Psychoanalytisch en Ontwikkelingsgericht werken
met kinderen, jongeren en gezinnen
1
,INHOUDSOPGAVE
1. INLEIDENDE LES ......................................................................................................................................................................... 6
1.1. Waarom dit opleidingsonderdeel ? ............................................................................................................................. 6
1.2. Basisprincipes OGW .................................................................................................................................................... 6
1.2.1. what’s in a name ........................................................................................................................................................................6
1.3. basispremissen ontwikkelingsgericht werken ............................................................................................................. 7
1.3.1. ontwikkelingsgericht werken vertrekt vanuit een Organismisch- dialectische mensenvisie .....................................................7
1.3.2. De voedingsbodem voor ontwikkeling en groei =Psychologische basisnoden ..........................................................................8
1.4. OG werken sluit aan bij verandenderende visies op gedrags-en gezinsinterventies ................................................. 12
1.4.1. cognitieve gedragstherapie......................................................................................................................................................12
1.4.2. Evolutie naar meer integratieve benadering ...........................................................................................................................13
1.5. Ontwikkelingsgericht werken, staat stil bij ontwikkeling .......................................................................................... 14
1.5.1. Wat is ontwikkeling ..................................................................................................................................................................14
1.5.2. hoe verloopt de ontwikkeling ..................................................................................................................................................15
1.6. Ontwikkelingsgericht werken stemt af op ontwikkeling ........................................................................................... 15
1.6.1. Drie invalshoeken op ontwikkelingen ......................................................................................................................................15
1.6.2. ontwikkelingsperioden: continu en discontinu ........................................................................................................................16
1.6.3. ONTWIKKELINGSTRAJECTEN ....................................................................................................................................................19
2. OGW IN ORTHOPEDAGOGIEK + START THEMA COMPTETENCE EN VEERKRACHT .................................................................................... 25
2.1. Stilstaan bij en afstemmen op ontwikkelingsfasen en -taken in orthopedagogiek bij kinderen met een beperking 25
2.1.1. Voorbeeld 1: kinderen en jongeren met een beperking ..........................................................................................................25
2.1.2. voorbeeld 2 autisme ................................................................................................................................................................29
2.2. OGW: competence & resilience ................................................................................................................................. 30
2.2.1. veerkracht een situering ..........................................................................................................................................................31
2.2.2. Het ontstaan van ‘resilience’ wetenschap ...............................................................................................................................32
2.2.3. Hoe definiëren we ‘resilience’? ...............................................................................................................................................32
2.2.4. wie is veerkrachtig en waarom ? .............................................................................................................................................34
3. VERLIES, ROUW EN EMOTINONELE PIJN VAN KINDEREN EN JONGEREN ............................................................................ 42
3.1. Tweestoelen .............................................................................................................................................................. 42
3.1.1. HET EMOTIONELE VAT .............................................................................................................................................................42
3.2. Verliesreacties ........................................................................................................................................................... 43
3.2.1. GEWONE VERLIESREACTIES .....................................................................................................................................................43
3.2.2. VERLIESREACTIE WORDT SIGNAALGEDRAG! GECOMPLICEERDE VERWERKINGSPROCESSEN .................................................43
3.3. WAT IS SPECIFIEK VOOR KINDEREN IN HET OMGAAN MET VERLIES EN EMOTIONELE PIJN!................................... 43
3.4. DE EERSTE STOEL: PREVENTIEF AAN DE SLAG ........................................................................................................... 44
3.4.1. WAT IS ’EMOTIONELE REMEDIËRING’? ....................................................................................................................................44
3.5. DE TWEEDE STOEL: HET VERWERKINGSPROCES ....................................................................................................... 45
3.5.1. VAN FREUD… NAAR HEDENDAAGSE ROUWTHEORIEËN ..........................................................................................................45
3.5.2. HET DUALE PROCESMODEL VAN ‘STROEBE EN SCHUT ‘ ..........................................................................................................45
3.5.3. DE VERLIESTAKEN VAN ‘WORDEN’ ..........................................................................................................................................45
3.6. DE VERLIESTAKEN VAN DE BLEEKWEIDE: .................................................................................................................. 46
3.6.1. 0. OVERLEVINGSFASE ...............................................................................................................................................................46
3.6.2. 1. DE REALITEIT VAN HET VERLIES ERKENNEN .........................................................................................................................46
3.6.3. 2. DOORWORSTELEN VAN HET EMOTIONELE VAT: TAAL GEVEN AAN GEVOELENS ................................................................47
3.6.4. 3. HET VERLIES EEN PLAATS GEVEN .........................................................................................................................................47
3.6.5. 4. HERINRICHTEN OF HERDEFINIËREN VAN EIGEN LEVEN NA HET VERLIES. ............................................................................48
3.7. leeftijd en doodsconcept (overige slides niet gezien) ................................................................................................ 48
4. ONTWIKKELINGSGERICHT WERKEN: COMPETENCE & RESILIENCE ........................................................................................................ 50
4.1. Relatedness en attachment....................................................................................................................................... 50
4.1.1. Vier golven van resilience onderzoek ......................................................................................................................................50
4.2. Hoe kunnen we ‘resilience’ ondersteunen ................................................................................................................. 51
4.3. Multi-systemic resilience ........................................................................................................................................... 51
4.3.1. “Resilience framework voor actie”: handelingsplan ................................................................................................................52
4.4. Ombuigen van risicoprocessen .................................................................................................................................. 53
4.4.1. wat maakt het verschil .............................................................................................................................................................53
2
, 4.4.2. CASE 1 kindsoldaten.................................................................................................................................................................54
4.4.3. case 2 adverse childhood experiences .....................................................................................................................................54
4.5. voorkom ACE ............................................................................................................................................................. 54
4.5.1. Adverse Childhood Experiences- study (Felitti, Anda 1998) ....................................................................................................54
4.5.2. Hoe vaak komen aces voor ?....................................................................................................................................................56
4.5.3. In Vlaanderen ...........................................................................................................................................................................57
4.6. voorkom toxicsche stress in vroege kindertijd........................................................................................................... 60
4.6.1. ACE’s zijn bijzonder schadelijk in vroege ontwikkeling ............................................................................................................60
4.6.2. toepassing : neurosequential model of therapeutics ..............................................................................................................62
4.6.3. investeer in Infant Mental Health ............................................................................................................................................63
4.7. Investeer in adaptieve systemen ............................................................................................................................... 65
4.8. Investeren in adaptieve systemen: relaties en gechechtheid .................................................................................... 66
4.9. Ondersteun gezinnen ................................................................................................................................................ 67
4.10. Ondersteunen hechting: Circle of Security Parenting ................................................................................................ 68
4.10.1. Cirkels van vertrouwen en wantrouwen ..................................................................................................................................68
4.10.2. Routekaart voor gechechtheid .................................................................................................................................................68
4.10.3. ‘Samen- zijn’ → ‘i need your presence’ ....................................................................................................................................69
4.10.4. Haaienmuziek...........................................................................................................................................................................69
4.11. investeer in adaptieve systemen in comunities ......................................................................................................... 70
4.12. investeer in adaptieve systemen in het kind ............................................................................................................. 71
4.12.1. Emotieregulatie, co-regulatie en zelfregulatie .........................................................................................................................72
4.12.2. Co-regulatie en verbinding – “being with” – buienradar .........................................................................................................72
4.13. investeer in Family resilience..................................................................................................................................... 72
4.14. Conclusie ordinary magic .......................................................................................................................................... 73
5. TOEPASSINGEN VEERKRACHTDENKEN ........................................................................................................................................... 74
5.1. Competentiegerichte jeugdhulpverlening ................................................................................................................. 74
5.2. Casus ......................................................................................................................................................................... 76
5.3. Toepassing in crisishulpverlening – families first ...................................................................................................... 77
5.4. Bij gezinnen met complex en collectief trauma: KINGS ............................................................................................. 79
5.5. Begeleiding bij (v)echtscheiding: kinderen-uit-de-knel en schipaanpak ................................................................... 80
5.6. Begeleiding bij gezinnen met een migratieverhaal: mind-spring .............................................................................. 81
5.7. Investeren in je eigen veerkracht .............................................................................................................................. 82
6. AUTONOMIE MOTIVATIE EN NOODONDERSTEUNEND OPVOEDEN....................................................................................................... 83
6.1. Paradigmashift: van controleren naar begrijpen ...................................................................................................... 83
6.2. Vitamines van groei in de ontwikkeling .................................................................................................................... 83
6.3. Waarom we doen wat we doen ................................................................................................................................ 84
6.4. Over intrinsieke motivatie en belonen ...................................................................................................................... 85
6.4.1. De impact van beloningen .......................................................................................................................................................86
6.4.2. Conclusie straffen en beloningen .............................................................................................................................................87
6.4.3. alternatieve modellen voor straffen en belonen .....................................................................................................................88
6.5. Extrinsieke motivatie en het internalisatiecontinuüm ............................................................................................... 89
6.5.1. Toepassing in orthopedagogiek ...............................................................................................................................................91
6.5.2. ONDERSCHEID TUSSEN IDENTIFICATIE EN INTEGRATIE ...........................................................................................................91
6.6. “ waarom we niet doen wat we niet doen” .............................................................................................................. 94
6.7. Specifieke toepassingen in de orthopedagogische praktijk ...................................................................................... 95
6.7.1. Bouwstenen van een noodondersteunende opvoeding ..........................................................................................................95
6.7.2. Behoefteondersteunen opvoeden ...........................................................................................................................................95
6.7.3. Uitnodigende i.p.v. dwingende communicatie ........................................................................................................................96
6.7.4. Conclusie autonomie-ondersteuning .......................................................................................................................................96
6.7.5. Waakzaam opvoeden, nieuwe autoriteiten en geweldloos verzet ..........................................................................................97
6.7.6. P.E.N.: Presecnce, Empowerment, Netwerk-support: 4 pijlers ..............................................................................................100
7. PSYCHOANALYTISCH WERKEN MET KINDEREN, JONGEREN EN GEZINNEN ............................................................................................ 103
7.1. Introductie ............................................................................................................................................................... 103
7.1.1. Stereotypen en karikaturen ...................................................................................................................................................103
7.1.2. Psychoanalyse als controverse...............................................................................................................................................103
3
, 7.2. De psycho-analyse historisch .................................................................................................................................. 104
7.3. Psycho-analystische basispremissen en concepten ................................................................................................. 105
7.3.1. 1. De mens als verdeeld subject.............................................................................................................................................105
7.3.2. Vier ‘zijnsvragen’ gerelateerd aan driftmatigheid waarrond identiteit draait: ......................................................................105
7.3.3. 2. Subjectief funcionteren als samenspel tussen drie dimensies: RSI ....................................................................................106
8. SUBJECTWORDING NADER BEKEKEN ........................................................................................................................................... 108
8.1. Identiteit als constructie .......................................................................................................................................... 108
8.1.1. Primary maternal preoccupation (Winnicott) ........................................................................................................................108
8.1.2. Ontluikend zelfgevoel/ betekenisgeving ................................................................................................................................108
8.2. Identiteit en affectregulatie als twee zijden van dezelfde medaille ........................................................................ 108
8.3. Hechting onder druk ................................................................................................................................................ 109
8.3.1. Psychoanalytisch werk met de allerkleinsten ........................................................................................................................109
8.4. Subjectwording via aliënatie/separatieprocessen .................................................................................................. 109
8.5. Subjectwording samengevat ................................................................................................................................... 110
9. PSYCHOANALYTISCH BEKEKEN ................................................................................................................................................... 111
9.1. stoornissen’ vanuit de psychoanalyse ..................................................................................................................... 111
9.1.1. Aktuaal- vs conflictpathologie ................................................................................................................................................111
9.1.2. Aktuaalpathologie ..................................................................................................................................................................112
9.1.3. Trauma ...................................................................................................................................................................................112
9.1.4. The body keeps the score ......................................................................................................................................................112
9.1.5. Gewoon complex ...................................................................................................................................................................113
9.1.6. Psychoanalyse buiten de muren van de consultatieruimte ...................................................................................................113
9.2. Psychopathologie: conflictneurosen........................................................................................................................ 113
9.2.1. Symptomen ............................................................................................................................................................................113
9.3. Mechanismen symptoomvorming ........................................................................................................................... 113
9.3.1. Symptomen bij kinderen ........................................................................................................................................................114
9.4. Tekst “Kinderen en hun ongelukken” ...................................................................................................................... 114
9.4.1. Werken met kinderen en hun symptomen ............................................................................................................................114
10. PSYCHOANALYTISCH WERKEN MET KINDEREN, JONGEREN EN GEZINNEN ............................................................................................ 115
10.1. Spelen en speltheorie .............................................................................................................................................. 115
10.1.1. kinderspel ..............................................................................................................................................................................115
10.1.2. spelontwikkeling ....................................................................................................................................................................115
10.1.3. Spelen psychoanalytisch beschouwd .....................................................................................................................................116
10.1.4. Spelen in de consultatieruimte ..............................................................................................................................................116
10.1.5. SPELEN ALS DIAGNOSTISCH INSTRUMENT .............................................................................................................................117
10.2. Overdracht en de therapeutische relatie................................................................................................................. 118
10.2.1. De therapeutische relatie als overdrachtsrelatie ...................................................................................................................118
10.2.2. de dynamiek van de overdracht.............................................................................................................................................118
10.2.3. Overdracht bij kinderen .........................................................................................................................................................119
10.2.4. Positionering analyticus .........................................................................................................................................................119
11. JONGEREN MET MENTALE BEPERKING – PSYCHO ANALYTISCH PERSPECTIEF ........................................................................................ 121
11.1. What’s in a name .................................................................................................................................................... 121
11.2. reïficatie .................................................................................................................................................................. 121
11.2.1. Gevaren van reïficatie ............................................................................................................................................................121
11.2.2. Reïficatie en mentale beperking ............................................................................................................................................122
11.3. Identiteit .................................................................................................................................................................. 122
11.4. De gebroken Spiegel ................................................................................................................................................ 122
11.4.1. wie is vreemd .........................................................................................................................................................................122
11.4.2. gebroken spiegel (Simone Korff-Sausse) ................................................................................................................................122
11.5. Adolescentie ............................................................................................................................................................ 123
11.5.1. adolescentie en beperking .....................................................................................................................................................123
11.5.2. Ethiek .....................................................................................................................................................................................124
11.5.3. ouders ....................................................................................................................................................................................124
11.5.4. Casus Mario ...........................................................................................................................................................................124
11.6. Institutioneel werk .................................................................................................................................................. 124
11.6.1. gevaar van instellingen ..........................................................................................................................................................124
4
, 11.6.2. Oriëntatie ...............................................................................................................................................................................125
11.6.3. Voorbeeld Meander ...............................................................................................................................................................125
11.7. Opvoeden ................................................................................................................................................................ 125
11.8. Praktijkvoorbeelden ................................................................................................................................................ 125
11.8.1. Agresse – casus Lander ..........................................................................................................................................................125
11.8.2. traume -casus Nele ................................................................................................................................................................126
11.8.3. Psychose -casus elisabeth ......................................................................................................................................................126
11.9. Besluit ...................................................................................................................................................................... 127
5
,1. Inleidende les
1.1. Waarom dit opleidingsonderdeel ?
Competenties van de klinische orthopedagogiek
“het uitoefenen van de klinische orthopedagogiek is het vanuit een wetenschappelijk onderbouwd
referentiekader verrichten van autonome handelingen gericht op de preventie, de diagnostiek, de
begeleiding en behandeling van opvoedings-, ontwikkelings-, leer-, gedrags- en emotionele problemen en
de psychosociale gevolgen ervan bij kinderen, jongeren of volwassenen en hun context.
De orthopedagogiek is de discipline die de theorieën, modellen, methoden en technieken ontwikkelt voor
het bedoelde wetenschappelijke referentiekader.
Examen = ONLINE SCHRIFTELIJK OPENBOEK EXAMEN. 20/20; 4 open vragen die elk op 5 punten staan.
Psychoanalytisch en ontwikkelingsgericht werken.
1.2. Basisprincipes OGW
Ontwikkelingsgericht werken: What's in a name?
Basisprennises
→ OG werken vertrekt vanuit organismisch-dialectische mensvisie
→ Voedingsbodem voor ontwikkeling = psychologische basisnoden
→ Veranderende visies op gedrags- en gezinsinterventies
→ OG werken staat stil bij ontwikkeling
o Wat is ontwikkeling?
o Wat stuwt ontwikkeling?
o Holistisch kijken
→ OG werken stemt af op ontwikkeling
o Ontwikkelingsperiodes
o Ontwikkelingstrajecten
o Ontwikkeling is een transactioneel proces
→ Toepassingen binnen orthopedagogiek (» les 2)
1.2.1. WHAT’S IN A NAME
Integratieve handelingsorthopedagogiek
6
,de orthopedagoog werkt met de geest en staat met de voeten in de praktijk
“praktische toepassingen binnen de orthopedagogiek.”
1.3. basispremissen ontwikkelingsgericht werken
1.3.1. ONTWIKKELINGSGERICHT WERKEN VERTREKT VANUIT EEN
ORGANISMISCH- DIALECTISCHE MENSENVISIE
BEHAVIORISME en theoriën
Watson/Skinner/Pavlov…
Mensbeeld = mens als machine/mens als computer
→ Hoe wordt deze machine geprogrammeerd
→ Hoe kan je van buitenaf deze machine besturen
→ Wat zit er in de black box?
→ Doel = controle uitoefenen, “maakbaarheid”
Klassieke conditionering = associatieleren = stimulus – respons associaties, nadruk op overt gedrag =
observeerbaar.
"Give me a dozen healthy infants, well-formed, and my own specified world to bring them up in and I'll
guarantee to take any one at random and train him to become any type of specialist I might select—doctor,
lawyer, artist, merchant-chief and, yes, even beggar-man and thief, regardless of his talents, penchants,
tendencies, abilities, vocations, and race of his ancestors." (Watson, 1930)
OPERANTE CONDITIONERING
Functie-analyse, ABC-schema’s = beloning en straf ➔Gedragstherapeutisch; uitoefenen van “controle”.
Aenleren van ‘gewenst’ en ‘ongewenst’ gedrag → tokeneconomie, stickers
7
,MENS ALS LEVEND ORGANISME/ ORGANISMISCHE THEORIËN
Verschillend van levenloze objecten gekenmerkt door assimilatieve en integratieve processen
Doel = trachten te begrijpen
Mens als levend organisme
→ Is proactief
→ Tendens om te groeien naar een geïntegreerd functioneren
Voorbeelden
→ Piaget = organisatie en assimilatie
→ Freud = synthetische functie
→ Rogers en maslow = zelf-actualisatie
→ Zelfdeterminatie theorie
Gezonde ontwikkeling van het organisme = steeds meer organisatie en streven naar integratie –
persoonlijke zinvolheid
Groei naar
→ Meer competentie en effectiviteit
→ Meer autonomie en zelf-regulatie
→ Meer sociale verbondenheid en integratie
Mensen hebben van nature alle ingrediënten in zich om tot groei en bloei ( vitaliteit, integriteit,
zelfregulering) te komen.
Maar gaat niet automatisch, steun en voedingstoffen nodig uit milieu/opvoeding! → psychische noden
Indien de omgeving hiervoor zorgt leidt dit tot volle groei. In dialectiek met de omgeving = de sociale
omgeving kan de organismische groeitendens stimuleren, dan wel verhinderen of blokeren.
DRIE CRUCIALE VRAGEN : What makes children thrive, go awry, resilient ?
1.3.2. DE VOEDINGSBODEM VOOR ONTWIKKELING EN GROEI
=PSYCHOLOGISCHE BASISNODEN
Wat zijn de psychologische basisbehoeften?
Nood = iets essentieel voor de groei, integriteit en welzijn van een levend wezen.
→ Wanneer ontnomen → bewijs van achteruitgang of schade
→ Wanneer voldaan → bewijs van groei en ontwikkeling
NEEDS MOTIVATE US TO ACT (maslow)
Psychologische basisbehoefte = iets essentieel voor de psychische groei, integriteit en welzijn van een
levend wezen, niet noodzakelijk bewust gewaardeerd!
Hoeveel basisnoden zijn er ? Welke noden = fundamenteel? → Veel verschillen tussen theoriëen!
8
, Grondlegger van de humanistische psychologie,
experiëntiele – cliëntgerichte psychotherapie
Samen met carl rogers
Weinig tot geen empirisch bewijs voor “hiërarchische”
ordening. Verschil biologische-sociale-psychologische
noden is verwarrend
Zelfactualisatie is moeilijk te operationaliseren.
BASISNODEN VOLGENS DE ZELF-DETERMINATIE THEORIE
= richard ryan en edward deci
Psychologische basisbehoeften = Psychologische basisbehoeftes zijn een aangeboren psychologisch
voedingselement, waarvan de bevrediging essentieel is voor de voortdurende psychologische groei,
integriteit en welzijn van mensen.
“Dark Pathway” "Bright Pathway"
= Behoefte-beknottende omgeving = Behoefte-ondersteunende omgeving
= actief blokkeren van de basisbehoeftes = actief ondersteunen van de basisbehoeften
➔NOODFRUSTRATIE ➔ NOODSATISFACTIE
9
, Zelf determinatie theorie, de basisnoden moeten voldoen aan de volgende eisen
→ Eerder psychologisch dan fysiologisch
→ Eerder universeel dan gebonden aan cultuur of leeftijd
→ Eerder aangeboren dan verworven
→ Niet noodzakelijk een uitgesprokene verlangen ernaar
→ Fundamenteel
Competentie = het gevoel hebben bekwaam te zijn om een activiteit uit te voeren, gewenste doelen te
bereiken en de eigen vaardigheden te ontplooien
Relationele verbondenheid = ervaring van een warme, hechte en authentieke band met anderen voor
anderen zorg dragen en geliefde worden, gevoel van het waard te zijn om geliefd te zijn.
Autonomie = de ervaring jezelf te mogen zijn en vrijwillig te mogen handelen, denken en voelen, ervaring
van psychologische vrijheid, keuze en authenticiteit. “Whole-heartedly’ → ervaren van flow, intrinsieke
motivatie.
3 cruciale vragen
1. Wat zorgt voor optimale groei
2. Wat zorgt voor genuikte groei
3. Wat zorgt voor veerkracht
10
