GEZONDHEIDSPSYCHOLOGIE
HOOFDSTUK 1: Wat is gezondheid?
Leerdoelen
› Wat bedoelen we met gezondheid en hechten we allemaal dezelfde betekenis aan dit
woord?
› Welke verschillende opvattingen bestaan er over gezondheid?
› Wat is gezondheidspsychologie?
1.1 Wat is gezondheid? Veranderende perspectieven
Van oudsher hebben mensen een relatie gezien tussen
› geest
› god(en)
› fysieke gesteldheid
Al lang in de geschiedenis dat er hier relaties gezien in worden
1. Relatie tussen lichaam en geest: veel verbanden maar niet altijd op dezelfde manier
2. Biomedisch ziektemodel
3. Vraagtekens bij dualisme: psychosociale modellen voor gezondheid en ziekte
4. Biopsychosociaal ziektemodel
5. Gedrag, dood en ziekte
1.1.1 Relatie tussen lichaam en geest
Hippocrates (oudheid: 460-377 v.C)
› Ziekte = een verstoord evenwicht tssn 4 circulerende lichaamsvloeistoffen (humores):
› Als deze goed in balans zijn wordt je niet ziek, maar als er een verstoord evenwicht is door
externe pathogenen werd je ziek (vb. seizoenswisseling,…)
o Gele gal (zomer)
o Slijm (met winter)
o Bloed (voorjaar)
o Zwarte gal (herfst)
› Genezing: opniew balans brengen via
aderlaten, vasten, dieet, geneesmiddelen
› Sommige dingen zien we nog wel terug:
disbalans in neurotransmitters bij mensen met
depressieve klachten, slaapproblemen,…
› Geen evidentie dat de lichaamsvloeistoffen zo
belangrijk zijn in het ontstaan van ziekten
Lichaam en geest: 1 eenheid
› Hoeveelheid sappen: je persoonlijkheidtrekken
hierop gebaseerd ^
Etiologie: oorzaak van een ziekte
Galenus (129-199 n.Chr.)
De etiologische basis voor alle ziekten (geestelijk en lichamelijk) is puur lichamelijk
› 4 lichamelijke humores -> 4 temperamenten (ph) -> specifieke ziekten (vb. Melancholieke
vrouwen hadden grotere kans op borstkanker door een grote hoeveelheid zwart gal)
› De geest speelt dus geen rol in de etiologie van ziekten (nu anders over denken)
Vroege Middeleeuwen
Geloof en spiritualiteit en de rol in lichamelijkep problemen -> minder kijken naar puur het
lichamelijke
› Ziekte = straf van God of gevolg van kwade geesten die de ziel binnendrongen
› Verbod op wetenschappelijk onderzoek
› Religieuze gezichtpunten hielden stand tot de ‘renaissance’ begon -> men heeft dus
redelijk lang zo naar ziekte en gezondheid gekeken
1600 n.Chr.: wetenschappelijke revolutie
Descartes (1596-1650)
Lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke/onafhankelijke entiteiten = dualisme
› Geest verlaat lichaam bij dood -> dus kon men beginnen met autopsie
Lichaam = machine die bestaat uit verschillende onderdelen = mechanistisch standpunt
,1.1.2 Biomedisch ziektemodel
= reductionistisch (reduceert het lichaam tot op celniveau, kijkt niet naar de invloed van andere
dingen)
› Gezondheid = afwezigheid van ziekte
› Ziekten en symptomen hebben een achterliggende fysiologische verklaring (lichamelijke
verklaring): we weten nu dat dit niet altijd zo is (vb. chronische pijnen)
› Genezing werkt mechanistisch en rechtlijnig: als er iets aan de klachten worden gedaan,
dan ben je genezen (vb. nu: depressie klaar niet op door een pilletje)
› Maar…waarom dan verschillende reacties van mensen?
o Zelden hetzelfde patroon van ziekte (weerstand, fitheid, achterliggende zaken,…)
o Weinig ruimte voor verschillen in het biomedisch ziektemodel -> klopt niet
helemaal
1.1.3 Vraagtekens bij dualisme: psychosociale modellen voor gezondheid en ziekte
Veel ziekten hebben een organische oorzaak, maar verzoorzaken individuele reacties
› Rol van ‘geest’ of psyche blijkt daarin belangrijk bv. Fantoompijn, placebo-effect (zie ook
h15)
› Dus toch (tenminste) een bidirectionele relatie i.t.t. Dualistisch denken
1.1.4 Biopsychosociaal model
Geïntegreerde benadering voor de assessment van:
› Biologische/fysiologische
› Psychologische/gedragsmatige
› Sociale/omgevingsfactoren
Die bijdragen aan gezondheid en ziekte
1.1.5 Gedrag, dood en ziekte
› Stijging levensverwachting
› Daling mortaliteit (sterftecijfers) ->
geneesmiddelen, vaccinatie, betere
sanitaire voorzieningen
› Oorzaken overlijden ook drastisch
veranderd
Belangrijke gedragscomponent
› ons gedrag draagt bij aan onze
gezondheid en onze kans op overlijden
1.2 Individuele, culturele en leeftijdsgerelateerde perspectieven op gezondheid
1.2.1 Lekentheorieën over gezondheid
Bauman (1961) vroeg aan patiënten met een ernstige ziekte: “Wat betekent gezondheid voor u?”
› Een overwegend gevoel van welzijn
› De afwezigheid van symptomen
› Handelingen waartoe een persoon in staat is
Benyamini (2003): zelfde vraag aan ouderen (n = 500)
› Slechte/redelijke gezondheid: recente symptomen/indicatoren van slechte gezondheid (bv.
Pijn)
› Goede gezondheid: positieve indicatoren (bv. In staat zijn tot wandelen)
Gezonde individuen hun subjectieve gezondheidsbeoordelingen zijn meer verbonden met
› Gezondheidsgedrag = gedrag (ongeacht de gezondheidstoestand) dat bedoeld is om de
gezondheid te beschermen, te bevorderen of in stand te houden (bv. voldoende
lichaamsbeweging) zie ook H4
Health & lifestyle (n= 9000, Blaxter)
Gezondheid =
› Niet ziek › Lichamelijk fitheid en vitaliteit
› Bezit › Psychosociaal welzijn
› Gedrag › Functie
Subjectieve beoordeling van gezondheid
Via vergelijking met anderen (met welke referentiegroep?)
› Leeftijd
› Beroep
, › Betere/slechtere gezondheid
Gezondheid is een relatieve staat van zijn
1.2.2 Definitie van gezondheid van de WHO (wereldgezondheidsorganisatie
toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en (…) niet alleen als de afwezigheid
van ziekte of invaliditeit (WHO, 1947)
› doelstellingen & beleidsdocumenten veronderstellen een relatie tussen gedrag, leefwijze en
gezondheid
1.2.3 Crossculturele perspectieven op gezondheid
‘normale gezondheid’ verschilt per cultuur en is afhankelijk van het economische, politieke (obama,
trump -> enorm verschil) klimaat van het tijdperk
1.2.4 Levensloop en gezondheid
Perspectief ontwikkeld
› Kinderen < 7: op een magisch niveau
› Kinderen 8-11: concreter, oorzaak en gevolg (vb. uitleggen waarom ze een masker moeten
dragen)
› Vroege puberteit: fysiologisch (besef dat er bacterieën, virussen etc zijn)
› Late puberteit en volwassenheid: psychofysiologisch (inzicht in stress, piekeren: ongezond,
…)
› Ouderen: vaak positieve opvatting over hun gezondheid
1.3 Wat is gezondheidspsychologie?
Ψ = het wetenschappelijk onderzoek naar mentale, psychosociale & biologische processen &
gedragsmatig functioneren
› via empirische methoden (vragenlijsten, interviews,…)
› tools = systematische observatie en zelfrapportage
1.3.1 Wat is het verband tussen psychologie en gezondheid?
Matarazzo (1980): Gezondheidspsychologie =
‘het aggregaat van de specifieke onderwijskundige, wetenschappelijke en professionele bijdragen
van het vakgebied psychologie aan de bevordering en het behoud van de gezondheid, de
voorlichting over en de behandeling van ziekten en de daaraan gerelateerde disfunctie’ NIET VAN
BUITEN KENNEN
› belangrijkste doelstelling van de gezondheidspsychologie = begrip ontwikkelen en
vergroten van de biopsychologische factoren bij (
o Instandhouden en bevorderen van gezondheid
o de verbetering van de gezondheidszorg en gezondheidsbeleid,
o de preventie en behandeling van ziekte,
o de oorzaken van ziekte (kijken naar risicofactoren en kwetsbaarheden)
Gezondheidspsychologie en andere terreinen
› Modellen/theorieën uit sociale, klinische, cognitieve psychologie, het bevariorisme
› Gecombineerde met andere vakgebieden (bv. Gezondheidseconomie) vaak deel van inter-
en multidisciplinaire groepen
› Psychosomatische geneeskunde (geest en lichaam)
› Gedragsgeneeskunde (klassieke en operante conditionering, bv. Graded activity H15)
› Medische psychologie (beroep eerder dan vakgebied)
› Medische sociologie (gezin, verwantschap, samenleving) klinische psychologie (geestelijke
gezondheid)
, Hoofdstuk 2: sociale verschillen in ziekte en gezondheid
Leerdoelen
• Welke gezondheidsverschillen zijn er in de samenleving?
• Wat is de invloed van armoede, sociale achterstelling, minderheidsstatus, en geslacht op
gezondheid?
• Wat is de relatie tussen werkstress, werkloosheid en gezondheid?
1. Gezondheidsverschillen
Omgevings-, culturele en sociale factoren (individuele factoren H3 en H4)
Welgestelden leven gemiddeld 5 jaar langer
› OPGELET: het gaat om groepsgemiddelden op
populatieniveau en het gaat om een groot aantal
verschillende factoren dus eenvoudige conclusies zijn
lastig!
› OPGELET: verschillende mensen hebben te kampen
met verschillende voor- of nadelen doordat ze tot
verschillende contexten behoren
1.1 Bewijs voor gezondheidsverschillen
België 2016 levensverwachting bij geboorte: 81,3 jaar
Belangrijk om te zien dat er grote verschillen zijn!
› In ontwikkelingslanden sterven 2/3 van de bevolking
voor 65 jaar
› In onze landen worden 2/3 ouder dan 65 (water,
sanitaire voorzieningen, gezondheidszorg,..)
