Geschiedenis van de Nieuwe Tijd
1.Inleiding
Periodisering
a) Geen eenduidig beginpunt
o 1453: val van Constantinopel, einde 100jarige oorlog, ‘ontdekking’
boekdrukkunst
o 1492: ontdekking ‘Amerika’ en einde Reconquista in Spanje
o 1517: begin reformatie met Luthers Thesenanschlag
een nieuw tijdperk: geleerden < vroege Verlichting delen in
Cellarius: Historia Universalis (1685-1702)
3deling Historia Antiqua, Historia Medii Aevi, Historia Nova
Aanvang Historia Nova bij Reformatie 1517
a) Grotere consensus over eindpunt
o 1789: Franse Revolutie
o Industriële Revolutie: afbakening?
Benaming
a) Nieuwe tijd: benadrukt breuk met de middeleeuwen
b) Vroegmodern: recentere benaming; vanuit heden naar verleden kijken
o Aandacht op ingrijpende maatsch veranderingen 1450-800
o Als grondslag vd hedendaagse samenleving
, 1.Genese van het moderne Europa
ca. 1450
= 500 tal staten of
onafhankelijke politieke
eenheden = patchwork
~omvang v Liechtenstein
(enkele uitzonderingen)
ca. 1800
= 100tal staten of onafhankelike
politieke eenheden
~ absolutisme en centralisatie?
1.1. Staatsvorming
= politieke geschiedenis van vroegmodern Europa in teken van staatkundige
ontwikkelingen
- afname aantal Europese staten
- schaalvergroting – verlies van autonomie andere staten
a) Grote Europese staten: Engeland, Frankrijk, Spanje (=model)
b) Landen uit Eur periferie: Pruisen, Rusland
Voorbeeld: snelle territoriale integratie van Frankrijk
= patchwork van verschillende gebieden
niet ‘geïntegreerd’ bij Frankrijk
Erkennen souvereiniteit koning niet
Vb. Bourg, Bretagne, Provence, Anjou…
= na 100jarige oorlog
, Campagnes vd Franse koningen voor verdere
integratie grondgebieden
~Bourgondische hertogen id Nederlanden
Huwelijk, erfenis, afkoopsom, militair
Doel: l’hexagone/ einde feodale
versnippering?
Franse kroon 16e E: relatief territoriaal
homogeen grondgebied
= onophoudelijke oorlogsvoering in Europa
vb. Lodewijk XIV: ‘natuurlijke grenzen tot aan de Rijn’
- Vlaanderen: ‘ons gebied’ sinds 1302
- Lotharingen: sinds Verdun 843
cesuur 1648 met Dertigjarige oorlog
,Nuance: geen rechtlijnige (Polen*) en geen uniforme (Nederlanden, Duitsland,
Italië) ontwikkeling veel heren verliezen souvereiniteit
Republiek vd Verenigde Provinciën
Zwitserse kantons in 1413 eedverbond
Venetië
*De desintegratie van Polen: niet-lineaire staatsvorming
Pools-Litouws Gemenebest: was een staat die ontstond door het omvormen van
de personele unie van het koninkrijk Polen en het grootvorstendom Litouwen tot één staat
(1569-1795)
‘common wealth’ ~
republikeinse staatsvorm
Adel koos koning
Laatste kwart 18e E =
3delingen: Polen verdwijnt
- 1772: eerste deling
- 1793: tweede deling
- 1795: derde deling
= einde Polen
1.1. Gestalten van de staat
1.1.1. Dynastieke monarchie
≠ natiestaten in huidige betekenis (geen nationalisme)
= dynastieke conglomeraten (huwelijk, erfenis, oorlog)
a) Dynastiek: bij troonafstand of overlijden zetelende monarch gaan
rechten en titels over op wettelijke erfgenaam
o Macht niet zo heel duidelijk
o Wel ‘ik ben de souverein’ vertegenwoordiging hele volk
a) Conglomeraat: dynastie breidt machtsgebied uit = ‘samengestelde staat’
o Meerdere territoria onder souvereiniteit 1 heerser
o Personele unie: unie in de persoon vd vorst/dynastieke rechten
o Territoria nauwelijks met elkaar in verband
o Territoria alle in andere relatie tov de vorst
, Oude feodale mechanismen werken door
Inkomsten (nog geen budgetbeheer)
Soldaten
Lokale privileges
Rechtspraak
Volledige territoriale integratie niet in eerste instantie: behoud eigen
instellingen en vormen
Types van de samengestelde staat:
1) Aaneengesloten territorium: Engeland-Wales-Schotland / Castilië-Aragon
/ Polen-Litouwen / Bourgoundische Nederlanden
2) Versnipperd territorium (zee/andere staten): Brandenburg-Pruisen / GB-
Ierland-Hannover / het rijk van Karel V
Voorbeelden:
a) Groot-Brittanië: aaneengesloten & versnipperd
o 1536-1543: Wales geïncorporeerd bij Engeland via Acts of Union
~ kroonprins = prince of Wales vandaag
o 1541: personele Unie Engeland-Ierland < Hendrik VIII
o 1603: personele Unie met Schotland < Jacob I
Dezelfde vorst
Verschillende functionele instellingen
o 1714-1837: personele unie Keurvorstendom Hannover en GB-Ierl
Engelse dynastie sterft uit
Hannovers = Duitssprekende tak
Vanaf 1719: in unie met Hertogdom Bremen-Verden
a) Rijk van Karel V: versnippering
Veel verschillende titels!
c) Spanje Portugal en kolonies: Personele Iberische Unie 1580-1640
o ‘politieke multinational’ = geen duidelijke centrum-periferie
, o Geen hiërarchisch gezagspatroon ivv bilaterale relaties tussen
centrum en deelstaten
o Polycentrisch: meerdere centra die bijdragen aan staatsvorming
Vb. vicekoning in Niew Spanje redelijk autonoom
1.1.1. Andere staatsvormen
a) Electieve vorstendommen (o.a. kieskoningschap)
vb. HRR, Polen, Hongarije, Bohemen
b) Geestelijke vorstendommen
Vb. Pauselijke Staat, Prinsbisdom Luik, Keulen, Metz
c) Stadstaten en Republieken
Vb. Venetië, Florence, Zwitersland, Nederlandse Republiek
+ transformaties: volledige omvorming
Vb. Florence, Noorderlijke Nederlanden, Engeland
1.1. Ingrediënten
1.1.1. Dynastieke allianties
Vorstenhuis = bewust van status belichaamt rechtvaardigh, wil vh volk...
voorbeeld: Habsburgse huwelijkspolitiek
Juridich: familieleden tellen, gender niet (mannen & vrouwen gelijk)
Maria Theresia als keizering 18e E
, 1.1.2. Militaire agressie
Militaire revolutie = aan de basis vh vroegmoderne staatsvormingsproces?
Begrip militaire revolutie:
< Michael Roberts: diepgaande ontwikkelingen in mil technologie en
organisatie in 1550-1650
o Militaire bedrijf w geprofessionaliseerd ~ geld
o Buskruit, tactiek, landtroepen
Evolutie > revolutie: beweging al midden 15e E ingezet
Gevolgen:
Krachtigere/preciezere artillerie
o Betere kanonnen
o Vorsten afhankelijk van (wapen)financiers
Vestingbouw: la trace italienne
o 1450-1520< Ital mil ingenieurs W-Europa
o 17e E < de Vauban geperfectioneerd
Artillerie en infanterie > cavalerie & belegering (stad) > veldslag
Permanente, staande legers, ‘dienstplicht’ (Fr: 1688)
Professionalisering: training, uniformen, discipline, dril
Drastische toename troepensterkte
sommige historici zijn dit als verklaring voor de staatsvorming ~ financiële
Ontwikkelingen op zee:
16e E: gespecialiseerde oorlogsbodems
Vooruitgang scheepsbouw: snelheid, stabiliteit, wendbaarheid...
Opleiding: getraind marinekorps
Permanente vloot in 16e E; uitbreiding vloot
Vb. Royal Navy van Hendrik VIII
1.1.1. Centralisering en uitbouw staatsapparaat
~ militaire revolutie: kostprijs oorlog stijgt nood aan nieuwe inkomensbron
Directe belasting: op inkomens
Indirecte belasting: producten en diensten
o Deel oogst afstaan
o BTW op verkoop van waren, accijnzen (doortocht)
Stijgend belang van kolinies
Staatsuitgaven hoofste in Frankrijk
Eigenlijk hoger in Habsburgse territoria
,Gevolgen: stijgende belastingen vereisen middelen en organisatie om
inkomsten te innen / tegenstand te beheersen gecentraliseerde staat
Versterken staatsgezag t.n.v. lokale elites of intermediaire lichamen zoals
standenvertegenwoordiging of parlement
Ontstaan bureaucratie, uitdijend staatsapparaat: toe-nemende
overheidsinterventie in alle domeinen van samenleving
Meest succesvol in Frankrijk (17de eeuw) en Pruisen (18de eeuw)
1.1. Verzet tegen centralisatie
= centrifugale processen van het volk/stadsbestuurders
verzet tegen expansie staatsmacht, beknotten lokale autonomie, zware
fiscale druk (voedselprijzen) , aantasting rechten/vrijheden
a) Comuneros in Castilië (1520-1522)
b) Gentse Opstand (1539-1540) vd stadsbestuurders
c) Revoltes Frankrijk (1632-1642)/(1658-1675)
,3. Habsburgse hegemonie (1500-1556)
3.1. Ontstaan van een grootmacht
3.1.1. Oostenrijkse erflanden
11e E: Oorsprong in Aargua (kanton < N-Zwitserland)
13e/14eE: territoria in ZO vh HRR
o Aartshertogdom Oostenrijk als kerngebied (geen koning)
o Hertogdommen Stiermarken, Karinthië, Carniola, Tirol
Erblande: basis Habsburgse macht in HRR = ‘Hausmacht’
o 1438-1806: bijna zonder onderbreking Habsburger keizer
o Extra prestige
o Invloed Duitse gebieden (geen inkomsten/rechtspraak)
.
Hausmacht: als aartshertog feodale
inkomens en rechtspraak
- Oostenrijkse gebieden
- Zwiterse stamslot Aargau
3.1.2. De Bourgondische erfenis
= Huwelijksmarkt = continue
onderhandeling zodra kind ong 2jaar is
- Portretten gemaakt
- Goede opties < meer
kandidaten
, De Bourgondische erfenis:
1477: Keizer Frederik II huwt zoon Maximiliaan v Oostenrijk aan Maria v
Bourgondië, dochter v Karel de Stoute en erfgename Bourgondisch gebieden
- Groei v Bourgondië
- Groei vd Nederlanden (o.a. Gent, Brugge)
- Luxemburg
- Franche-Comté
Een voorgeschiedenis vd erflanden:
a) Margaretha van Male x Filips de Stoute (1369)
= vereniging hertogdom Bourgondië en graafschap Vlaanderen
b) Filips de Goede (1419-1467)
= breidt territorium in Lage Landen uit
c) Karel de Stoute (1467-1477)
= verdere territoriale & staatkundige eenmaking
o Wil Lotharingen veroveren als verbindingstuk
o Sterft bij Nancy (1477)
De crisis van Bourgondië: wat na dood Karel de Stoute?
Hertogdom Gelre en prinsbisdom Luik scheuren zich los
Franse invasie in Bourgondië en in zuiden van Nederlanden
Opstand van de Vlaamse steden die autonomie willen terugwinnen
bespoedigt huwelijk Maria v Bourgondië en Maximiliaan v Oostenrijk
alle Nederlandse gebieden (behalve Vlaanderen) horen bij suzereiniteit vd
Duitse keizer
De invloed van Maximiliaan:
