Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Orthopedagogiek: leerstoornissen
Inhoud
Informatie lessenpakket.........................................................................................................................4
Hoofdstuk 1: inleiding.............................................................................................................................5
Wat zijn leerproblemen?....................................................................................................................5
Leren gebeurt in interactie tussen individu en omgeving - schema...................................................6
Definitie van leerstoornissen..............................................................................................................7
Klassieke benadering......................................................................................................................8
Nieuwe benadering........................................................................................................................9
Definitie volgens DSM-5 (APA, 2013)............................................................................................12
Classificatie van leerstoornissen.......................................................................................................13
Beschrijvende indeling..................................................................................................................13
Causale indeling............................................................................................................................13
Prevalentie van leerstoornissen.......................................................................................................13
Comorbide leerstoornissen..............................................................................................................13
Hoofdstuk 2: lezen................................................................................................................................14
Definities dyslexie.............................................................................................................................14
Beschrijvende definitie dyslexie....................................................................................................14
Verklarende definitie dyslexie......................................................................................................14
Hoe werkt het leesproces?...............................................................................................................14
Taakanalytische leesmodellen......................................................................................................15
Informatieverwerking...................................................................................................................17
Procesmodellen van lezen................................................................................................................17
1) Bottom-up modellen (lezen start met verklanken van woorden, woordherkenning)..............17
2) top-down modellen (lezen gestuurd vanuit betekenis)............................................................19
3) interactief-compensatoire modellen........................................................................................19
Leesontwikkeling..............................................................................................................................22
Decoderend lezen.........................................................................................................................22
Herkennend lezen / indirecte herkenning....................................................................................22
Anticiperend lezen / verkorte directe herkenning........................................................................22
Cognitieve oorzaken van dyslexie.....................................................................................................22
Dyslexie als fonologisch deficit.....................................................................................................22
Dyslexie als rapid naming deficit..................................................................................................23
Dyslexie als werkgeheugen deficit................................................................................................24
Diagnostiek.......................................................................................................................................25
1
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
(Handelingsgerichte) diagnostiek van technisch lezen.................................................................25
Taakgerichte leerhulp: lezen.............................................................................................................36
Opbouwmethodiek.......................................................................................................................36
Inprentingsmethodiek..................................................................................................................38
Begripsstrategiemethodiek...........................................................................................................39
Hoofdstuk 3: spellen.............................................................................................................................40
De spelling van het Nederlands........................................................................................................40
Fonologisch principe.....................................................................................................................40
Morfologisch principe...................................................................................................................41
Etymologisch principe...................................................................................................................41
Spellingsmodellen.............................................................................................................................41
Taakanalytisch spellingsmodel......................................................................................................42
Procesmodellen voor spelling.......................................................................................................43
Spelling in de leerplannen................................................................................................................43
Diagnostiek spellen...........................................................................................................................44
Niveaubepaling.............................................................................................................................44
Foutenclassificatie........................................................................................................................45
Kwalitatieve analyse van het spellingsproces...............................................................................47
Taakgerichte leerhulp: spellen..........................................................................................................48
Opbouwmethodiek.......................................................................................................................48
Strategiemethodiek......................................................................................................................49
Inprentingsmethodiek..................................................................................................................50
Hoofdstuk 4: rekenen...........................................................................................................................51
Dyscalculie........................................................................................................................................51
Beschrijvende definitie – prevalentie...........................................................................................51
Cognitieve oorzaken dyscalculie...................................................................................................52
Hoe werkt het rekenproces?............................................................................................................53
Ontwikkelingsbenadering.............................................................................................................53
Informatieverwerkingsbenadering...............................................................................................58
Diagnostiek rekenen.........................................................................................................................59
Rekenen in de leerplannen...........................................................................................................59
Niveaubepaling.............................................................................................................................59
Foutenclassificatie........................................................................................................................60
Kwalitatieve analyse van het leerproces.......................................................................................61
Taakgerichte leerhulp: rekenen........................................................................................................64
Opbouwmethodiek.......................................................................................................................64
2
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Strategiemethodiek......................................................................................................................64
Inprentingsmethodiek..................................................................................................................65
5. Leerproblemen orthopedagogisch bekeken.....................................................................................65
Leerproblemen als opvoedingsproblemen.......................................................................................65
Leerproblemen en gedrags- en emotionele problemen...................................................................66
Impact op de opvoedingsrelatie.......................................................................................................70
Impact op de persoon van de ouders...............................................................................................71
Impact op de partnerrelatie.............................................................................................................71
Impact op broers en zussen..............................................................................................................72
Impact op de sociale context............................................................................................................72
Leerproblemen orthopedagogisch bekeken.....................................................................................73
Preventieve maatregelen.................................................................................................................73
6. Diagnostiek bij leerproblemen..........................................................................................................75
Chronologie hulpverlening...............................................................................................................75
Signaleren van leerproblemen..........................................................................................................75
Door de ouders.............................................................................................................................75
Door de school..............................................................................................................................75
Leerlingvolgsysteem: opbouw..........................................................................................................76
Signaleren.....................................................................................................................................76
Analyseren....................................................................................................................................76
Remediëren..................................................................................................................................76
Aanmelding en intake.......................................................................................................................77
Hypothesevorming...........................................................................................................................77
Identificatie en classificatie van leerproblemen...............................................................................78
Identificatie van leerproblemen...................................................................................................78
Classificatie van leerproblemen....................................................................................................78
Classificerende diagnostiek van leerproblemen...............................................................................78
Handelingsgerichte diagnostiek van leerproblemen........................................................................79
Integratief beeld...............................................................................................................................80
Diagnostische protocollen................................................................................................................81
7. Behandeling van leerproblemen.......................................................................................................83
Behandeling van leerproblemen......................................................................................................83
Taakgerichte leerhulp.......................................................................................................................83
Orthodidactisch handelingsplan.......................................................................................................83
Hulpmaatregelen..............................................................................................................................85
Voorbeelden sticordi....................................................................................................................85
3
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Taakgerichte hulp: lezen...................................................................................................................86
Taakgerichte hulp: spellen................................................................................................................86
Taakgerichte hulp: rekenen..............................................................................................................86
Aanpak van leerproblemen..............................................................................................................86
Criteria voor goede leerhulp.........................................................................................................86
Wie biedt hulp?............................................................................................................................86
Dwaalwegen.................................................................................................................................87
Informatie lessenpakket
Boek: Als leren pijn doet.
Logopedie: ook binnen faculteit een eigen practicum. Info nog krijgen.
Examen: open en gesloten vragen (meerkeuze), schriftelijk, gesloten boek
Practicum: start begin november, practicumbundel, drie sessies in kleinere groep, VOORBEREIDEN
Examen practicum: schriftelijk, open boek
Puntenverdeling: 14/20 punten op theorie, 3/20 op practicum, 3/20 op extra practicum.
Les en slides = geraamte van OPO
Teksten = vlees van geraamte en van OPO
= noodzakelijk om door te nemen om alles duidelijk te begrijpen
= nodig om als master kritisch te kunnen nadenken over de onderwerpen
Lesplanning:
27/9: algemene inleiding
4 en 11/10: lezen
18 en 25/10: spellen
1/11: geen les
8 en 15/11: rekenen
22/11: leerproblemen orthopedagogisch bekeken
29/11: diagnostiek bij leerproblemen
6/12: behandeling van leerproblemen
13/12: uitwijkles
20/12: practicumexamen
4
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Hoofdstuk 1: inleiding
In deze les…
Wat zijn leerproblemen?
Welke soorten leerproblemen zijn er?
Wat is de definitie van een leerstoornis?
Welke criteria gebruiken we om te bepalen of iemand een leerstoornis heeft?
Hoe kunnen we leerstoornissen indelen?
Hoe vaak komen leerstoornissen voor?
Wat zijn leerproblemen?
Problemen die personen ondervinden bij het leren van cognitieve schoolse vaardigheden
m.n.
o Lezen
o Spellen
o Rekenen
ADHD, dyspraxie, dysfasie, … zijn dus géén leerproblemen of leerstoornissen.
Leren = nieuwe kennis opdoen, nieuwe vaardigheden aanleren, leren op een positieve manier met
elkaar omgaan, leren auto rijden, leren fietsen, leren lopen, leren spreken…
Het gaat altijd over nieuwe dingen leren betreft kennis of vaardigheden. Nieuwe dingen leren die je
vanaf dan weet of kan.
Leren gebeurt altijd door interactie met de persoon en de omgeving.
- Er is altijd input nodig van de omgeving om te kunnen leren.
Vb: leerkracht in een klas, mama of papa bij het fietsen, …
- Interactie tussen individu en omgeving is heel belangrijk om te leren.
Vb: als prof met heel moeilijke terminologie les gaat geven, begrijpen wij het waarschijnlijk niet.
Leren is een constructief proces. Dat wil zeggen: als je iets hoort, dan hang je dat vast aan wat je al
weet. De nieuwe info kan er voor zorgen dat je de kennis die je al hebt er aan gaat vasthangen.
Vb: ‘Papa, een tafel dat is toch een meubel he? En een pen, dat is ook een meubel hé? Neen, dat is
niet waar. Ja, maar een pen dat ligt toch in huis? Ja, maar de naam meubels geven ze aan grotere
voorwerpen in de huiskamer.’
Dyspraxie = stoornis in de motorische ontwikkeling waarbij bepaalde bewegingen niet
geautomatiseerd zijn.
Vb: met een bal gooien gaan deze kinderen op een bepaalde leeftijd nog niet gaan kunnen, het
schrijven verloopt niet goed,…
Dysfasie = een taalontwikkelingsstoornis.
Het kan dat kinderen met ADHD, dyspraxie,… ook leerstoornissen hebben. Dit is zelfs vaker het geval
(zie later). Maar deze primaire stoornis wordt niet beschouwd als leerstoornis.
5
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Leren gebeurt in interactie tussen individu en omgeving -
schema
OMGEVING
- Enge leeromgeving = leeromgeving in de klas
o Leerkracht in de klas: goede, slechte, heel goede.
Die leerkracht maakt een verschil voor het leren van kinderen.
o Methode, aanpak die gebruikt wordt in de klas gaat maken dat het kind mee is, of er
helemaal niets van begrijpt.
- Brede leeromgeving = leeromgeving thuis
o De mate waarin dat kinderen thuis in aanraking komen met boekjes, rijmen,
telspelletjes,…
Hoe ouders thuis op een speelse manier met taal omgaan. Dit heeft een effect op het
leren van die kinderen. Het is iets verder van het ‘leren’ verwijderd.
Dit blijkt uit onderzoek heel erg belangrijk te zijn om kinderen voorsprong te geven
op dat vlak.
INDIVIDU
- Algemene mogelijkheden en beperkingen
o Gezichtsvermogen
= Bij veel dingen belangrijk tijdens leren, vriendjes maken
Vb: als je niet of slecht ziet, gaat leren fietsen best wel moeilijk zijn.
Vb: effect op vriendjes maken. Veel sociale interactie verloopt via je ogen. (denk aan
een eyeroll)
Uiteraard is gezichtsvermogen ook belangrijk in het leren lezen, spellen en rekenen.
o Intelligentie
Er gaan heel wat dingen makkelijker bij het leren als je een hoge intelligentie hebt.
Vb: bij het horen van instructies van ouders, hebben deze kinderen het sneller door
Vb: ook bij het maken van vriendschappen.
6
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Vb: verband met het leren op school. Intelligente kinderen gaan sneller door hun
leerstof kunnen gaan dan minder intelligente kinderen.
- Specifieke mogelijkheden en beperkingen
o Fonologische vaardigheden
Vb: in omgeving een 5-jarig kind. Deze kinderen zijn heel hard bezig in de klas met
rijmen en met ‘hakken en plakken’ (= auditieve analyse en synthese).
De mate waarin kinderen hier snel mee weg zijn, gaan sneller weg zijn met het lezen
en leren lezen.
Als ze hier minder goed mee weg zijn, gaan ze later minder goed zijn in lezen en
spellen.
Deze vaardigheden gaan minder invloed hebben op vb: leren fietsen, vrienden
maken,… Vandaar dat dit een héél specifieke mogelijkheid of beperking is.
o Telvaardigheden
Vb: hoeveelheden kunnen onderscheiden
Vb: meer of minder, de mate waar je dit in de vingers hebt.
Vb: snel zien hoeveel aantallen er van iets zijn.
Ook hier geldt: feit dat je goed kan tellen gaat geen invloed hebben op je leren
fietsen. Maar het gaan wel veel invloed hebben op het leren rekenen.
Secundaire leerproblemen zijn het gevolg van factoren uit de brede leeromgeving.
Dit is geen leerstoornis. Hetzelfde met de enge leeromgeving (vb: kinderen die niet voldoende
kansen krijgen in de klas) hier kunnen ook leerproblemen uit voort komen. Als het leerprobleem
voorkomt uit een algemene moeilijkheid (vb: slecht zien,…) is het ook een secundair leerprobleem.
Primaire leerproblemen zijn enkel de problemen die voorkomen op een heel specifieke manier in
het individu. Dit zijn leerstoornissen.
Het onderscheid tussen primair en secundair is niet makkelijk te maken.
MAAR dit wil niet zeggen dat alleen de primaire leerproblemen belangrijk zijn. NEEN! Ook de
secundaire leerproblemen verdienen een grote aandacht.
Wat is het verschil tussen een leerachterstand en leerprobleem?
Overlappen sterk.
Leerachterstand kan je pas vaststellen in vergelijking met leeftijdsgenoten of klasgenoten.
Leerprobleem kan je pas vaststellen wanneer er gedurende een bepaalde tijd een achterstand
is opgelopen in een bepaald domein.
Je kan ze eigenlijk als synoniem beschouwen.
Hoe vaststellen wat de oorzaak is van de problemen?
Het is niet eenvoudig om te weten wat de oorzaak is van het leerprobleem. (Mensen antwoorden niet
altijd juist/oprecht uit het thuismilieu, je hebt ook geen middelen om te bewijzen dat het
leerprobleem alleen maar afkomstig is van vb: de thuisomgeving van het kind). Je kan nooit met 100
pct zekerheid zeggen wat de oorzaak is van leerproblemen in de klas. Dat is wel een probleem omdat
we een specifieke mogelijkheid en beperking nodig heeft om van een leerstoornis te kunnen spreken.
Gelukkig bestaan er wel een hele boel manieren om er toch zo zeker mogelijk van te zijn.
Definitie van leerstoornissen
7
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Klassieke benadering
Discrepantiecriterium
Potentieel > actueel succes, dus onverwachts onderpresteren
Wat is potentieel schoolsucces? Onverwacht onderpresteren?
o // intelligentie
Het eerste idee om vast te stellen of het over een leerstoornis gaat of niet, is kijken naar het
potentiële succes dat een kind zou hebben op school en dit vergelijken met het effectieve succes.
Kinderen die onverwacht ondermaats presteren op een bepaald domein.
M.a.w. men zag sommige kinderen die niet goed konden lezen/rekenen en men had dit helemaal niet
verwacht bij deze kinderen.
Hoe ga je dit meten?
Men is dan gaan kijken naar intelligentie (IQ) van een bepaald kind. En dan ging men kijken naar de
resultaten op de schoolse vorderingstoetsen (LSR). Als deze resultaten veel lager lagen dan dat het
zou moeten zijn volgens de intelligentie van het kind, dan zei men dit kind heeft een leerstoornis.
Verschil tussen de z-scores van de schoolvorderingentoets en de intelligentietest
o Vb: IQ = 120 (komt overeen met een z-score=1.33) en leestest standaardscore SS 7
(komt overeen met z=-1)
o Aanvaarde minimale discrepanties: . SD’s
Regressie: verschil tussen de ‘voorspelde’ score op de schoolvorderingentoets (op basis van
IQ) en de reële score.
o ^SVT = a + b x IQ
o Aanvaarde minimale discrepanties: . SD’s
IQ gemiddelde = 100. Leestest (scores van 0-20) gemiddelde is 10.
Als het verschil tussen de z-scores groot genoeg is, dan heeft het kind een leerstoornis.
Vb: verschil is hier 2.33, dit is een aanzienlijk verschil.
Discussie:
Hoe groot moet het verschil nu zijn tussen je intelligentie en schoolvorderingstoets?
Sommigen: verschil in z-scores van 1 is al voldoende
MAAR dan zou 1/3 een leerstoornis hebben. Dit is toch wel wat omvangrijk.
Daarom dat er veel meer wetenschappers zeggen ‘Neem het verschil maar wat groter nl. 1.5 of 2 SD
Dit is een manier die verondersteld dat het verband tussen intelligentie en schoolse vordering perfect
is. Dit is niet zo. Vandaar dat men is overgeschakeld op een regressie benadering.
Regressie:
Je gaat de score op de schoolvorderingstoets voorspellen obv je IQ. Je gaat je IQ score in een
vergelijking steken en je gaat puur statistisch berekenen wat de schoolvorderingsscore zou zijn van
het kind. Dan deze score vergelijken met de echte score en dan ga je kijken of het kind nu minder of
meer scoort dan verwacht.
Opnieuw discussie:
8
,Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Ook hier had je hetzelfde probleem. Hoe groot moet het verschil nu zijn? Één SD, anderen zeiden 1.5
of 2. Afhankelijk van hoe hoog je de drempel legt waren er meer of minder kinderen met een
leerstoornis.
Discrepantiecriterium:
Potentieel > actueel succes, dus onverwachts onderpresteren
Wat is potentieel schoolsucces? Onverwacht onderpresteren?
o // intelligentie
Regressievergelijking
Kritiek: IQ = statistische maat / leren = dynamisch
Kritiek: te hoge psychometrische eisen
Kritiek: lage correlatie SV x IQ
Met deze benadering zijn een aantal problemen gebruiken vandaag niet meer.
(2) Voor de regressie moest je de samenhang weten tussen de score op de IQ-test en de score op de
vorderingstoets. Want deze correlatie is nodig om die in de vergelijking te steken om de voorspelde
score te weten. Van veel testen wist men deze samenhang niet.
DUS de eisen die de discrepantiebenadering oplegt, waren te hoog.
Oplossing: we gaan onderzoek doen en gaan zorgen dat we de correlaties wél weten.
Dit was zo een uitgebreide opdracht en er is nog niemand aan begonnen. Oplossing = gefaald.
(3) Correlatie
Schoolse vordering en IQ correleren niet goed met elkaar. Dus het is statistisch niet correct om te
zeggen als je hoge IQ hebt en lage SV dat je dan een leerstoornis hebt. Net omdat ze niet met elkaar
correleren.
Vb: 3de en 4 de leerjaar = collectieve intelligentietest
afgenomen (CIT). Ernaast is ook de SPM-test afgenomen
(matrices). Ze zijn gaan kijken of de intelligentie score
een verband had met de toets resultaten voor wiskunde
(WIS) en voor technisch lezen (DMT). Op het einde van
het derde leerjaar is er enigszins een verband tussen
intelligentie en de wiskundetoets. Maar voor technisch
lezen is het maar .32 of .15. Dus je kan maar 2 tot 3 pct
van de scores verklaren adhv intelligentie. Voor wiskunde
is dit een beetje hoger 0.61 en 0.52.
discrepanticriterium werd verlaten / wordt niet meer gebruikt.
Nieuwe benadering
Leerstoornissen = Combinatie van 3 criteria
o Achterstandscriterium
o Hardnekkigheidscriterium
o Exclusiviteitscriterium
3 keer JA dan spreken we van een leerstoornis
9
, Zorgtraject lezen, spellen, rekenen Dr. Pieter Verachtert
Achterstandscriterium
Er zijn duidelijke problemen bij het verwerven van een specifieke schoolse of cognitieve
vaardigheid
o Adequate vergelijkingsgroep: in leeftijd en scholing
o Probleem van de cut-off
Score < percentiel /
Z-score < -1 / -1.5 / -2
Beschrijvend (voorkeur)
o Ernstige achterstand bij de automatisering van specifieke basisvaardigheden: lezen /
spellen / rekenen.
Verklarend
o Er zijn problemen met de specifieke vaardigheid die als oorzaak wordt verondersteld.
Vb: fonologsiche vaardigheid bij dyslexie
Vb: hoeveelheidrepresentaties bij dyscalculie
Achterstand in lezen, spellen, rekenen
Soms is het toch niet zo vanzelf sprekend om dit vast te stellen.
Vb: Ik denk dat het kind dyslexie heeft. Als ik het kind zie lezen in de klas, geeft mij dat geen
goede indruk. Vrij zenuwachtig kind, die niet graag dingen zegt in grote groep, maar scoort
wel goed op leertoetsen. Je kan enkel van een leerstoornis spreken als er duidelijk een
probleem is bij de schoolse cognitieve vaardigheden.
De vergelijkingsgroep speelt een rol. Je vergelijkt de achterstand met een bepaald criterium. Leeftijd
en scholing spelen hier een rol.
Vb: stam in Amazone woud die niet kunnen lezen. Maar als je nooit hebt leren lezen, kan je
ook geen achterstand hebben.
Meestal wordt er vergeleken met kinderen uit hetzelfde leerjaar. Het kan zijn dat het kind een paar
jaar ouder is, maar het kind heeft in principe even veel scholing gehad als de andere kinderen uit
zijn/haar klas.
Probleem: hoe groot moet die achterstand dan zijn?
Ook hier weer verschillende opvattingen! Het criterium dat het meest gebruikt wordt in België in
Nederland is een score < pc 10.
Beschrijvend criterium:
Je gaat geen uitspraken doen over de oorzaak,…
Verklarend:
Als leesproblemen samen hangen met problemen uit de vroege fonologische vaardigheden (rijmen,
klanken kunnen onderscheiden,…). Waarom gaan we dan niet gewoon kijken naar de achterstand bij
fonologische vaardigheden (want dit is de bron) en als hier een probleem is, dan pas zeggen dat het
kind een leerstoornis heeft.
Maar in de wetenschap is men nog steeds overtuigd van het feit dat dit de enige mogelijke oorzaak
zou zijn van een leerstoornis.
Hardnekkigheidscriterium
De problemen blijven bestaan ook wanneer voorzien wordt in adequate remediërende
instructie en oefening
o Respons op instructie (RTI) modellen
10
