeit
• Niet de inhoud van bewustzijn bestuderen, maar wél de processen achterhalen die
bewustzijn mogelijk maken
• “Wat doet bewustzijn voor mensen en waarom doet het dat?”
• Functionalisme kent een invloed van Darwinisme
❖ Darwin ontwikkelde de theorie dat natuurlijke selectie de bron van dier- of
plantsoortvorming is. Uitgangspunt: erfelijk bepaalde karakteristieken die
overlevingswaarde hebben, bieden meer kans om tot de volgende generatie
geselecteerd te worden
❖ Het bewustzijn is daarom een karakteristiek met overlevingswaarde waardoor ze van
generatie op generatie blijft bestaan
1.2.4 Het behaviorisme van (John Watson) en Burrhus Skinner
• Bestudeert enkel het observeerbare gedrag
• Alles is aangeleerd, vrije wil is een illusie
• Kunnen hoogstwaarschijnlijk over menselijk gedrag leren door dieren te bestuderen
❖ Graad van bewustzijn van dieren is betwistbaar, maar hun observeerbare gedrag niet
• Skinner: organisme zal bepaalde gedragstendens behouden en vermeerderen als het
positieve gevolgen heeft en verminderen als het negatieve gevolgen heeft
❖ ‘Gedrag is geen gevolg van bewuste keuzes die we maken, maar wordt bepaald door
responsen op prikkels in de buitenwereld’
1.2.5 Sigmund Freud en de psychoanalyse
• Bestudeert de onbewuste drijfveren van het gedrag
• Onbewuste = gedachten, herinneringen, diepste verlangens die we niet bewust ervaren,
maar toch een grote invloed hebben op ons gedrag
• Veel van zijn theorieën houden vandaag geen stand omdat ze niet empirisch onderbouwd
zijn, je kan ze niet ontkennen en dat is niet hoe het in de wetenschap werkt
3
,Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
1.2.6. Het humanisme van Carl Rogers
• Behavioristen vonden inspiratie bij dieren en hielden geen rekening met menselijke
kwaliteiten, humanisten wilden focus verleggen naar unieke menselijke trekken, persoonlijke
vrijheid en mogelijkheid tot talentenontwikkeling of persoonlijke groei
• Mensen zijn veranderbaar
• Focus op zelfrealisatie
Freud en Skinner zijn negatieve theorieën: “Je kan niets veranderen.” → Humanisme is wel positief:
“Je hebt het zelf in handen.”
1.3 Hedendaagse benaderingen van de psychologie en de opkomst van de neurowetenschappen
Biologische benadering = gedrag verklaren aan de hand van genetische, neurologische en
biochemische processen
Cognitieve benadering = hoe wordt informatie vergaard, opgeslagen en verwerkt
• Hernieuwde kijk op bewustzijn, maar nu rekening houdend met de neurologische basis ervan
Evolutionaire benadering = evolutie door selectie, bestudeert universele tendensen, berust op
assumpties uit het verleden waardoor je de theorieën niet meer kan testen
Socio-culturele benadering = gedrag is afhankelijk van de socio-culturele context
• Legt de focus op niet-erfelijke elementen die het gedrag sturen
• Invloed van cultuur en etniciteit bekijken
1.4 Waarom gedragswetenschappen voor economen?
Hoe beter we begrijpen hoe we in elkaar zitten → hoe makkelijker we de toekomst tot een goed eind
zullen brengen
3 redenen waarom gedragswetenschappen relevant zijn voor economen:
1.4.1 Begrip voor economische anomalieën
• Klassieke economie is verouderd, zitten heel veel anomalieën in
• Beeld van de klassieke homo economicus die enkel zijn eigen belang nastreeft is oud en
kortzichtig
• “Klassieke homo economicus heeft enkel afkeer voor onrechtvaardigheid als het in zijn nadeel
is en niet als het in zijn voordeel is” → is niet meer waar: we voelen ons vaak ongemakkelijk
als we meer hebben dan een ander dus we hebben wél een afkeer voor onrechtvaardigheid,
ook als het in ons voordeel is
• “Klassieke homo economicus vertrouwt niet” want als je iemand vertrouwt ga je er vanuit dat
je er iets voor terug krijgt, maar als je een homo economicus bent, ga je er vanuit dat de
andere personen ook allemaal homo economicussen zijn die nooit vertrouwen gaan
teruggeven, er zit niks in voor jou, je kan er je eigen belang niet mee optimaliseren→ is niet
meer waar: wij mensen vertrouwen wel
• “Klassieke homo economicus hecht geen belang aan normen” → is niet meer waar: we
hechten juist heel snel belang aan normen zoals vb. nieuwe kledingtrend
4
,Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
1.4.2 Gedrag en bedrijfskunde
• Gedrag is een belangrijk aspect van de studie bedrijfskunde → studie is ontstaan met idee
dat mensen belangrijkste kapitaal zijn van organisatie. → “Een organisatie kan enkel zo goed
zijn als de mensen die er werken”, daarom moet je ze goed behandelen
• Hawthorne studies = onderzoeken wat mensen nodig hebben om beter te presteren
❖ Men ontdekte dat al die zaken (langere pauzes, meer loon etc.) weinig invloed
hadden op prestaties
❖ Moet omgeving creëren waarin mensen aangemoedigd worden en ze zich van hun
beste kant kunnen tonen, dan presteren ze beter → Het waren de emotionele
belevenissen, de wens om gerespecteerd te worden en om samen een hechte groep
te vormen die gedrag hadden beïnvloed
1.4.3 Goede theorie is domein-overschrijdend en biedt toepassingsmogelijkheden in diverse
uiteenlopende gebieden
Voorbeeld: Belang van controlegevoel
Men wilde weten of ratten tumoren ontwikkelden bij stresssituaties door hen elektrische schokken
toe te dienen, er waren 3 groepen ratten
Groep 1: De eerste groep ratten werden elektrische schokken toegediend, maar ze beschikten over
een hendeltje dat als ze er op drukten, de schokken stopten.
Groep 2: De tweede groep ratten kregen dezelfde aantal schokken, maar hadden geen hendel om de
schokken te doen stoppen.
Groep 3: De derde groep is een controle groep, ze kregen implantaten in hun lichaam voor de
schokken, maar er werden geen schokken uitgedeeld.
Resultaten van onderzoek: Geen tumoren in 3de groep. Groep 1 had veel minder tumoren omdat ze
controle hadden over de elektrische schokken, groep 2 had veel meer tumoren omdat ze dus geen
controle hadden over de schokken
1.4.5 Niets is zo praktisch als een goede theorie
“Niets is zo praktisch als een goede theorie.” – Kurt Lewin
Controleverlies draagt bij tot:
• Medisch: Aangeleerde hulpeloosheid = vb. mensen die tijdens hun kinderjaren veel
ongecontroleerde stress hebben meegemaakt, worden heel passief en hulpeloos en moeten
opgenomen en geholpen worden
• Maatschappelijk: vb. daklozen en gedetineerden hebben minder stress, minder passieve
houding als ze controle hebben, kunnen beslissen over wat ze bv. overdag gaan doen
5
,Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
Controlegevoel draagt bij tot:
• Medisch: minder gezondheidsproblemen
• Economisch: Succesvolle CEO’s, productievere werknemers
❖ Locus of control = in hoeverre een persoon meent dat wat hem overkomt, het gevolg
is van zelf controle uitgeoefend te hebben
❖ Mensen met hoge locus of control kunnen beter omgaan met werkstress en hebben
hoger tevredenheid
6
,Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
H4. De biologische basis van het gedrag
“Wij zijn ons brein.” – Dick Swaab
• We hebben een flexibele informatieverwerking via ons zenuwstelsel, daardoor kunnen we:
❖ Leren uit ervaringen en ons gedrag daaraan aanpassen
❖ Reactie op een prikkel uitstellen
❖ Ons aanpassen aan veranderende omgevingen
Mechanisch gezien hebben we dezelfde werking als dieren. Het zijn onze drijfveren die ons
onderscheiden van andere dieren.
Hersenen zijn geen computer, door hun evolutionaire geschiedenis genereren ze reacties met
overlevingswaarde → hersenen willen zichzelf in leven houden, door het gedrag dat we uitvoeren.
Overleeft het dier, dan overleven de hersenen
• De beslissing om links of rechts te gaan heeft een lange voorgeschiedenis
• Als we willen overleven met corona etc. hebben we aanpassingskracht nodig
• Onderzoek doen naar activiteit in ons brein om beter te kunnen reageren zodat we overleven
7
, Fleur Van Nueten Gedrag en Maatschappij UA: MOM
4.1 Werking van het zenuwstelsel
Zenuwstelsel = informatieverwerkingssysteem dat informatie ontvangt (input), verwerkt (troughput)
en doorstuurt (output)
• Maakt aanpassingen in gedrag mogelijk doordat het prikkels uit buitenwereld coördineert
met de fysiologische toestand van je lichaam en vorm geeft aan de daaropvolgende reactie
❖ Vb. Hoe je gezichtsspieren, hartslag, gevoelens aanpassen wanneer je een film kijkt
en het plots spannend wordt
• Werking van het zenuwstelsel berust op anatomie (structurele elementen) en chemie
(communicatiemiddelen) → zijn immers chemische reacties die ervoor zorgen dat gedrag
van moment tot moment kan veranderen
Structuur van zenuwstelsel
• Neuron (cel)
❖ Cellichaam (integratie van informatie)
❖ Dendriet (input van signaal)
❖ Axon (transmissie/ doorzenden van informatie)
• Communicatiemiddelen
❖ Neurotransmitters
4.1.1 Het neuron
Neuronen = functionele cellen in het zenuwstelsel die informatie ontvangen, evalueren en
doorsturen
• Sensorische neutronen geleiden impulsen van de zintuigen naar de hersenen
• Motor (of efferente) neutronen zorgen dat de instructies van de hersenen naar de spieren/
ander organen verzonden worden, die op hun beurt voor respons zorgen
Neuronen zijn zeer verscheiden in vorm
Prototypische neuron→ levensechte neuronen verschillen hier sterk van maar bevatten wel zelfde
basiscomponenten
8
