Psychogerontologie
LES 1: Belangrijke thema’s en begrippen bij veroudering
Psychogerontologie = De psychologie van het ouder worden en
het sociaal-emotioneel functioneren van ouderen.
1. Vergrijzing
Psychogerontologie gaat heel belangrijk worden wegens de vergrijzing van de
bevolking en het toenemen van de mentale problemen bij de ouderen. 65+’ers gaan
een groot aandeel worden van de populatie worden die hulp gaan zoeken binnen de
geestelijke gezondheidszorg en residentiele settings.
Wie zijn de ouderen?
Het is moeilijk om een echte cut-off te maken, in sommige artikels identificeren ze de
ouderen als 50+’ers en ergens anders als 65+’ers. Meer en meer wordt de cut-off gelegd
op 65 jaar (kalenderleeftijd). Dus iedereen boven de 65 valt in de groep ‘ouderen’. Maar
binnen de ouderen kan ook nog een opsplitsing worden gemaakt (er is nl. nog een groot
verschil tussen 65 jaar en 95 jaar):
65-74 jaar: jonge ouderen
75-84 jaar: oude ouderen
>85 jaar: oudste ouderen
>100 jaar centenarians
>110 jaar super centenarians
Dus ondanks het gegeven van een cut-off is de ouderen groep wel nog een heel heterogene
groep! Ook bij neuropsychologische testgroep, mag je de prestaties van een 85 jarige niet
zomaar vergelijken met die van een jongere 65 jarige ook al worden ze gezond oud. Dus het
is belangrijk ze gaan te vergelijken met een testgroep van leeftijdsgenoten.
Juist omdat het over zo’n heterogene populatie gaat, zijn er ook modellen die naar andere
leeftijd dan de kalender leeftijd kijken om ouderen te identificeren. Zo is er naarst de
kalender leeftijd ook de functionele leeftijd die deze heterogeniteit gaat proberen te
benadrukken. De functionele leeftijd is een samenkomst van de biologische, psychologische
en de sociale leeftijd (hier komt het biopsychosociale naar boven!)
Biologische leeftijd = gebaseerd op de kwaliteit van de werking van de
lichaamssystemen/organen. Op basis hiervan kan je de levensverwachting
nagaan en of men gezond gaat ouder worden.
vb. discrepantie kalender en biologische leeftijd: progeria
, Psychologische leeftijd = gebaseerd op het functioneren op
psychologische/cognitieve tests (geheugen, intelligentie, leercapaciteit,…)
vb. discrepantie kalender en psychologische leeftijd: jong dementie
Sociale leeftijd = gebaseerd op welke sociale rollen een persoon inneemt
(familie, werk, gemeenschap). Zo heeft een gepensioneerd persoon een
oudere sociale leeftijd dan een werkend persoon.
vb. discrepantie kalender en sociale leeftijd: topsporter die op 30 e op
pensioen gaat.
Functionele leeftijd is dus goed om heterogeniteit aan te duiden, maar het probleem is
wanneer is dan iemand oud? Cut-off is hier moeilijk te bepalen + je zou iedereen continu
moeten testen en je leeftijd zou continu moeten aangepast worden. Daarom is de
kalender of chronologische leeftijd meest gehanteerd en worden bevolkingspiramides en
vooruitzichten op basis van chronologische leeftijd bepaald.
Enkele cijfers
De maatschappij vergrijst niet alleen we zien als het ware een dubbele vergrijzing: We
zien niet alleen een stijging in het aandeel 65+’ers, maar ook een stijging in gemiddelde
leeftijd, zo er is ook een enorme groei van de aantal super ouderen zoals de
centenarians.
De babyboomers gaan tot de categorie ouderen behoren. Babyboomers zijn een hele
specifieke generatie. De mensen die nu oud zijn hebben nog heel veel respect bv. Voor
de pastoor en zijn bv. niet zo vertrouwd met de geestelijke gezondheidszorg. Terwijl de
volgende generatie ouderen (de babyboomers) al veel vertrouwder zijn met de
geestelijke gezondheidszorg. Gaan daar ook eerder naartoe stappen. MAAR
babyboomers zijn ook de protest generatie: gaan heel erg in tergen behandelingen! Gaan
vaak moeilijker doen!
De populatie ouderen is niet helemaal gelijk verdeeld over Vlaanderen/België. Leuven is
bv. een stad met een hele lage gemiddelde leeftijd omdat veel studenten daar blijven
plakken. Het grootste aandeel 65+’ers leven aan de kust. Dit is goed zolang ze vitaal zijn,
maar heel grote eenzaamheidsproblemen wanneer 1 van de 2 sterft.
De levensverwachting stijgt nog altijd en vrouwen worden gemiddeld ouder dan
mannen, maar het verschil daalt wat.
Door de toenemende vergrijzing en levensverwachting de laatste jaren is er een
toenemend debat over de pensioenleeftijd. Er zijn nl. studies die gezegd hebben dat een
persoon op 65-jarige leeftijd gemiddelde nog 20 jaar leeft (indien geen confrontatie met
ziekte). Maar velen hebben het moeilijk met deze 20 jaar nog zinvol in te vullen (hebben
heel hun leven hard gewerkt en vallen nu stil). Dan moet je met hun opzoek gaan naar
wat hun gelukkig gemaakt heeft in hun eerder leven/werk. Hoe kunnen ze deze
activiteiten terug beleven? Bv. Vrijwilligerswerk? Dit is een groep van mensen die nog
wel iets willen betekenen voor de maatschappij en zoekende zijn om hun leven zinvol te
maken.
We zien ook een toename van de 65+’ers in heel de wereld. Er is een toename in de
stijgingsgraad van de 65+’ers over heel de wereld. Deze gaat dalen als we post-
babyboomers zijn. (Het gemiddeld percentage groei van 65+’ers gaat afnemen na de
boomers)
,2. Biopsychosociaal perspectief
= ontwikkeling/veroudering is een complex samenspel van biologische,
psychologische en sociale processen.
Biologische = Werking van de lichaamsfuncties en structuren doorheen het
verouderingsproces
Psychologische = Cognities, gevoelens, emoties, persoonlijkheid
Sociale = Positie binnen sociale structuren (familie, cultuur, wereld, land,
gemeenschap,…)
Zelfs bij succesvol ouder wordende zien we achteruitgang op lichamelijk (zien, horen,
…) en psychologische functioneren (geheugen). Bij deze psychologische
achteruitgang is resilience heel belangrijk!
Voorbeelden interactie: Je krijgt problemen met je urine inhouden schaamte
neemt toe, durft niet meer buiten komen, je wordt eenzaam… of corona: corona
heeft een impact op sociaal functioneren. Mensen mogen niet genoeg sociale
contacten hebben, dit heeft invloed op het psychische en biologische (slaap, eten bv.)
3. 4 principes van het ouder worden
Veranderingen in de levensloop verlopen continu!
Continuïteitsprincipe: hetgene dat gebeurt op oudere leeftijd bouwt voort op
gebeurtenissen uit het verleden. Hoe gezond of ongezond we ouder gaan worden heeft
te maken hoe we in de eerder fases van ons leven geleefd hebben (bv. Roken veel
meer hart en longproblemen).
Mensen veranderen ook niet ineens als ze oud zijn (verandering is continu!!), de
buitenkant verouderd wel, maar de zelfbeleving, de identiteit van die mensen blijft wel
hetzelfde. Op oudere leeftijd is het dus even belangrijk dat je rekening houdt met de
persoon en diens persoonlijkheidskenmerken.
Enkel de “overlevenden” zijn diegenen die oud worden
De enige voorwaarde om oud te worden = NIET DOODGAAN.
Enkel de overlevende worden oud, dat wilt zeggen dat het hier om een heel specifieke
populatie gaat, bv. Goede genen, goede cognitie en die zich hebben weten te omringen
met een goed sociaal netwerk zodat ze hebben kunnen overleven. Heel belangrijk om in
achterhoofd te houden als je onderzoek gaat lezen waarbij bv. Ouderen worden
vergeleken met volwassenen omdat deze ouderen die meedoen vaak specifieke
, kenmerken hebben (vaak crème de la crème van de ouderen). Zo zal uit vragenlijsten
blijken dat ouderen minder risicovol gedrag vertonen dan volwassenen, maar dan kan je
niet concluderen dat ouderen minder risicovol gedrag vertonen. Degenen die risicovol
gedrag vertoonden al overleden zijn… Altijd rekening houden met selectie bias bij dit
soort onderzoeken
Individualiteit doet ertoe!
Mythe: als mensen ouder worden lijken ze steeds meer en meer op elkaar.
Vaak neemt de inter en intra individuele verschillen net toe bij het ouder worden!
Individualiteit doet er echt toe!
vb. Het volume van de hypocampus neemt af bij het normal verouderen. Maar we zien
dat er grote interindividuele verschillen zijn in de degeneratie (groene puntjes)
Normaal verouderen is verschillend van ziekte
Er zijn drie soorten van ouder worden: Normaal verouderen, pathologisch verouderen en
optimaal (succesvol) ouder worden. Intrinsieke verouderingsprocessen zijn verschillend
van processen geassocieerd met ziekte!
Mensen die normaal verouderen (primaire verouderingsproces) zijn niet allemaal ziek!
Normaal verouderen gaat gepaard met verliezen (zoals zicht, gehoor, geheugen), maar
deze mensen zijn niet ziek! Naarmate de leeftijd stijgt, stijgt natuurlijk ook de kans op
bepaalde ziektes. Het is pas wanneer een oudere deze ziekte(s) heeft dat we kunnen
spreken van pathologisch verouderen (secondair verouderingsproces)!
Succesvol ouder worden= verliezen gaan compenseren (vb. fysiek actief blijven). We zien
soms wel dat dat compenseren op een bepaald moment niet meer goed lukt en dan
komen ze in een tertaire verouderingsfase waar de achteruitgang naar de dood vaak heel
rap kan gaan.
