2020-2021
Vrijheid, burgerschap en democratie
Vrijheid, burgerschap en democratie.....................................................................................................1
Eerste les................................................................................................................................................3
Democratie: organisatievorm en norm...............................................................................................4
Democratische waarden.....................................................................................................................5
Liever geen democratie......................................................................................................................7
Vrijheid, burgerschap en democratie.................................................................................................9
(1) Isaiah Berlin Two Concepts of Liberty (1958)................................................................................9
Tweede les............................................................................................................................................23
(2) De republikeinse vrijheidsopvatting............................................................................................23
Derde les (WAT NIET BEHANDELD IS, IS NIET TE KENNEN!)..................................................................31
(3) Vrijheid en politiek bij Hannah Arendt (1906-1975)....................................................................31
Inleidend: de totalitaire regimes van de 20 ste eeuw als achtergrond................................................32
Inleidend: vrijheid en pluraliteit.......................................................................................................32
Inleidend: vrijheid en politiek bij Arendt Overzicht..........................................................................33
Burgerschap......................................................................................................................................43
Democratie.......................................................................................................................................43
Vierde les..............................................................................................................................................44
Rawls’ politiek liberalisme 1993.......................................................................................................44
Liberaal mensbeeld..........................................................................................................................46
Communitaristische kritiek...............................................................................................................48
Political liberalism.............................................................................................................................48
Rechten en basisvrijheden................................................................................................................51
Originele positie...............................................................................................................................52
Vs neutrality of influence..................................................................................................................56
Neutrality of aim/justification..........................................................................................................56
Neutrality of justification..................................................................................................................57
Public reason....................................................................................................................................58
Overlappende consensus..................................................................................................................58
OC is quite different from a modus vivendi......................................................................................66
Burger...............................................................................................................................................72
Volgens Rawls’ politiek liberalisme : samengevat!...........................................................................74
Politiek liberalisme...........................................................................................................................74
Vijfde les...............................................................................................................................................74
Classical liberals................................................................................................................................75
1
, 2020-2021
Citizenship theory.............................................................................................................................75
Kritieken...........................................................................................................................................78
BURGERDEMOCRATIE.......................................................................................................................80
Vervreemd van het politieke............................................................................................................82
Classical republicanism.....................................................................................................................82
Seedbeds of civic virtue....................................................................................................................83
(citizenship) education.....................................................................................................................84
Waarom de wetten gehoorzamen?..................................................................................................87
Impliciete instemming......................................................................................................................87
Rule of law in een Liberale democratie............................................................................................87
Zesde les...............................................................................................................................................89
Burgerschap en politieke gemeenschap...........................................................................................89
BDW Bart De Wever schreef een boek ‘over collectieve identiteit’..................................................90
One of us / diversity.........................................................................................................................90
What binds us? (or what distinguishes ‘us’ from ‘them’?)................................................................91
What sort of national identity..........................................................................................................95
Nation building policies....................................................................................................................96
Combineren van strategieën..........................................................................................................101
Zevende les.........................................................................................................................................102
De rol van experten in de democratie............................................................................................102
Het algemeen belang: twee modellen............................................................................................102
Doelen versus middelen.................................................................................................................103
Democratie SAMENVATTING..........................................................................................................104
Mogelijke problemen – m.b.t. middelen........................................................................................104
Technocratie...................................................................................................................................105
Covid-19 als een voorbeeld van ‘biopolitiek’?................................................................................105
Foucault’s ‘veiligheidsdispositief’...................................................................................................107
Achtste les..........................................................................................................................................109
Spanningen tussen (het recht van de) mensenrechten en burgerrechten.....................................109
Drie thema’s/illustraties.................................................................................................................109
Negende les........................................................................................................................................114
Democratie op Europees niveau.....................................................................................................114
Dimensies van legitimiteit..............................................................................................................115
Democratie - een gecontesteerd begrip.........................................................................................115
De EU als politiek systeem..............................................................................................................116
Europese en nationale bevoegdheden...........................................................................................117
2
, 2020-2021
Het academisch debat over het democratisch tekort in de EU.......................................................117
Terug naar (output) legitimiteit......................................................................................................118
Legitimiteitscrisis?..........................................................................................................................119
Het trilemma van de Europese integratie.......................................................................................119
Politisering van Europese politieke ruimte.....................................................................................121
Geringe Europeanisering van de Belgische politieke elites.............................................................121
Politisering van Europese politieke ruimte.....................................................................................122
Tiende les...........................................................................................................................................133
Burgerschap, Gender & Intersectionaliteit.....................................................................................133
Wat is gender, sekse en intersectionaliteit?...................................................................................134
Wat is burgerschap?.......................................................................................................................134
Hoe verhoudt burgerschap (rechten/plichten/staat/identiteit) zich tot vrijheid en democratie?..134
Voorbeelden uit de samenleving....................................................................................................135
Voorbeeld uit de wetenschap.........................................................................................................135
Als we verder kijken dan gender....................................................................................................136
Kritiek burgerschapsconcepten/theorieën.....................................................................................137
En wat dan? Concepten herzien!....................................................................................................137
Problemen?....................................................................................................................................138
Inclusie via herconceptualisering....................................................................................................139
Recente uitdagingen.......................................................................................................................139
Kort samengevat.............................................................................................................................139
Elfde les..............................................................................................................................................140
Populisme: hoe, wat en waarom?..................................................................................................140
Opkomst populisme.......................................................................................................................140
Het concept populisme...................................................................................................................140
Radicaal rechts en links populisme.................................................................................................141
Populistische burgers......................................................................................................................144
Waarom is populisme succesvol (nu)? Bijkomende redenen.........................................................145
Why should we care: populisme en democratie.............................................................................145
Twaalfde les........................................................................................................................................147
Deel 1 Weerbare democratie algemeen.........................................................................................147
Voorbeeldvragen Examen..................................................................................................................150
Eerste les
‘Vrijheid in politiek, filosofische context’
Termen die je onder democratie kan verstaan:
3
, 2020-2021
Democratie: organisatievorm en norm
Democratie is een term die in eerste instantie verwijst naar een specifieke
organisatievorm van het politieke samenleven van mensen. Democratie verschilt
in deze zin niet alleen van een monarchie, een aristocratie, een tirannie (of
dictatuur), of een oligarchie (plutocratie, meritocratie) (zie reeds Aristoteles
(383-323 v.C.), maar ook van een totalitaire samenleving (zie verder).
Democratie is echter ook een term die verwijst naar een aantal ‘waarden’. Naar
die waarden wordt alleszins in de regel verwezen wanneer de democratie van
buitenaf (bijvoorbeeld door fundamentalistisch terrorisme) of van binnenuit
(bijvoorbeeld door particratie of populisme) wordt bedreigd. Men gebruikt in die
context vaak de term ‘democratische waarden’ (en al even vaak stelt men
daarbij dat die waarden de fundamentele waarden zijn die sinds de Verlichting
door geen redelijk mens nog in vraag kunnen worden gesteld).
Plato en Aristoteles zijn de eerste grote politieke filosofen, theoretici van de
politiek. Zij bespraken de democratie. Aristoteles maakte een onderscheid tussen
democratie en monarchie.
Aristocratie was voor de oude Grieken een ideaal van een samenleving die
politiek bestuurd werd de Aristori. De Aristori bekent ‘de besten’; niet die van
Adel zijn, maar letterlijk de besten van de samenleving, zij nemen de rol op van
de politieke leiders en gezaghebbers in de samenleving.
Tirannie is een negatieve vorm van monarchie = dictatuur.
Oligarchie is een bestuur van de staat door enkelen, die om andere redenen dan
het feit dat ze de beste zijn zijn uitverkozen. Bv. Omdat ze de rijksten zijn
(=plutocratie) of omdat ze de meeste verdiensten hebben (=meritocratie).
Democratie vandaag de dag wordt voornamelijk ook naast totalitaire
samenleving gelegd (ook naast bovenstaande bestuursvormen).
Hannah Arend, Isaya Berlin zijn beide denkers van Joodse afkomst uit Oost-
Europa, die vlak voor het uitbreken van de tweede wereldoorlog leefden. Zij
hebben een goed deel van hun politiek theoretische denken verricht in de
schaduw van de verschrikkingen van de twee grote totalitaire regimes die toen
der tijd bestonden: nazi Duitsland en Stalin Sovject Unie. Vooral in de twinstigste
eeuw werd democratie daardoor gelinkt aan een totalitaire samenleving.
Democratie is ook een norm. De term verschijnt vandaag de dag vaak wanneer
de democratie in bescherming moet genomen worden tegen gebeurtenissen die
de democratie van binnenuit of van buitenaf bedreigen. Voorbeeld bedreiging
van buitenaf: terroristische inslagen vanuit fundamentalistische motieven. De
waarden van de democratie moest daarbij verdedigd worden, hierbij werden de
waarden van de democratie vergeleken met die van de verlichting om de
democratie te verdedigen.
Democratie heeft ook normatieve connotaties: het is iets dat we moeten
verdedigen omdat de democratie een aantal fundamentele, te koesteren
waarden, in bescherming neemt. Democratie kan echter ook van binnenuit
bedreigd worden: bv kritiek in de publieke ruimte op de particratie = de
vertegenwoordiging van het volk in het parlement, die een wetgevende functie
4
, 2020-2021
heeft verloopt via verkiezingen van mensen die zich aanbieden aan het publiek
nadat ze op de lijst zijn gezet door een politieke partij. Wanneer ze na de
verkiezingen in het parlement het volk vertegenwoordigen, verdedigen zij daar
natuurlijk en uitsluitend het standpunt van de partij en vaak wordt gezegd: is dit
vertegenwoordiging via partijen nog wel representatief voor datgene dat dan
overtuigingen of zorgen, bekommernissen in de thermos (in het volk) die wij
mensen hebben. Indien dat niet het geval is, spreekt van een particratie: is dat
van daaruit intern eigenlijk iets dat de democratie bedreigt.
Een ander fenomeen waarvan vaak wordt gezegd dat het de democratie van
binnenuit bedreigt is het populisme of populistische partijen. Dit zijn partijen die
het volk als een geheel beschouwen, dat ook als geheel kan worden
aangesproken als diegene die het slachtoffer zijn van een duidelijk
identificeerbare, bepaalde elite. Een elite die aan de macht is wordt een bepaalde
manier geframed (het zijn zakkenvullers bv of werken in functie van 1 specifieke
groep bv) en het volk is daar voortdurend het slachtoffer van want er wordt niet
naar het volk geluisterd. Ook het populisme verwijst in principe naar iets dat de
fundamentele waarden van de democratie op de helling zet.
Democratische waarden
Dit zijn de waarden die fundamenteel noodzakelijk zijn binnen een democratie.
Vrijheid (waaronder vrijheid van levensovertuiging en vrijheid van
meningsuiting), gelijkheid (niet ‘sameness’, maar ‘equality’) of
gelijkwaardigheid (man-vrouw, gender, afkomst/herkomst)
Alleen democratische regimes zijn in staat de burgers van de
democratische samenleving vrijheid te garanderen,
gelijkheid/gelijkwaardigheid tussen mensen te garanderen…
Equal is niet hetzelfde als sameness. Bij sameness is iedereen hetzelfde.
Equal wil zeggen: ik ben anders dan u, wij zijn allemaal anders, we zijn
allemaal individuals, met een eigen waard, overtuigingen, behoeften,
belangen… maar deze zijn allemaal evenveel waard! In een democratische
samenleving mogen deze er allemaal zijn, en in de publieke ruimte
verschijnen (in beperkte mate: symbolen van geloofsovertuigingen mogen
niet overal in de publieke ruimte verschijnen. Maar is dit dan democratisch?
De democratische waarden worden dan aangesproken).
Scheiding kerk en staat, garandeert pluralisme en tolerantie t.a.v.
verschillende levensovertuigingen.
Rechtsstaat / ‘rule of law’ (de grondslag van de macht ligt in het recht, wat
betekent dat de uitoefening van de macht in al haar gedaanten onder het
toezicht of het gezag van het recht wordt geplaatst), mensenrechten
democratie wordt vaak verbonden met een rechtsstaat, dit is een staat
waarin het gezag gefundeerd is in het recht en het gezag dus ook altijd ten
aanzien van het recht verantwoording moet afleggen. (dit verzekert de
tolerantie ook).
5
, 2020-2021
Zelfbestuur, inspraak, medezeggenschap, representatie, vrije publieke ruimte
(persvrijheid), transparantie van de machtsuitoefening, checks and balances
(overheidsbevoegdheid is verdeeld over verschillende organen; elk orgaan is
bij de uitoefening van haar bevoegdheid verantwoording verschuldigd aan een
ander orgaan)
checks and balances: (komt door rechtsstaat) de bevoegdheden die gezag
uitoefenen zijn verdeeld over verschillende organen: overheidsorganen,
beleidsorganen. Elk van deze organen moet aan minstens 1 van de andere
organen verantwoording afleggen. Verantwoording afleggen is daardoor ook
een fundamentele waarde die een democratie in stand houdt.
Zelfbestuur: het volk bestuurt zichzelf (bv. via verkiezingen), het laat zich
niet door 1 persoon of een groep enkelingen besturen.
het volk wordt gepresenteerd in de wetgevende organen, bv. in parlement
beschikt over een vrije, publieke ruimte waarin het kan spreken, kritiek
kan uiten, op diegene die de macht hebben, diegene die besluiten
uitvaardigen, diegene die bevoegdheden en gezag bekleden.
Bv. persvrijheid is ook wezenlijk voor de democratie. Als de persvrijheid in
een land op de helling komt te staan, zegt men snel dat de democratie op de
helling komt te staan.
Kernvraag: Garandeert de democratie als politieke organisatievorm van een
samenleving deze waarden, of slaagt een andere politieke organisatievorm daar
beter in? Of zijn er waarden die belangrijker zijn dan de opgesomde
democratische waarden en die dus een andere politieke organisatievorm van de
samenleving verkieslijker maken? (en hoe kan zij deze waarden garanderen)
Vaak wordt gezegd dat democratie niet zo’n goede organisatievorm is,
maar het is van alle organisatievormen wel de minst slechte.
Veiligheid en zekerheid: is democratie de beste vorm om deze waarden te
garanderen? Sommigen vinden van niet.
Democratie is de beste staatsvorm
(niet zo belangrijk)
John Stuart Mill (1806-1873) = stem voor democratie
Filosoof, aanhanger/grondlegger van liberalisme.
3 argumenten om de democratie te verdedigen:
Strategisch argument: een democratie is een samenlevingsvorm waarin op
het niveau van het politieke samenleven, de meeste mensen aan bod
kunnen komen. Wanneer de meeste mensen een plaats wordt gegeven in
de wijze waarop de samenleving politiek georganiseerd is, dan voelt
niemand zich achtergesteld, vergeten… Dit zorgt voor stabiliteit: doordat
het zoveel mensen betrekt bij de politieke organisatie. Er is minder kans
op een conflict tussen een individu en de overheid, omdat in een
democratie iedereen betrokken is bij de overheid.
Epistemologisch argument: = kennisleer. een democratie garandeert dat
de theoretische kwaliteit van de besluiten die in een samenleving worden
genomen, hoger is. Een democratie garandeert dat er bestuurd wordt met
6
, 2020-2021
kennis van zaken. Reden: In een democratie wanneer er een besluit wordt
genomen, een hoeveelheid van perspectieven aanbod in het debat/de
discussie. Wat ik weet, weet jij niet, maar wat jij weet, weet ik niet: alle
ervaringen worden samengebracht, een compromis wordt gesloten en dan
heb je van alle visies de beste en is de theoretische kwaliteit, de
betrouwbaarheid van het besluit beter, dan wanneer slechts enkele een
beslissing nemen. Hoe meer mensen delen aan een debat, hoe groter de
waarschijnlijkheid is dat de besluiten van dat debat dichter in de buurt ligt
van de waarheid dan wanneer dat debat slechts gevoerd wordt door
enkele mensen.
Moreel argument: een democratie maakt van haar burgers, de inwoners
van de democratische samenleving, ook moreel gezien betere mensen.
Wanneer we onze stem mogen laten horen, dan leren wij afstand nemen
van dat eenzijdige denken en ons eigenbelang. We leren automatisch te
denken vanuit het standpunt van de anderen of rekening houden met de
anderen. Niet enkel is er tussen mensen een betere tolerantie, maar ook
wanneer mensen samenkomen zullen zij meer oog hebben voor het
gemeenschappelijke belang.
Maar zoals je ziet hier in België, dat politiek filosofen een apologie schrijven van
de democratie als een soort ideaal. Het is nl. niet vanzelfsprekend dat een
democratie van mensen betere mensen maakt. Zijn argumenten zijn dus niet
vanzelfsprekend, maar het is wel mogelijk.
Liever geen democratie
Tegenstanders van de democratie:
Plato (429? – 347 vC)
Eerste grote politieke denker uit de westerse filosofie. (leerling van Socrates). Zij
stelden zich vragen die wij vandaag zouden omschrijven als politieke vragen. In
zijn boeken over de politiek pleit Plato tegen de democratie.
Gebrek aan expertise bij de burgers (hoofdargument): discussie die
vandaag ook nog wordt gevoerd. Experten weten wat het beste is voor de
samenleving.
Gevaar van demagogie: wanneer je burgers mee laat beslissen over
staatszaken en over de organisatie van de samenleving, dan krijg je
uiteindelijk enkel die experten aan de macht die expert zijn in het winnen
van verkiezingen. Expert zijn in het winnen van verkiezingen is niet
hetzelfde als expert zijn in het juist beantwoorden van de vraag wat het
beste is voor de samenleving en voor de burgers van deze samenleving!
laat dit over aan experten (bv. virologie)! Plato pleit voor een staat waarin
de filosoof koning is (in die tijd bestond wetenschap nog niet, filosofie was
de geschiedenis van de emancipatie, van de wetenschappen van de
filosofie). De filosoof is hierbij het ideaalbeeld van de wijsheid van diegene
die de waarheid kent ook het centraal gezag bekleed (=monarchie!) hierbij
wordt het algemeen goed voor iedereen voor oog gehouden.
7
